Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 15 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların lüğətinin xüsusiyyətləri.
Plan:
1. Uşağın nitqinin inkişafına hazırlıq dövrü. 
2. Müstaqil nitqin yaranması dövrü.
3. Orta yaş dövrü.
4. 6 yaşlıların lügatinin başlıca xüsusiyyatlari.

---

Məktəbəqədər dövrda uşaqlarınlüğat ehtiyatını planlı şəkilda zanginləşdirmək 
üçün ilk növbada onların lüğat ehtiyatını öyrənmaklazımdır. Har bir yaş 
dövründə uşağın naya qadir olduğunu bilmadan onu inkişaf etdirmək olmaz. 
Böyük və məktəbə hazırlıq qrupunda bela öyrənmə xüsusi ahamiyyət kasb 4. 
Nitq inkişafı üzrə iş adatan onun kifayat qadər formalaşmasından sonra 
başlanır. Halbuki o vaxtadak uşağın hayatının nailiyyatlar va kaşflarla dolu 
dövrü keçir. Biz isə həmin dövrdə nitq inkişafınin xüsusiyyətlərini 
bilmadiyimizdan yalnız taxmini mühakima yürütməklə kifayatlanirik. L. 
Tolstoybu dövrü qiymətləndirarək demişdir ki, beş yaşında uşaqdan mana 
yalnız bir addım, yani doğulmuş uşaqdan beş yaşı5ıya qədər isa çox böyük 
məsafa var. Taəssüf ki, bu dövrün xüsusiyyətləri lazımınca öyrənilmir. Uşaqların 
lüğət ehtiyatının xüsusiyyətlarini öyranmək dedikda , ilk növbədə onların faal 
va geyri-faal lüğətinda olan aşyanın adını , keyfiyyat və xassasini, hərəkətini 
bildiran sözləri, onların daqiq manada işlədilməsini, diferensə edilmiş təsəvvür 
asasında cins va növ anlayışlarını ifadə edən bacarıqlar aşkara çıxarmaq 
nazardə tutulur. M.H Mustafayevanın " Böyük məktabaqadər yaşlı azarbaycanlı 
uşağın lüğati " mövzusunda namizadlik dissertasiyası (1949) nazəra alınmazsa, 
pedaqoq , psixoloq metodistlərimiz demək olar , bu sahədə xüsusi tadqiqat 
aparmamışlar, Uşağın sözlarin mənası ilə maraqlanması, har bir aşya və ya 
hadisanin adını öyrənib yadda saxlaması çox maraglı və ciddi məsələdir. Bu 
baxımdan uşağın dil açdığı dövrdən onun nitgi üzərində daim müşahidə 
aparmaq, sözlarin mənalarını neca öyranməsi və faal lüğatə neca daxil etməsi 
prosesini izlamək çox maraglıdır. Uşaq nitqa körpalik dövründən yiyəlanmaya 
başlayır. Bu proses onun beyninin , xüsusilə baş beyin qabığının orqanik inkişafı 
ilə bağlı olur. Körpəlik dövründə uşağın beyninin inkişafı çox intensiv artır. 
Yenica doğulmuş uşağınbeyninin ağırlığı 250 qram olduğu halda yeddi aylığında 
500 gram, iki yaşında 750 gram olur. Bu prosesda beynin çox mürəkkəb va incə 
daxili konstruksiyası da yenidan qurulur. Deyilənlardən bela bir nəticə çıxarmaq 
doğru olmazdı ki, beynin orqanik- anatomik inkişafı onun psixi inkişafi , nitqinin 
inkişafı üç7ün lazımi şərait yaradır. Uşağın psixi inkişafı , xüsusila nitqinin 
inkişafıi , asasan onu ahata edən yaşlıların nitqinin təsirindən acılıdır. Əgar 
xarici mühitin təsiri , xariciqicıqlandırıcılar yoxdursa, yaxud onlar 
kifayətləndiricideyilsa, beyin yarımşarı qabığının işinin təşkili langiyir və ya 
yanlış yolla keçir. Ona görə də tərbiyə vaxtında başlanmalıdır. Nitq inkişafı 
baxımından uşağın tarbiyəsina baxmaq, dinlamak , emosional qabiliyyatini 

