kreativ, uyğunlaşma və
əminedici (təminat verən).
Kreativ rəqabət şəraitində rəqiblərin fəaliyyəti rəqib
üzərində üstünlüyü təmin edən bazar münasibətlərinin hər bir yeni
komponentlərinin - yeni məhsul, yeni texnologiya və istehsalın təşkili formaları,
bölgü və satışın yeni metodları və s. yaradılmasına istiqamətlənmiş tədbirlər
sistemindən ibarətdir. Kreativ rəqabətin əsas əlaməti bazar kontragentlərinin tələb
və təklifin mövcud strukturunun dəyişməsinə can atmasıdır. Uyğunlaşma rəqabət
davramşı istehsalda yeni innovasiya dəyişmələrini nəzərə a
lınm
asından və
istehsahn modernləşdirihnəsinə bağlı olan rəqiblərin hərəkətlərini qabaqlamağa
cəhd göstərməsindən ibarətdir. Uyğunlaşma rəqabət davramşı o halda tətbiq edihr
ki, sahibkar özünün innovasiya i
mk
anlarına axıra qədər yaşamlı ohnur. Buna görə
də o, hər şeydən əvvəl, çox qısa müddətdə öz rəqiblərinin nailiyyətlərinin sürətini
çıxarmağa can atır.
Təminedici rəqabət davramşı, sahibkarın məhsulların keyfiyyətini yüksəltmək,
məhsulun assortiment dəstinin şəklini dəyişdirmək, təminatlı xidmətlə bağlı olan
əlavə xidmətləri göstərmək hesabına bazarda əldə etdiyi mövqeyi uzunmüddətli
perspektivə saxla mağa və sabitləşdirməyə meyil etməsinə əsaslanır. Təminedici
rəqabət davranışı, adətən o hallarda tətbiq edilir ki, sahibkarın istehsal və
kommersiya proqramını kökündən dəyişdirməyə imkanı ohnur və zəif innovasiya
potensialına malik olur.
Sahibkar rəqiblik metodlarından asılı olaraq bu və ya digər rəqabət
davranışını tətbiq edir. Biznes praktikasında, adətən rəqabətli iki metoddan istifadə
edilir: qiymət və qeyri-qiymət. Qiymət rəqabəti müəyyən məhsul istehsalı və
reallaşma xərclərinin azaldılması, bu məhsulun çeşidini və keyfiyyətini
dəyişdirmədən onların qiymətlərini aşağı salmaqla əlavə mənfəəti əldə etmək
uğrunda sahibkarların mübarizəsini özündə əks etdirir. Qeyri-qiymət rəqabəti:
-
məhsulun xassələri
n
i
n
dəyişməsi;
-
məhsula keyfiyyətçə yeni xassələrin verilməsi;
-
həmin təlabatları eynilə ödəmək üçün yeni məhsulların yaradılması;
-
mah müşayiət edən qiymətlərin - gətirmə, quraşdırma, sah- manasahna,
zəmanətli təmir və s. təkmilləşdirmək.
Tarixi planda bazar iqtisadiyyatında rəqabət, qiymət rəqibliyi metodu ilə
başlamışdır. Belə hal azad rəqabət dövrünə xarakterikdir. Bu idarəçilik rəqiblərin
sahələrarası rəqabətə nisbətən üstünlüyünə xarakterik əlamətlərə uzun müddət
ərzi
n
də tələbat sisteminin dəyişməyinə əsaslanır.
Müasir səmərəli rəqabət şəraitində qeyri-qiymət metodlarının üstünlük təşkil
etməsi müşahidə olunur. Firmalar arasında rəqabətin əsasını diferensiallaşdırıhmş
tələb uğrunda mübarizə təşkil edir. Bazarda davranış taktikasını və strategiyasını
hazırlayaraq, firma hər şeydən əvvəl, öz istehlak keyfiyyət parametrlərinə görə
istehlakçıların sorğularına müvafiq olan məhsulların yaradılması üçün narahatdır.
