Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın

---

 

 

 

Mövzu  №2.

 

 

Toponimikanin  tədqiqat  tarixi.  Azərbaycanın 

paleotoponimlərinin  bəzilərinə  aid,  Yunan-Roma,  Bizans  və  ərəb 

müəlliflərinin əsərlərində mülahizə və fikirlər.   

 

XVIII-XIX  əsrin  məşhur  Azərbaycan  səyyahı  H.Z.Şirvaninin  

(1780-1838), 

A.A.Bakıxanovun 

(1794-1848), 

M.H.Vəlilinin 

(Baharlının  (1892-1937))  əsərlərində  coğrafi  adların  mənşəyi  və 

mənasına  dair  verilən  izahatların  əhəmiyyəti.  Respublikamızın 

görkəmli  alimlərinin        Azərbaycan  coğrafi  adlarının 

öyrənilməsində misilsiz xidmətləri. 

 

(N.Q)  Toponimlərin  xalqın  daha  qədim  tarixi  ilə  bağlı  olan  bu  tipinin 

(oykonimlərin)  hərtərəfli  öyrənilməsi  sahəsində  müəyyən  işlər  görülsə  də, 

onlar  yetərincə  deyil  və  indiki  Kəlbəcər-Laçın  bölgəsinin  tarixən  mövcud 

olmuş ümumi etnotoponimik mənzərəsinin açılması üçün kifayət etmir. 

Regionun  bir sıra toponimləri  hələ qədim  müəlliflərin əsərlərində bu  və 

ya  başqa  formada  xatırlanır.  Mousey  Kalankatyklunun  “Albaniya  tarixi” 

kitabında Qarabağın (Arsax) vilayətlərinə məxsus toponimlərin də adlarına rast 

gəlirik.  831-ci  ildə  Babək  Fəzli  darmadağın  edir.  Həmin  il  baybakanlılar  bir 

neçə kəndin, o cümlədən Həkəri (Zəngilan rayonu) kəndinin əhalisini qılıncdan 

keçirmişlər.  Sonra  isə  üsyan  qaldıran  kəndlilər  Qoroz  (Oorçu  kəndi-Zəngilan 

rayonu) qalasına sığınmışlar [70, s. 195].  

Kəlbəcər  və  Laçın  regionundakı  Çorman  kəndlərinin  adında  da  qədim 

türk  tayfasının  izini  görürük.  Doğrudur,  tədqiqatçıların  bu  toponim  haqında 

fikirləri müxtəlifdir. “Albaniya tarixi”ndə də hələ 5-ci əsrdə Tsri şəhərində baş 

verən hadisələr barədə məlumat verilir [70, s.56].Tədqiqatçılar Tsri toponimini 

---

Çur  etnonimi  ilə  əlaqələndirirlər.  Peçeneqlərə  məxsus  olan  bu  tayfanın  adı 

Kəlbəcər  və  Laçın  rayonları  ilə  yanaşı  Qəbələ  (Corlu  kəndi)  və  Yardımlı 

(Çoryurd kəndi) rayonlarında da toponimlərdə yaşamaqdadır [65, s. 95]. 

Quşçu  kəndi  Laçın  rayonunda  yerləşir.  İlk  dəfə  N.A.Aristov  quşçu 

tayfasının  hunlarla  əlaqədar  olduğunu  qeyd  etmişdir  [124,  s.  277-456]. 

N.Piqulevskaya  isə  tarixi  mənbələrə  istinadən  göstərir  ki,  kuşanların  (qara 

hunların)  türk  köklü  qədim  tayfa  olmasının  ehtimalı  çoxdur  [159,  s.47-51]. 

Araşdırmalar göstərir ki, Quşçu etnoniminə həsr olunmuş tədqiqat Azərbaycan 

etnotoponimiyasının  öyrənilməsində  xüsusi  rolu  olan  Ə.Hüseynzadəyə 

məxsusdur. Quşçuların yayılma arealı Azərbaycan və Orta Asiya (Türkmənstan 

Özbəkstan və s.) toponimiyasında geniş yer tutur. 

Oğuz  elinin  bir  qanadı  olan  baharlıların  izinə  Zəngilan  rayonunda 

(Baharlı  kəndi)  da  rast  gəlirik.  Ş.F.Fərzəlibəyli  bütün  Qaraqoyunlu 

rəhbərlərinin  bu  oymaqdan  çıxdığını  qeyd  edibdir  [54,  s.  6].  Tədqiqatçı 

alimlərimizin əksəriyyəti baharlıları qayı türkləri ilə əlaqələndirirlər. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  ərazisində  toponimlərin  tədqiqinin 

ilkin 

mərhələsi 

Hacı 

Zeynalabdin 

Şirvaninin, 

A.A.Bakıxanovun, 

M.F.Axundovun və Məhəmməd Həsən Vəliyevin (Baharlı) adı ilə bağlıdır. 