---

inkişaf etdirmək, onun tabəssümünə, gülümsəməsina, səs Çıxaemasına , əl-qol 
harakatinə imkan yaratmaq daxildir. Uşaq hala danışmağı öyrənmədən onu 
başa düşməyə başlayır. Bununla da o, ilk aylardan ünsiyyət prosesinə birinci ilin 
axırlarındanşifahi ünsiyyət formalaşır. Nitq signallarını düzgün qavramaqdan və 
başa düşmədan ondan istifada etmək olmaz. Onların dedikləri sözləri 
təkrarlamsağa çalışır. Mənasını başa düşmədən sözüişlətməyə çalışmaq nitq 
inkişafı, xüsusila tələffüz vərdişlərinin inkişafı üçün çox faydalıdır. Lakin 
mananın başa düşməsi son darəcə vacibdir. Nitgi anlamaq təfəkkür prosesi 
olmagla onda varlıq öz haqiqi əksini tapır. Anlama prosesində varlığın 
hadisələrinjyeni cəhətləri açır. Anlama biliklərin dərinləşmasi prosesi , 
biliksizlikdənbiliyə sadə biliklərdən daha mürəkkəb , təkminlaşmişbilikləra 
keçma prosesidir. I.P Pavlovassosasiyaların , alaqələrin yaranması va onlardan 
istifada olunmasınıanlaşmanın əsasını hesab edarək yazırdı: " Nə vaxt ki, 
"assosasiya" adlanan əlaqalar yaranır. Bu şübhasiz , işi bilmək, xarici 
aləmimüayyən münasibətlərin bilmək deməkdir. Siz galan daəfa ondan istifadə 
edandə isə o "anlam", adlanır, başqa sözlə , alaqalarlə əlda edilmiş biliklərdan 
istifada etmak anlamaqdır. Anlama müayyan tasavvür va ya qavrayışla keçmiş 
qavrayışın izləri arasında yeni alaqalərin yaranması prosesidir. Bu alaqalar 
assosiasiyalar sistemina qədar zangin olarsa, anlama imkanları da o qadar geniş 
olar. Anlamma prosesi qavrayışın nitqla , sözlə əlaqalandirilmasiprosesi kimi 
baş verir. v Uşaqın nitqinə kifayət qədar tərbiyavi tasir olmadıqda üç-dörd 
yaşında da nitqa yiyəlana bilmir. Nitqa gec yiyalanmiş uşaqların lüğəti mahdud, 
taləffüz nitqinin grammatik quruluşu defektli olur. Bu isə öz növbasində 
uşaqlarda qavrayış, yaddaş ,diqqət, taxayyül və fikir faaliyyatin inkişafını 
langidir. Usağın hayatının ilk il yarımı nitqinin inkişafına hazırlıq dövrü hesab 
olunur. Hazırlıq dövrün mərhalaya ayrılır: 1.Yaşlıların uşaqla emosional 
ünsiyyati dövrü; 2.Yaşlıların nitqini anlamma dövrü; 3.Müstəqil nitqin inkişafı 
dövrü; Yaslıların uşaqla bilavasitə emosional ünsiyyəti onu gümrahlandırır. 
Uşağən başını sığallamaq, ona mehriban baxmaq, gülümsəmək, onunla 
danışmaq, ona xoş təəssürat baxışlayır və emosional tonusu artırır. Uşaq 
tədricən razılıq hissi ilə baxması , sakitləşməsi, gülümsəməsi , fəal harəkətləri 
ilə cavab verir. O öz emosional vəziyyətini qışqırmaqla bildirir. İki 
aylıqındauşaqda aclığı , ağrını bildirən adi səslardən fərqli olaraq qıfıldamaq ( 
a...a..a ; u-u..u; ) kimi hallar özünü göstərir. Həm da onlar çox rahat , sakit 
olanda belə qıfıldayırlar. Bu cür səslər heç bir maddi ahəmiyyətə malik 