İqtisadi siyasət hazırlamaqla firma hər şeydən əvvəl istehlak ümidi
n
i
n
dinamikasını
nəzərə almağa əsaslanır. Bu çərçivədə isə onlar xərclərin aşağı salınması və
qiymətlərin azaldılması yollarını müəyyən edirlər. Rəqabətin bu və ya digər
metodunun tətbiq edilməsi konkret şəraitdən, müəyyən vaxta firmanın hazırladığı
bu və ya digər rəqabət strategiyasından asılıdır. Rəqabət strategiyası - firma
nın
məqsədlərə nail olmağa yönəldilmiş fəaliyyət konsepsiyasıdır.
İlk əvvəl hər bir firmanın son məqsədi maksimum gəhr əldə etməkdən ötru əmtəə
bazarını inhisarlaşdırmaqdır. Lakin faktlar göstərdi ki. bazar iqtisadiyyatlı
ölkələrdə heç bir firma özünün fəahyyət göstərdiyi bütün illər ərzində bazarı
inhisarlaşdıra bilməmişdir. Belə hallar ona gətirib çıxarır ki, hər bir firma
yarımstrateji axtarışı həyata keçirir. Yəni öz fəaliyyətində, eyni zamanda, ən azı iki
strateji məqsəd bazarın inhisarlaşdırılması məqsədi və öz fəaliyyətinin bazarın
fəaliyyətinin vahid prosesinə uyğunlaşdırmaq məqsədi güdür. Birinci məqsədə
görə firmanın fəaliyyəti rəqiblərin sayının azaldılmasına istiqamətləndirilmiş,
ikinciyə görə isə digər formalarla korporasiya, assosiasiya formasında
uzu
n
müddətli və qısamüddətli əməkdaşlıq hesabına, yəni, üfüqi və şaquli əlamətlər
hesabına risk dərəcəsini azaltmaq yolu ilə, özünün şəxsi vəziyyətini
sabitləşdirməyə yönəldir. Birinci məqsəd ilk başlanğıcda rəqiblərə münasibətdə
ayrıseçkiliyi nəzərdə tutur. O, bazarda qüvvələr balansının dəyişməsi ilə
nəticələnir. İkincisi isə rəqabət aktivliyinin azalmasını, qüvvələr balansının
saxlanmasını nəzərdə tutur (əgər bu qüvvələr müqabil sayılırsa, yəni qüvvələr
eynidir sə).
Yarımstrateji formaların axtarışı inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələri
üçün tipik bir haldır. Burada nəzərə ahnaq lazımdır ki, birləşdirici strategiya
təsadüfi meydana gəlməmişdir. Rəqabət və inhisarçılıq həmişə bazar
iqtisadiyyatının qoşa xarakteristikası ki
mi
çıxış etmişdir. Rəqiblər inhisar
vəziyyətinə nail ohnaq uğrunda mübarizə aparmış, lakin bazarın inhisarlaşdırılması
onların hər birində ayrı-ayrılıqda qeyri-mümkün ohnuşdur. Buna görə də rəqiblər
əslində son nailiyyətlərə heç bir şans olmadığı halda belə, qarşılıqlı mübarizə
aparmağa məcbur olurdular. Eyni zamanda, onlar mübarizəni də dayandıra
bilmirdilər - bu halda onlar rəqibləri tərəfindən dərhal kənarlaşdırılmah
olacaqdılar.
Bu cür vəziyyətin təzahür formaların rəqabət inhisarçıhq nisbətin
dina
mi
kas
ının
başa düşülməsinə əsaslanan əlaqələndirmə strategiyasıdır. Lakin onu
da qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatında əlaqələndirmə yoldaşlıq
əməkdaşlığı deyildir. Əlaqələndirmə rəqabət qüvvələri balansının başa
düşülməsinə əsaslanır və bu qüvvələr balansının saxlanması xatirinə qarşılıqlı
əməkdaşlığı nəzərdə tutur.