Hacı  Zeynalabdin  Şirvani  yazdığı “Cənnət  bağı  səyahətləri” , “Səyahət 

bağı” əsərlərində  Azərbaycan,  Mərkəzi  Asiya,  Yaxın  Şərq  ölkələrinin 

coğrafiyası  və  etnoqrafiyası  haqqında  qiymətli  məlumatlar  vermişdir.  Onun 

coğrafi  adların  mənşəyi  haqqındakı  yazılarından  bu  gün  də  tədqiqatçılarımız 

bəhrələnirlər.  “Səyahət  bostanı“  adlı  əsərində  Muğan  adının  mənşəyinə 

toxunaraq  yazır: “Elə deyirlər ki, oranı Muğan adlı bir adam bina etmişdir  və 

bəziləri  deyirlər  ki,  oranı  muğlar  və  möbüdlər  abad  eləmişdir,  bəziləri  də  bu 

fikirdədir ki, Gəncə, Qarabağ, Bərdə Muğan şəhəridir” [69]. Hacı Zeynalabdin 

Şirvaninin  bu  fikri  ilə  qismən  razılaşan  tədqiqatçılarımız  da  var. 

Coğrafiyaşünas  alim  R.M.Yüzbaşov  yazır  ki,  Muğan  şəhərinin  ilk  sakinləri 

---

muğ  qəbiləsinə  mənsub  əhalidən  ibarət  olmuşdur.  Toponimdəki  “an”  sonluq 

olub  məkan,  yurd  bildirir.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  Muğan  coğrafi  adını  Midiya 

tayfalarından biri olan maq tayfasının adı ilə əlaqələndirir.  

Görkəmli  tarixçi  A.A.Bakıxanovun  (1794-1847)  “Gülistani-İrəm” 

əsərində  Muğanlı,  Zəngi,  Çıraq,  Şamlı,  Xələc  toponimləri  haqqında  maraqlı 

fikirləri  bu  gün  də  öz  əhəmiyyətini  itirməmişdir.  O  yazır  ki,  bir  çox  tayfalar 

kimi Xələc də İran və Rum ölkələrində mövcud olan tərəkəmə və sair elat kimi 

türk tayfalarındandır [23, s. 20]. 

Umay  Türkeş-Günayın  “Türklərin  Tarihi”  əsərində  Kəlbəcər-Laçın 

bölgəsində  yerləşən  bəzi  yaşayış  məskənləri  haqqında  da  məlumatlar  əldə  edə 

bilirik.  XI  əsrdə  müsəlman  olan  bir  sıra  tayfalarla  yanaşı  xalaclar  da 

Oğuzlardan  ayrıldıqdan  sonra  Türkmən  adlanmışlar.  Sonrakı  zamanlarda 

səlcuqlar  türkmənlərin  digər  torpaqlara  axınının  qarşısını  almırlar,  bu  da 

Azərbaycan  və  Anadolunun  türkləşməsi  ilə  nəticələnmişdir.  Xalac,  Arran, 

Muğan və digər tayfalar bu yerlərdə yurd sahibi olmuşlar [183, s. 215-217]. 

Quşçu  kəndi  (Laçın  rayonu).  Quşçu  tayfasını  mütəxəssislər  türk  və 

monqol kökənli olmaq üzrə iki yerə ayrırlar. Əvvəlcə bu tayfanın adı haqqında. 

Quşçu  sözünün  mənşəyi,  mənası  müxtəlif  şəkildə  izah  edilmişdir.  Yekdil  rəy 

bu adın türk dilində olduğudur. Koşsı və ya quşçu etnoniminin mənasını bütün 

tədqiqatçılar  türk  dilləri  mövqeyindən  müəyyən  edir  (Quştutan,  QT,  s.  471): 

“quşbazlar”  [110,  s.  8],  “alıcı  quşlar  ovçusu”  [118,  s.  129],  “alıcı  quşlar  üzrə 

mütəxəssis” [143, s. 92]. 

Başqırdların özü tayfanın adını bununla analoji və ya buna yaxın şəkildə 

(“quş  ovçuları”)  şərh  edir.  Təkcə  bu,  tayfanın  monqol  mənşəli  olduğu  faktını 

şübhə altına qoyur. Rəşidəddin, əgər diqqətlə yuxarıda göstərilən sitata baxılsa, 

ümumiyyətlə  “quşçian”  –  şahinlərin  deyil,  yalnız  onların  başçıları,  Durban 

əmiri  Puladın  qardaşı  Mazuk-quşçi  əmirin  əsli  durban  tayfasından  olduğunu 

deyir.  Rəşidəddinin  mətnindəki  mənaya  görə,  quşçi  –  monqolların,  xüsusən 

---

durban  tayfasının  fəth  etdiyi  türk  qəbilə  qrupudur  ki,  öz  fatehləri  –  əmirlərin 