---

olmadığından nitą hesab edilmir, lakin nitqə hazırlıq mərhələsidir. İki aylığında 
uşag özü ünsiyyət saxlamaq üçün adam axtarır. Yaşlının çaxırışına, gülüşünə 
cavab olaraq uzun müddət bir adama baxır, gülür. Vaxtında baş verən qıfıldama 
nitq nitq inkişafı üçün yaxşı əsasdır. Üç aylığında qıfıldama insan nitgina xas 
olan müayyan səslərin kompieklsi ilə əvəz olunur. Üç - dörd aylığında uşaq artıq 
ciddi şəkildə ünsiyyət saxlamağa təşəbüs göstərir. O acgözlüklə ananın üzünə 
baxır onun nitqina qulaq asır mimikalarını anlamağa çalışır. Bundan istifadə 
edarak yaşlılar uşağa ətraf aləmə maraq oyatmağa çalışır. Bu dövrdə müxtəlif 
rangli vasaitlar, rezin oyuncaqlar nitq inkişafı üçün material verir. Dörd 
aylığında uşaqlar yaşlılara səsindən tanımağı bacarır , ucadan gülmək, səs 
çıxarmaq, müxtalif hararkatlər, başını tərpatmək, a, e, a,i, u və s. Səslar 
çıxartmaq kimi coşqun emosional münasibət bildirmaklə cavab verir. Uşaq üz 
üstə , kürəyi üsta hərakat eda -eda, al-qol ata -ata, asılmış oyuncağı tutaraq, 
sürünə-sürünə sas çıxarır. Dördüncü ayın axırlarından qa -qa -qa , la -la-la, ba-
ba-ba, ma-ma-ma, va .s kimi kompleks saslar-hecalar işladirlar. Tadrican 
qıfıldamaq dili dolaşa-dolaşa danışığa keçir. Bu dövrdə nitq saslərinin təlaffüzü 
üzrə maşg etmak, uşağın ahval-ruhiyyasini yüksatmək zəruridir. Beş-altı 
aylığında uşağın asab-psixi inkişafında böyük iralilayiş özünü göstərir. Uşaq 
daha çox harakatda olur. Maktabaqadar müassisada yanındakı yoldaşına al 
uzadır, barmağı ilə , əli ilə onu itələyir, paltarından tutmağa çalışır , bir- birinə8 
baxıb gülürlər. Altı aylığında uşaq səs çıxarmağa və əl-qol hərəkəti ilə böyüyə 
müraciət edir, onu yaxına gəlmayə öz arzusunu yerinə yetirməyə məcbur edir. 
Əgər yaşlı yaxınlaşmasa ağlayır ,qışqırır. Bu döbrdə uşağın yaddaşıda inkişaf 
edir. O ata - anasının, ailənin digər üzvlərini, yaxın qohumlarının, tərbiyaçinin 
səsini tanıyır. Altı ayın axırında qarşılıqlı anlaşma baş verir. Uşaq əllərini 
uzatmaqla , başını tərpətməklə onu çağırır yaşlıya cavab verir. Bir yaşın 
axırlarında uşaq sadə sözləri işlətməyə başlayır. Bunun inkişaf etdirilməsi üçün 
müxtəlif hərəkətləri yerinə yetirmasini təmin etmak , müfaviq nitq situasiyası 
yaratmaq lazımdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, uşağın həyatının birinci illərində 
aldə etdiyi bilik və bacarıq zəngin olur. Sonralar o, heç vaxt bela qısa müddətdə 
o qədər bilik və bacarığa yiyələnmir. Bu ondan irəli gəlir ki , ilk illərdə potensial 
imkanlar çox böyük olur və biz uşağa çox vaxt ayırır , ona çox şey öyrədirik. 
Bazən tərbiyəçilər uşağa erkən yaşlarda danışmağı öyrətməyi yersiz hesab edir 
və onu təbii şəraitdə böyütmək mövqeyindən çıxış edirlər. Tərbiyaçi uşaqla 
şifahi ünsiyyətə girmadikdə , uşaq ətrafdakı əşyalara, onlarla aməliyyata da fikir 

