Mövzu maliYYƏ UÇotunun mahiYYƏTİ,TƏYİnati, TƏNZİMLƏNMƏSİNİn qanunveriCİLİk bazasi və konseptual əsaslari

TTA-ra amortizasiya hesablanmasının uçotu

• 
  İstehsalda istifadə edilən əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablanandıqda:
  

Debet 202-4;

Kkredit 112;

• 
  Qeyri-istehsalat sahələrində istifadə edilən TTA obyektlərinə amortizasiya hesablandıqda:
  

Debet 711-2,

Debet 721-2,

KT 112-1;

• 
  Cari icarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə icarəverən tərəfindən amortizasiya hesablandıqda:
  

Debet 731,

KT 112 -1.

• 
  Hər hansı bir səbədən təsərrüfatdan çıxan (satılan, ləğv edilən, icarəyə verilən və s.) TTA-ra hesablanmış amortizasiya məbləği silindikdə:
  

Debet 701-2;

Debet 731,

Kredit 112 1 yazlışları tərtib edilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqlara aid müəyyən aktivin hər hansı bir hissəsinin ilkin dəyəri, onun tərkib hissəsi olduğu aktivin ümumi dəyərinə nisbətdə əhəmiyyətli məbləğ təşkil edirsə, həmin hissə ayrıca amortizasiya olunmalıdır.

Əgər təşkilat TTA obyektinin bəzi komponentlərini ayrıca amortizasiya edirsə, onda təşkilat həmin obyektin digər qalan hissələrini də ayrıca amortizasiya edilməlidir. Əgər təşkilat həmin komponentlərə münasibətdə birmənalı gözləntilərə malik deyilsə, onda obyektin digər hissəsinin amortizasiyası üçün approksimasiya (yəni təxmini, təqribi) metodunu tətbiq etmək lazımdır.

Təşkilat obyektin bütölükdə maya dəyəri ilə müqayisədə maya dəyəri çox da yüksək olmayan komponentini ayrıca amortizasiya etmək hüququna malikdir.

Əgər amortizasiya ayırmaları digər aktivin balans dəyərinə daxil edilmirsə, onda onların hər dövr üçün hesablanmış məbləği mənfəətə yaxud zərərə aid edilir.

Aktivin amortizasiya olunan dəyəri mütləq qaydada onun faydalı xidmət müddətində sistematik əsasda bölüşdürülməlidir.

Hər maliyyə ilinin sonunda aktivin ləğv dəyərinə və faydalı xidmət müddətinə yenidən baxılmalıdır.

Əgər cari gözləntilər əvvəlki qiymjətləndirilmələrdən fərqlənirsə, onda bu dəyişililər MHBS (İAS) 8-ə əsasən uçotda hesabi qiymətləndirilmələrdəki dəyişiliklər kimi əks etdirilməlidir.

Amortizasiya aktivin ədalətli dəyərinin onun balans dəyərindən artıq olduğu hallarda da tanınır, bu şərtlə ki, həmin aktivin ləğv dəyəri onun balans dəyərindən artıq deyildir.

Aktivin amortizasiya olunan dəyəri onun ləğv dəyəri çıxıldıqdan sonra müəyyən olunur. Praktikada aktivin ləğv dəyəri çox hallarda cüzi olur, buna görədə amortizasiya olunan dəyəin hesablanmasında əhəmiyyətli rol oynamır. Aktivin təmiri və ona xidmətin göstərilməsi, onun amortizasiya olunması zəruriliyini aradan qaldırmır.

Aktivin ləğv dəyəri onun balans dəyərinə bərabər olduqda həmin aktiv üzrə amortizasiya ayırmaları sıfıra bərabər olur, bu şərtlə ki sonrakı dövrdə onun ləğv dəyəri balans dəyərindən aşağı olmasın.Standartlara əsasən ləğv dəyərinə hər il yenidən baxılmalı və o, yenidən qiymətləndirilməlidir.

Aktivin amortizasiyası o zaman başlanır ki, həmin aktiv istifadə üçün əlçatandır, yəni aktivin yerləşdiyi yer və onun vəziyyəti həmin aktivin təşkilat rəhbərliyinin niyyətinə uyğun olaraq istifadə etməyə imkan verir.

Aktivin amortizasiyası aşağıdkı iki tarixdən ən əvvəl olan tarixə dayandırılır:

• 
  Aktivin MHBS (İFRS) 5-ə uyğun olaraq satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnifat tarixində;
  
• 
  Aktivin tanınmasının dayandırıldığı tarixdə.
  

Deməli, aktiv tam amortizasiya olunmamışsa, onda onun ümumiyyətlə istifadə edilməməsi yaxud onun aktiv istifadəsinin dayandırılması zamanı amortizasiya dayandırılmır. Ancaq əgər amortizasiya hesablanmasının istehsal vahidləri metodu (yəni onun istifadəsinə əsaslanan metod) tətbiq olunursa, və aktiv heç nə istehsal etmirsə, onda onun amortizasiya ayırmaları sıfıra bərabər olur.