Onu da qeyd etmək lazı
m
dır ki, əlaqələndirmə strategiyasını firmalar
inhisarçılıq strategiyası ilə vəhdətdə tətbiq edirlər. Bu isə rəqiblərin davranışının
yeni motivləri
n
i
n
təsiri altında, adətən heçə enmir. Hər bir rəqib, hətta əgər o,
həmin ko
nkr
et bazar vəziyyətinə sulh- məramhhq mövqeyindədirsə də, heç vaxt
digər firmalarla müqayisədə yaşamaq şəraitinin nisbətən yaxşılaşması uğrunda
mübarizədə rəqib olmaqdan əl çəkməz. Buna görə də süUrməramlılıq nisbi və
dəyişkən olur. Həm də onun inhisarçılıq iddiasım mütləqləşdirmək laz
ım
deyildir.
Hər bir ciddi firmanın hərəkətində rəqabət strategiyasının hər iki tipinə
baxılmalıdır.
Strategiyanın seçilməsi və ya onun əlaqələndirilməsi qarşılıqh rəqabət
prosesində firmaların roluna və marağına aid funksiyalardan asılı olaraq firmalar
tərəfindən həyata keçirilir.
Rol funksiyasına müvafiq olaraq firmaları aşağıdakılara bölmək olar: liderlər
(bazarda 40%-lik payı olan ); liderliyə iddiaçılar (bazarda 30%-lik payı olan);
idarəçilər (bazarda 20%-hk payı olan); naşılar (bazarın taxçalarında çırpılanlar,
bazarın 10%-nə qədər).
Sadalanan qruplardan dördüncüsü bazarın taxçalarım axtarıb orada
mö
h
kəmlə
n
mək üçun narahatdır. Bu taxça kifayət ölçüdə və mənfəətli olmalı, artım
potensialına malik olmalı və rəqiblərin maraqlarına cavab verməlidir. Üçüncü qrup
ikinci və birinci qrupun nümayəndələri ilə rəqabətə girmir. İdarəçi liderlərinə
qoyduqları yolla gedərək, qüvvə və vəsaitə qənaət edərək, böyük məsafədə daha iri
və güclü firmaların arxasınca gedirlər. İkinci qrup bir qayda olaraq, nəzərəçarpacaq
hücum potensialını tapır və onun inhisarçılıq iddiah nümayəndələri hər halda
izlədikləri firmalara nisbətən öz aralarında daha mühüm rol oynayır. Liderlərin
mövqelərinə hücum çoxisti- qamətli (kompleks) xarakter daşıyır, yəni, eyni
zamanda, çoxlu istiqamətlər birdən həyata keçirilə bilər (reklam, qiymətlər,
malların yeniləşdirihnəsi və s. yaxud cinahdan, yəni istiqamətlərdən biri üzrə
həyata keçirilir).
Nəhayət, birinci qrup bir tərəfdən digər liderlərin və liderliyə iddiaçıların
hücumlarını dəf etməli, digər tərəfdən də ikinci qrupun nümayəndələrinin istifadə
etdikləri çox isti və cinahdan mübarizə üsullarını tətbiq etməyə məcburdur.
Bazarda vəziyyətdən asılı olaraq liderlər cinahdan hücumları
n
ı dəf etmək üçün
cinahdan müdafiə müxtəlif maneələr (qiymət, lisenziya və başqa) yaratmaq yolu ilə
çox- istiqamətli hücumları dəf etmək üçün isə pozisiya müdafiəsini tətbiq edə bilər.
Pozisiya müdafiəsi lider üçün məqsədə çevrilməməlidir. Lider üçün savadlı
siyasət müdafiənin, hüququn, manevrin və əks- hücumun vəhdətli təşkilinə
əsaslanmalıdır. Lider əks-hücumu o anda tətbiq edir ki, onun mövqelərinə hücum
olur və sözsüz ki, rəqabətin zəif yerlərinə hücum etmək üçün əks tərəfin yeni
mallarına qarşı öz məhsullarının möhkəmliyini və etibarlılığını nümayiş etdirmək
zərurəti yaransın.
|