əmri altında kaan sarayında xidmət edirdi. Bu fikir qırğız quşçularının tarixi ilə 

təsdiqlənir:  V.V.Radlovun  fikrincə,  qırğız  quçu  (quşçu)  qəbiləsi  və  bəzi  digər 

qəbilələr  “Tyan-Şan  və  Yenisey  vadisinin  qırğızları  arasında  əlaqənin 

olduğunu” göstərir. Əgər quşçu (koşso) etnoniminin Çin mənbələrinə görə qeşu 

tayfası  ilə  eyniləşdirilməsi  düzgündürsə  [161,  s.  22],  onda  VI-VII  əsrlərdə 

quşçular  Orta  Asiyaya  doğru  türk  ekspansiyasında  iştirak  edir  və  Qərbi  Türk 

xaqanlığında  törəmələrdən  birini  təşkil  edirdi.  S.M.Abramzon  qırğız  quşçu 

tayfasını mənşəcə Altay, İrtış ətrafı və Şərqi Tyan-Şanyanda qədim türk dövrü 

ilə əlaqəli olan qrupa aid edir [119, s. 60]. Qeyd edək ki, bununla bağlı olaraq 

türk  xanı  Muğan  xanın  (VI  əsr)  xan  titulu  ilə  yanaşı  Quşu  soy  adı  da  var  idi 

[142, s. 28]. 

Nəticə  olaraq  qeyd  etməliyik  ki,  quşçu  deyilən  etnonim  türk  xalqının 

qədim sənətini ifadə edir 

Laçın rayonuna bağlı kəndlərdən biri də Çıraqlı kəndidir. Çıraq adı bəzi 

mənbələrdə Şirak, Sirak kimi yazılır. Əvvəlcə Şirak haqqında.  

Tarixi  mənbələrdən  şirakların  hələ  Qafqaz  Albaniyası  ərazisində 

yaşamaları  məlumdur.  Şirak  etnonimi  mənbələrdə  həm  də  sirak  kimi  qeyd 

olunur.  Tarixşünaslıqda  əvvəllər  şirakların  mənbəyi  haqqında  müəyyən  qədər 

tərəddüdlər  olsa  da,  sonrakı  araşdırmalar  zamanı  bu  tərəddüdlər  aradan 

qaldırılmışdır.  Antik  mənbələrdə  şiraklar  haqqında  bəzi  məlumatlar  qorunub 

saxlanılmışdır. 

Antik  müəllif Tatsit (Annallar, XII, 15) Şimalda “şirakların çarı Zorsin” 

ifadəsini  işlədir.  Müəllifin  Zorsin  kimi  yazdığı  ad  latın  dilində  “ç”  səsi 

olmadığına  görə Çursin kimi oxunmalıdır. Çursin  türkcə “çur” – “qəhrəman”, 

“çin”  (şin,  sin)  –  “kimi”  sözlərindən  ibarətdir.  Beləliklə,  ad  "qəhrəman  kimi" 

anlamındadır. 

---

 I  əsr  müəllifi  Strabon  Şimalda  şirakların  bir  hökmdarının  adını  Abeak 

kimi  göstərir.  Bu  ad  da  türkcədir.  Altay  dillərində  “abaqa  –  “əmi” 

mənasındadır. VIII əsrdə  Altayda telenqutların başçısı  Abak, teleutlar]ın XVII 

əsrdə xanı Abak adlanırdı. XIII əsrdə Çingiz xanın nəslindən Abaqa xanın adı 

da  mənşəcə bu sözlə bağlıdır. Çuvaşlarda  indi  də Abak  və Abayak şəxs adları 

var. 

L.Tolstoy  “Xorəzm  vahəsinin  tarixi  onomastikası”na  aid  məqaləsində 

qara-sirak  qaraqalpak  qəbiləsindən  bəhs  edir  [166,  246-254].  Özbəklərdə 

Çuvan-Sirak,  Katta-Sirak,  türkmənlərdə  Çirakçi  adlı  tayfalar  vardı.  Təkcə  bu 

fakt  sarmatların  sirak  türk  mənşəli  olduğunu  aydın  göstərir.  V.İ.Abayevin 

şirakları irandilli sayması və hətta sirak sözünü osetin dili əsasında “rəvan rəqs 

edən” kimi izah etməsi isə elmi həqiqətə uyğun deyil. 

Maraqlısı  odur  ki,  şirak  tayfasnın  adı  topnimlərdə  həm  də  Çıraqlı 

(Siraklı,  Şiraklı)  kimi  qalmışdır.  Azərbaycanda  Çıraqlı  adlı  4  kənd  vardır. 

Çıraqqalanın adı da bu etnonimlə əlaqələndirilir. 

Deməli,  hələ  eramızdan  əvvəl  Şimaldan  gəlmiş  türk  şiraklar  Şimali 

Azərbaycanda  məskunlaşmış  və  heç  şübhəsiz  ki,  Azərbaycan  türklərinin 

etnogenezində mühüm rol oynamışlar [104, s. 123].