Muallifdan

Fonetik farqlar: 
Sharqiy turklar tilida: G‘arbiy turklar tilida:

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
61 
61
So‘z boshida: 
1.
Jarangsiz t - tovushi keladi: Jarangli d- tovushi keladi:
tebey debey 
2. Til o‘rta y – tovushi keladi: Til oldi j- tovushi keladi
Yinju, yilkin yoki y- tovushi kelmaydi: janju, elkin 
3.Sonor m – tovushi keladi: Portlochi b – tovushi
Men, mung keladi: ben, bung 
Mahmud Koshg‘ariy qabilalar hayoti va tilinii tarixiy asosda 
yoritdi. Ilgarilarda katta o‘rin tutib , XI asrda ergashuvchi qabilalar 
holiga tushgan qarluqlar, tangutlar, basmil va boshqalar ham devonda 
keng izohlanadi. Urxun yodgorliklaridan ma’lum bo‘lishicha bu 
qabilalar IX –X asrlarda ilg‘or hisoblanar edilar. Lekin XI asrlarda 
bular o‘zlarining mavqeyini yo‘qotib, boshqa qabilalarga qo‘shilgan 
edi. Mahmud Koshg‘ariy hatto ilgarilar bu yerlarga kelib joylashib 
qolgan boshqa xalq hayotini ham sinchiklab o‘rgandi. U tubutlar 
haqida shunday ma’lumot beradi: “ Tubutlar turk diyorida yashovchi 
bir qavm : Kiyik mushki( kiyikning kindigidan kesib olib 
hozirlanadigan atir) tubutlarda bo‘ladi. Tubutlar bir jinoyat qilib 
Yamandan qochib, dengiz yo‘li bilan Chinga borib, o‘rnashib qolgan 
Bani sobit avlodlaridir. Hozir ular bir ming besh yuz farsah yerda 
yashaydilar. Sharq tomoni Chin, g‘arb tomoni Kashmir, shimol 
tomoni Uyg‘ur, janub tomoni Hind dengizidir. Ular o‘z tillarini 
yo‘qotib, turkiy tilni o‘zlashtirgan bo‘lsalar ham, hanuz ularning 
so‘zlarida o‘z tillariga moslashtirish farqi sezilib turadi. Chunonchi, 
onani “uma” deydilar, otani “aba” deydilar”. Bu qabilalar leksikasi 
haqidagi ma’lumotlar tarixiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 
Mahmud Koshg‘ariy ayrim shevalargagina xos bo‘lgan til 
hodisalarini ham, ko‘pchilik qabilalarning umumlashgan til 
xususiyatlarini ham izchil ravishda ko‘rsatib berdi. Bu xil 
ma’lumotlar O‘rta Osiyo xalqlari tillarining, shu jumladan, o‘zbek 
tilining shakllanishida asos bo‘lgan qabilalarni aniqlashda muhim 
material bo‘lib xizmat qiladi. Uning asarida qabilalar tilida so‘z 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
62 
62
yasalish masalasi ham to‘la yoritildi. U til faktlari asosida 
qabilalarning bir – biriga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatdi va nihoyat u 
davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida qabilalarning bir – 
birlari bilan birika boshlashi natijasida yuzaga kelgan boshlang‘ich 
xalq tili namunalarini ham yaqqol ifodalab berdi. Mahmud 
Koshg‘ariy asarida o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, 
uyg‘urlar, tatar va boshqa xalqlarning qadimgi qabilalarini va bu 
xalqlarning qadimgi sodda tillarining namunalarini mukammal 
izohlab berdi. Bu xalqlar devon materiallari asosida o‘zlarining tillari 
qaysi qabila tili asosida shakllanganini aniqlash imkoniyatiga ega 
bo‘ldilar. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida 
davrining mukammal dialektologiyasini yaratib berdi.
Mahmud Koshg‘ariy turkiy xalqlar madaniyati va fan tarixida 
alohida o‘rin tutadi. U turkiy filologiya fanini yaratgan olimlardan 
biri. Uning “Devonu lug‘otit – turk ” asarida bu fanning deyarli 
barcha sohalari yoritilgan. Turkiy tillar klassifikatsiyasi; turkiy 
xalqlarning og‘zaki ijodi, xalqlar etnografiyasi, toponimikasi, 
geografik joylashuviga oid qimmatli malumotlar ham bor. Lug‘atda 
turkiy xalqlarning eng eski geografik kartasi berilgan. 
Bundan tashqari, M. Zamaxshariyning “Muqaddimat – ul -adab” 
asarida, muallifi noma’lum asar “Kitob –i-majmu-u-tarjimon turki va 
ajamiy va mo‘g‘uliy” asarida, Abu Hayyonning “Kitob al – idrok li-
lison al -atrok” asarida Jamoliddin Ibn Muxannaning “Xiliat-ul-inson 
va xalibat-ul-lison” asarida, Jamoliddin at-Turkiy “Kitobi ul-lug‘ot 
al-mushtoq fi-l-lug‘ati at-turk va l-qipchoq” asarida, “Kitob-at-
tuhfag‘-uz-zakiyatu fi-l-lug‘at-it-turkiy” asarida turkiy tillar haqida 
fikr yuritilgan. 
XV asr olamida ulug‘ mutafakkir shoir, madaniyat va davlat 
arbobi Alisher Navoiyning mashaqqatli mehnati, izlanishlari hamda 
Husayn Boyqoroning homiyligi tufayli turkiy tillar orasida o‘zbek 
tilining mavqeyi jahon miqyosiga ko‘tarilgan edi. Alisher Navoiy 
“Muhokamat 
ul-lug‘atayn” 
asarida 
turkiy 
tilning 
keng 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
63 
63
imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berdi.
O‘zbeklar yirik turkiy xalqlardan bo‘lib, tarixiy manbalarining 
guvohlik berishicha, ularning ota-bobolari qadimdan O‘rta Osiyo 
hududining asosiy aholisi bo‘lgan. 
O‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, o‘tmishdan tortib, 
XIX asrning II yarmigacha turk, sart, chig‘atoy va nihoyat o‘zbek 
atamalari bilan yuritilib kelingan. 
Turk atamasi haqida. Dastavval o‘zbek xalqi turk nomi bilan 
yuritilgan. Faqat o‘zbeklargina emas, O‘rta va Markaziy Osiyoda 
yashaydigan barcha turkiy xalqlar turk nomi bilan yuritilgan. 
Jumladan, qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur, Volga 
bo‘yidagi tatar, boshqird, chuvash, kavkazdagi ozarbayjon, qumuq, 
no‘g‘ay va sibirdagi oltoy, xakas, tuva, yoqut kabi xalqlar ham turk 
deb atalgan. Ularning tillari esa turkiy til deyilgan. 
Turk atamasi dastlab siyosiy-ijtimoiy ma’noni anglatgan. U 
qabilalar harbiy uyushmasining nomini bildirgan. 
Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayin” asarida o‘zbek xalqini 
turk, uning tilini turk tili deb amalda