Aktivlə təcəssüm olunan gələcək iqtisadi faydalar başlıca olaraq onun istifadəsi vasitəsilə istehlak olunur.

Aktivin faydalı xidmət müddətinin qiymətləndiriliməsi təşkilatın oxşar aktivlərləə iş təcrübəsinə əsaslanan peşəkar mülahizənin predmetidir.

Torpaq sahələri və binalar ayrı-ayrı aktivlərdir (hətta əgər onlar bir-birilə qarşılıqlı halda birgə əldə edilmiş olsalar belə). Ona görə də onlar ayrıca amortizasiya olunmalıdır. Karxanalar və zibilliklər üçün ayrılmış torpaq sahələri istisna olmaqla, torpaq sahələri qeyri-məhdud faydalı xidmət müddətinə malikdir və buna görə də amortizasiyası olunmamalıdır. Binanın durduğu torpaq sahəsinin dəyərinin artması həmin binanın amortizasiya olunan dəyərinin müəyyən olunmasına təsir etmir.

Əgər torpaq sahəsinin dəyərinə həmin torpaq sahəsində olan obyektin sökülməsinə/, çıxarılmasına və təbii resursların bərpasına çəkilən xərclər daxil edilmişsə, onda torpaq sahəsinin dəyərinin həmin hisəsi bu cür xərclərin çəkilməsindən faydanın alınması müddətində amortizasiya olunmalıdır.

Ayrı-ayrı hallarda torpaq sahəsi özlüyündə məhdud xidmət müddətinə malik ola bilər, onda həmin torpaq sahəsi götürüləcək faydanın götürülməsi dövrünə görə amortizasiya olunmalıdır.

MHBS (İAS) 16-da hər hansı konkret amortizasiya metodunun tətbiq olunması tələbi qoyulmur, standartda xətti metodun, azalan qalıq metodunun və məhsul vahidlərinə proporsional silinmə metodunun adı çəkilir.

Standartda adı çəkilməyən digər metodlar da vardır: “Annuitet əsasında” amortizasiya ayırmalarının hesablanması metodu və aktivin bərpasına çəkilən xərclər metodu. Ancaq bu metodlar MHBS-ların tələbləri baxımıpndan məqbul deyil və ona görə də onların maliyyə hesabatı göstəricilərinə təsiri əhəmiyyətli hesab olunmur.

Istifadə olunan amortizasiya metodu təşkilat tərəfindən gələcək iqtisadi faydaların gözlənilən istehlak sxemini əks etdirməlidir.

Aktivə tətbiq olunan amortizasiya hesablanması metoduna ən azı hər maliyyə ilinin sonunda yenidən baxılmalıdır, və əgər müəyyən edilsə ki, aktivdə təcəssüm olunan gələcək iqtisadi faydaların istehsalçının gözlənilən sxemində əhəmiyyətli dəyişiklik olmuşdur, onda həmin metod bu dəyişikliyə uyğun korrektə olunmalıdır. Bu cür dəyişiklik uçotda mühasibat qiymətləndirilmələrinin perspektiv qaydada dəyişilməsi kimi əks etdirilməlidir. Belə hallar istisna olunmaqla seçilmiş amortizasiya hesablanması metodu ardıcıl qaydada bu dövrdən digər dövrə tətbiq edilməlidir.

MHBS (İAS) 40 və MHBS (İAS) 41 amortizasiya qaydaları, amortizasiya hesablanması metodları barədə, həmçinin aktivlərin faydalı xidmət müddətlərinin, eləcə də tətbiq olunan amortizasiya metodlarının dəyişilməsi zamanı uçot qaydalarının necə dəyişilməli olduğu barədə MHBS (İAS) 16-da olduğu kimi açıqlamalar vermir. MHBS (İAS) 40 və MHBS(İAS) 41 maya dəyəri ilə uçot modelinin tətbiqi zamanı amortizasiya haqqında və tətbiq olunan amortizasiya metodu haqqında informasiyanın açıqlanmasını tələb edirlər.

Maddi aktivlərə amortizasiya ayırmalarının hesablarda əks etdirilməsi üzrə mühasibat yazılışlarının aparılması sxemi Qaydalarda müəyyən edilmişdir.

• 
  Cari dövrdə TTA üzrə amortizasiya hesablandıqda:
  

Debet 202, 203, 711, 721, 731,

Kredit 112,

• 
  İDƏ üzrə amortizasiya hesablandıqda:
  

Debet 202, 203, 711, 721, 731,

Kredit 122,

• 
  Bioloji aktivlər üzrə amortizasiya hesablandıqda:
  

Debet 202, 203, 711, 721, 731,

Kredit 132,

• 
  Təbii sərvətlərin tükənməsi zamanı:
  

Debet 142, Kredit 141 yazılışları tərtib edilir.