---

vermir , tərbiyaçinin müraciatini də eşitmir. Ona görə də uşağa qulluq işindən 
onun nitqini inkişafı üçün istifadə edilməlidir. Belə ünsiyyət prosesində uşaq da 
faaliyyətsiz qalmır. Birinci ilin axırlarında uşaq yeməyi " am", "qaqa", "dada" 
adlandıirır. İkinci ilin əvvallarində uşaq ana , nəna ,xala, sözlərini işlədə bilir. 
Oyanan kimi onlara müraciat edir ki , qucağına alsınlar. Uşaq belə sözləri öz 
təşəbbüsü ilə tələffüz edir. Bir yaşla iki yaş arasında uşaq yeriməyə başlayır. 
Bununla əlaqədar uşağın atrafdakı aşyalarla fəaliyyəti təkmillaşir və 
mürəkkəbləşir. Bu isə öz növbəsində uşağın nitqinin inkişafına təsir göstərir. O 
əşya və hadisaləri , hərəkətini adını öyrənmaya çalışır. Sözün mənası bir yaşa 
qədər uşağın hayacanları, həmin əşyanın olduğu yer , hərəkəti və s.ilə bağlı 
olur. Bir sözlə, eyni cinsli aşyaların ifada olunduğunu başa düşmür. 
Böyüklüyünə, formasına rangina, hazırlandığı materiala göra farqlandira bilmir. 
İkinci ilin birinci yarısında sözün manasını başa düşülmasi üzrə iş 
müvaffaqiyyatla keçir. Uşaq aşya va harakati qiymatlandirmayi, "böyük"," 
kiçik", "yaxşı", "pis" anlayışlarını başa düşür və hamin sözlari işlədir. Yeni söz 
öyradilarkan ola bilar ki, tərbiyaçi avvalca sözü başa düşməyi öyratsin, sonra isa 
sözü desin. Bazan isa aksina, avvalca sözü təlaffüz etmayi və tərbiyaçini 
yamsılayaraq dafalarlə takrarlamağı öyratmak mümkündür. Uşaq sözlari 
manimsadikdan sonra "Bu kimdir?" va ya "Bu nadir?" sualını verir. Uşaq Ikinci 
ilinin avvallarinda öz taşabbüsü ila tak-tük sözlər işlətmaya başlayır. Uşağın ilk 
sözü valideyna böyük sevinc gatirir. Yaş yarımadak təlaffüz etdiklari sözləri 
düşünülmüş situasiya ilə alaqalandirə bilmirlər. Onlar eyni sözü müxtəlif 
aşyalara aid edirlar. Onlar üçün ham inak, ham camış , ham də at "möö"dür, 
būtün meyvalər almadır, qoyun da keçi da quzu da "maa"dir. Bu dövrda uşaq 
sözlərin tələffüzünü asanlaşdırmağa çalışır. Bir yaşlı uşaqlar 20-dak, il yarımlıq 
usaqlar 35-dan 95-dak söz bilirlar. Inkişafının ilk marhalasinda usag sözü onunla 
ifadə olunan aşyadan ayıra bilmir, onu öz şüurunu predmeti etmayi bacarmir. 
Uşaq nə qədər aşya görürsə, o qadar söz bilmaya çalışır. Bu xüsusiyyət bazan 7 
yaşınadak davam edir. H.Q Morozova göstarir ki , 6-7 yaşlı uşaqlar üçün söz 
əşyanın ayrılmaz xassasi, onun müvakkilidir. Hazırlıq dövrü gəlacakdə usağın 
nitginin inkişafı üçün çox böyük ahamiyyəta malikdir.. Uşağın hayatının ikinci 
ilinin ikinci yarısından müstəqil nitqin yaranması dövrü başlanır. İl yarımdan 
sonra usagin nitqi yüksək inkişaf edir. Bu dövrdə lüğat ehtiyatı sürətlə 
artıraSovet psixoloqları i. A. Mençinskaya, I.A.Aryamov A.V.Zaporojets və b. 
Məktəbaqədar yaşlı uşaqların təfəkkürü və nitqinin mantiqsiz olması haqqında 

