Toshkent 2023 1.Savollar va javoblar:
- Savol: “Inson-mashina-muhit” tizimiining kafolatli faoliyatini ta’minlovchi muvofiqliklarga nimalar kiradi
Javob: Hodisalami o‘zaro bog‘liq ravishda bir to'plam tariqasida o‘rganishga tizimlash tamoyili deyiladi. Tizim tamoyili, bu lkki va undan ko‘p elementlardan tashkil topgan bo'lib, undan olinadigan natijalar muhitm yakuniy baholashda, ya’ni mos kelish yoki kelmaslik to‘g‘risida xulosa qilishda keng qo'llaniladi. Tizimda bor sifat uning elementlarida bo‘lmaydi. Bu tizimmng muhim xususiyati bo‘lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. Ko‘ngilsiz voqealaming paydo bo‘lish sabablarim aniqlash va ulami kamaytirishga qaratilgan tadbirlar, xavfsizlik tizimi tahlilming asosiy maqsadidir. Xavflarni o‘rganish tartibi, ma’lum va amalda qoMlanilib kelinayotgan uch bosqichda amalga oshiriladi:
1 - bosqich - xavflarni oldindan tahlil etish;
2-bosqich - xavfli holatlaming ketma-ketligini aniqlash, ya’m hodisa va xavflar «daraxti» (shajarasi)ni tuzish. Bunda xavflar «daraxti» yuqoridan pastga qarab quriladi va barcha sabablari hisobga olingan holda tugaydi;
3-bosqich - oqibatlarim tahlil qilish. Xavfsizlik tizimi - xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo'llarini tayyorlash va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig‘indisidir. Tahlil usuli - xavfsizhkni ta’minlash maqsadida, ko‘ngilsiz voqea ro‘y berishidan oldin (aprior) yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin bo‘lgan usul. Yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni o‘rganish va tahlil qilish jarayonida, xavf yuzaga keladigan mihit tarkibiy qismlarga ya’ni tizim elementlariga ajratiladi. Ishchilami jarohatlanishdan saqlash maqsadida «Inson-mashina» tizimida mashrna, har xil ko‘rsatkichlarga qarab optimallashtmladi. Ishlami me’yorga solish va qonunlar asosida belgilab berishda ergonomika fani ko‘rsatmalaridan keng foydalaniladi. Ergonomika so‘zning asl ma’nosi -lotinchadan ergon-ish va nomosqonuniyatni bildiradi. Bu fan inson faoliyatini «inson-mashina-muhit» tizimida o‘rganadi. Bu tizimda mashina deb texnik vositalar yig‘indisiga aytiladi va ulardan inson o‘z faoliyati jarayonida foydalanadi. Tizimdagi muhit - inson yashash va ishlab chiqarish hududidagi mikroiqlim va boshqa sanitanya va gigiyenik holatlar ko‘rsatkichlari bilan belgilanadi. Shaxsning ergonomik xususiyatlan esa, uning antropometrik, fiziologik, psixofiziologik va gigiyenik jihatlari bilan belgilanadi. «Inson-mashina» tizimining o‘zaro mosligi, faoliyat samaradorliginmg asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Jumladan, «Inson-muhit», «inson-mashina», «inson-mashina-muhit» va boshqa murakkab, ko‘p tarkibli tuzilmalarga ajratilib o‘rganiladi. Aniq faoliyat sharoitlanda, tashkil etuvchi elementlar soni yana ortishi mumkin bo‘lib, xavflar to‘g‘nsida olinadigan ma’lumotlar yanada ravshanlashadi, masalan, «inson-chorva», «inson-mashina-muhit-chorva» Olimlaming ta’nflashicha “Mashina - inson qo‘zg‘alishi” yoki kishining mashinaga mos kelishi, bu jismoniy va aqliy qobilyatga 16 aloqador boiib, ishni samaradorligi va qulayligini ta’minlash demakdir. Ergonomika ishchilarning o‘z faoliyatlari davomida chegaralanmasliklarini, aqliy idrok va boshqa shaxsiy imkoniyatlarini to1 la ochish maqsadida maxsus tizimlami qo‘llashm amalga oshiradi. Buning uchun ishchilarning “Mashina-Muhit” tizimidagi munosabati o‘rganilib, ish joylari ulaming qobilliyatiga moslashtiriladi. Ergonomika fanining mazmuni va mohiyati juda keng qamrovli bo‘lib, quyidagi masalalami keng va chuqur o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan:
• Ishchilarning shaxsiy, jismoniy, aqliy va intellektual qobilyati, tana o‘lchamlari va talab qilingan topshiriqlami amalda oshirishda harakat samaradorligim;
• Operatorlaming ish joyida nazorat panel qunmalarining holati, o‘rindiqlar tartibi va boshqaruvdagi qulayligini; • Ishchi va jarayon o‘rtasidagi munosabat, ya’ni mahsulot sifati va miqdorim;
• Jarayon to‘g‘ri tashkil etilganligi va tez almashinadigan bo‘lmashgini.
Ergonomik zararlanishlar - ergonomik holatni yetarli joriy etmaslik natijasida kelib chiqadi. Ular umumiy harakat a’zolari zararlanish kategoriyasi va qo‘l bilan ishlatiladigan asbobolaming noqulayligi, faoliyat davomida og‘ir yuklar bilan ishlash va bunday ishlaming takroriy bajarilishi natijasida yuzaga keladi. Ergonomika sohasining asosiy maqsadi bu inson tomonidan foydalaniladigan har bir predmet va ish qurolining kishilarga nisbatan xavfini kamaytirish, ish jihozi yoki ish joyini ishchiga mos keladigan qilib tayyorlashdan iboratdir Bunday talablarm ta’minlash jarayonida yangi ta’limot ya’ni inson va uni tana harakatim o‘rganuvchi antropometriya fani yuzaga keldi. Antropometrik omillar (insonning jismoniy va fiziologik ko‘rsatkichlari), ergonomik talablarm va shaxsni buyumga nisbatan antropometnk xususiyatli munosabatini aniqlaydi.