---

qeyri-elmi fikirləri rədd edir və bu yaşda uşagların özünəmaxsus mantiqi 
tafəkküra malik olduqlarinı, sada ümumilaşdirma aparmağı, əqli nətica üzrə 
aməliyyat aparmağı bacardıqlarını göstarirlər. I Yuxarıda geyd olunduğu kimi, il 
yarımadak uşağın yeməaya, gəzməya və s. ehtiyacı mimikalarında, jestlarinda 
ifadə olunur va yaşlılar tərəfindən təmin edilir. Uşaq ətraf alami süurlu dark 
edir və indiyadək adlarını dəfalarlə eşitdiyi aşya və hadisəlari indi sözlə ifadə 
edir. Onun qeyri-faal lüğatindəki sözlar faal lüğatinə keçir. Nitq onun diqqat 
markazində olur. Uşaq eşitdiyi sözləri asanlıqla takrarlaya bilir. Bu prosesdə 
artıq çətin sözləri tələffüzünü aslinə yaxınlaşdırmağa çalışır; alaba-aranba, 
atambil-avtomobil, tevizo-televizor va s. iki yaşın axırlarında uşaqlar sada 
ümümilaşsirmə apara bilirlar. Bu gabiliyyəti nazarə alaraq tarbiyəçi uşaqlara 
banzar əşyalı bir sözlə ifadə etmayi öyrədə bilar. Hayatının üçüncü ilində 
uşaqlarda ilk anlayışlar yaranır. Onlar maişatdə, atraf alamda gördükləri 
əşyaları daha asaslı manimsəyirlər. Məktəbaqədar tərbiyə müassisasində 
uşaqların müşahidə dairasi daha geniş olur. Uşaq aşyaların hissalərinədə fikir 
verir. Formaları farglandirmək isə onlar üçün o qədar da asand deyil. Onlar 
yalnız yumru sözünü işladirlər. Əşyanın isti, soyuq kimi fiziki halını isa uşaqların 
aksariyyati bilir. Üç-dörd yaşında, bazən hatta sonralar da uşaglar bazi sözləri 
macazı manasını başa düşmürlər. Gördükləri yeni əşya va hadisəni avvallar 
qazanılmış təsəvvür va anlayışlara asasan adlandırmag halları bu dövrdə özünü 
göstarir. Maktəbaqadar yaşlı uşag varlığı bilavasita dərk etdiyi kimi , ham da 
bilavasitə dark edir. O nağıllardan , şəkillarə, illustrasiyalara baxmaqdan , 
nahayat, yaşlıların nitqindan ,onlarla söhbatdan çox şey öyranirlər. Varlığı 
nitqin kömayi ilə bela bilavasita dark etmanin başlıca vəzifasi har halda uşaqda 
bu və ya digar aşya haqqında konkret obrazları yaradılmasından ibaratdir. Dörd 
yaşında artiq aşya , hərəkət va onları ifada edan sözlar arasında alaqələr 
çatinlik törətmir. Ona göra də aşyanın keyfiyyat va alamətini bildiran sözlar , 
həmçinin aşyanın böyüklüyünü , sahə va zaman anlayışlarını, əşyanın hissalarini 
bildiran sözlər rast gəldikca avvallar qazanılmış vərdişlər əsasında faal lüğata 
daxil olur. Beş yaşında başlıca lüğət ətraf alamdaki əşyaların adlarinı 
öyranməkla yanaşı , ham da onların haqgında biliklərindarinləşməsinə 
yönaldilir. Uşaqlar əşyanın bəzən sadə hissalarini adlandırmağıbacarırılar. 
Ümumiyətla dörd-beş yaşlarında uşağın ümumilaşdirma qabiliyyati çox sürətlə 
artır. Beş yaşında lüğat ehtiyatı 2000-2500 sözə çatır. Orta yaş dövründə uşağın 
daxili nitgi formalaşmağa başlayır. Ünsiyyət prosesinda daxili nitq çox mühüm 

---

hazırlıq funksiyasını yerinə yetirir. Uşaq daxili nitqin təsiri ila çoxlu söz öyrənir. 
Paltak uşaq ona müraciat edib "ayabadaliy" dedikda o, başa düşür ki, araba 
gəlir. O öz daxili nitą ehtiyatını düzgünlüyü hesabına hamin ifadani düzggn 
ifada edir. Altı yaşlıların lüğatinin başlıca xüsusiyyatlarindan biri onların sözlərin 
manasına daha diqqatla yanaşı bilmalari , onların məna çalarlığı üzərində 
düşünmə qabiliyyatinin inkişafıdır. Onlar saritahər, göyümtül, açıq sarı kimi 
sözləri əsasan öyrana bilir, gaynar isti iliq kimi sözləri fargləndirmaya çalışırlar. 
Bu dövrda uşaqlar özünəməxsus mantigi təfakkürə malik olmaqla sada 
ümumilaşdirmaaparmağa başlayırlar. Onları artıq tafakkür prosesinin özü, 
hadisəlarin mahiyyatini başa düşmək ,bu va ya digar masəlanin hallindəki 
çatinliyi aradan qaldırmaq maraqlandırır. Bu yaşda uşaqlar yalnız növ deyil, 
ham da cins anlayışlarını düzgün başa düşürlər. Onlar yalnız konkret deyil, ham 
də ümumi anlayışları müqayisə eda, tutuşdura bili9rlar. Altıyaşlılar avvallar növ 
hesab etdiklari mikrosistemlari daha kiçik gruplara ayıra bilirlər. Altı yaşlıların 
lüğati 3000-3500 söza çatır. Yeddi yaşlılar bütün sahalar üzrə, şübhasiz,ciddi 
faaliyyat göstarirlar. Har bir mikrosistem üzra daha çatin sözlər onların qeyri-
faal lügatindan faal lügatina keçir. Önlar daha çox ətraf alamla ictimai, hayatla 
insanların amayi və peşalərin har hansı sahada əmək prosesini təşkili ilə 
əlagadar sözlər öyrənirlər. Belalikla, uşaqların lüğət ehtiyatı məişət lüğati 
çərçivasindan kənara çıxır. Yeddi yaşlıların lüğatində 4000-dən artıq söz olur. Bu 
sözlərin 2200 -a gədəri onların fəal lüğatinə daxil olur. Beləlikla, 6-7 yaşda 
nitqin yaranması prosesi başa çatır və uşaq ana lüğətinda sərbəst danışır. Lakin 
onun nitgində sözün qəbul olunmuş manasında əhamiyyətli dərəcada fərq 
özünü göstərir. İlk dövrlər uşaq sözü onun əsas , haqiqi manasında anlayır, Yaş 
artdıgca o, eyni sözün ən müxtəlif manalarını başa düşməyə başlayır. Sözün 
mənasının anlaşılması uşağın keçmiş tacrübəsindan , biliyindan , alaqalər 
sisteminin , assosiyalarınızənginliyindan asılı olub getdikca bitginlaşir. Pnu da 
geyd edak ki , maktabaqədar yaşlı uşaqların sözləri düzgün anlamalarionlardan 
nitqdə istifada ahamiyyətli daracəda geri qalır. lüğətin kamiyyatca artması 
sözlarin manasını düzgün başa düşülmasini va tafəkkürün inkişafını ötüb keçir. 
Maktabaqadar dövrdə uşağın nitqinin xarakteriza edan ümumi 
xüsusiyyətlərdaən biri avvəllar onun oyun fəaliyyatinin nəticəsi olması , 
tədrican xüsusi niyyat, maqsəd daşıması və planlılığıdır. Böyük məktəbaqədər 
dövrdə nitgin şüurlu manimsanilmasi üçün zəruri şarait yaranır. Bu dövrdə 

---

lüğatin zanginlaşdirilmasi, daqiqlaşdirilməsi va faallaşdırılması imkanlarının, 
vasita va yollarının darindan öyranmək zəruridir.