Mühazirə 10. Ekoloji təmiz məhsulların keyfiyyət standartları

Mühazirə 10. Ekoloji təmiz məhsulların keyfiyyət standartları

Plan

1. 
   Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında” Qanun
   
2. 
   Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulu hansı tələblərə cavab verməlidir
   
3. 
   “Yeyinti məhsulları haqqında” Azərbaycan Respublikası qanun
   
4. 
   Yeməkdəki çirkləndiricilərin dərəcəsi
   

Sağlamlığın təmin olunması üçün istehlakçıların istifadə etdiyi ərzaq məhsullarının standartlara cavab verməsi vacib şərtlərdəndir. Bu sahədə hərtərəfli düşünülmüş siyasət olmalı, insanın təhlükəsizliyi ön plana çıxarılmalı, ərzaq bazarının formalaşdırılması və tənzimlənməsi üzrə tədbirlər ölkə vətəndaşlarının sağlamlığının qorunması naminə həyata keçirilməlidir.

Bu baxımdan insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz və təbii keyfiyyət xassələrinə malik kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı, ətraf mühitin mühafizəsi və sağlamlaşdırılması, yerli bazarda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsi, o cümlədən istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi son illər xeyli dərəcədə aktuallaşmışdır. Xüsusilə ekoloji cəhətcə təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və dövriyyəsi ilə bağlı münasibətləri tənzimləmək məqsədilə “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında” Qanununun qəbul edilməsi və "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının elmi təminatının həyata keçirilməsi Qaydaları"nın təsdiq edilməsi bu istiqamətdə yeni bir mərhələnin əsasını qoymuşdur.
Bu sənədlərin qəbulu qarşıya ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalını, emalını, qablaşdırılmasını, markalanmasını, sertifikatlaşdırılmasını, saxlanılmasını və satışını reqlamentləşdirən normativ hüquqi aktlar və normativlərin hazırlanması, əhalinin maarifləndirilməsi, bu sahə üzrə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin stimullaşdırılması ilə bağlı məsələlərin həll edilməsi kimi mühüm vəzifələr qoymuşdur.
Məlum olduğu kimi, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ənənəvi kənd təsərrüfatına alternativ bir sistemdir. Onun əsas prinsipi istehlakçıların həyatını, sağlamlığını, təbii ehtiyatların və ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən sabit və davamlı inkişafa nail olmaqdır. Bu sistem ölkədə kimyəvi, sintetik maddələr tətbiq etmədən ekoloji baxımdan təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və dövriyyəsini təmin etmək məqsədi daşıyır.
Müşahidələr göstərir ki, ekoloji təmiz qida məhsullarına tələb get-gedə artmaqdadır və bu məhsulların istehsalı bütövlükdə dünya üzrə dinamik olaraq inkişaf edir. Məsələyə bu baxımdın yanaşsaq, ölkəmizdə ekoloji təmiz kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməklə aqrar sahənin davamlı və ixrac yönümlü inkişafına nail olmaq mümkündür.
Ölkəmizdə mineral gübrələrdən, pestisidlərdən istifadə olunmadan ekoloji təmiz məhsulların istehsal imkanları çox genişdir və bu hətta xarici alıcılarda da böyük maraq oyatmışdır. Məhz bu səbəbdən bitkiçilik və meyvə-tərəvəz məhsullarımız maneəsiz xarici ölkələrə ixrac olunmaqdadır. Dövlətin bu mühüm məsələyə kifayət qədər dəstək verdiyini nəzərə alsaq qısa müddət ərzində bu sahədə istehsal və emal müəssisələrinin sayının artacağı və istehlak bazarına daha çox ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulların çıxarılacağı şübhə doğurmur. Ancaq təəssüflər olsun ki, hətta sadalanan tələblərə cavab verən məhsullarımızın əksəriyyətində ekoloji təmiz məhsul olması barədə xəbərdarlığı yoxdur.
Bildiyiniz kimi, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları digərlərinə nisbətən baha olur. Narahatlıq doğuran fakt ondan ibarətdir ki, bəzi sahibkarlıq subyektləri bu amildən yararlanaraq məhsullarına saxta “ekoloji təmiz” adı verərək daha çox gəlir əldə etmək istəyirlər və bununla da istehlakçıları aldadırlar. Ona görə bu məsələdə də hər kəs diqqətli olmalıdır.
Hesab edirik ki, bu sahədə həyata keçirilən siyasətin qayəsi istehlakçıların təhlükəsizliyinin təmini, ərzaq bazarının formalaşdırılması və tənzimlənməsi, ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı, emalı, qablaşdırılması, markalanması, sertifikatlaşdırılması, saxlanılması və satışı mərhələlərində nəzarətin gücləndirilməsinin təşkil edilməsindən ibarət olmalıdır.
Sual oluna bilər ki, bəs ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulu hansı tələblərə cavab verməlidir?
Ekoloji təmiz məhsullar tərkibində zərərli maddələrin miqdarı adi məhsullara nisbətən dəfələrlə az olan məhsullardır. Ekoloji təmiz məhsullar mineral gübrələr, pestisidlər istifadə olunmadan yetişdirilmiş və digər texnogen təsirlərin olmadığı təmiz sahələrdən alınır. Təbii xammaldan minimal kənar qatqıların təsiri ilə alınan məhsulları da ekoloji təmiz hesab etmək olar.
Eyni zamanda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarına da bir sıra tələblər müəyyən edilmişdir. Belə ki, bu məhsulların istehsalında genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlər və onların törəmələrindən istifadə edilməməli, emalında yalnız beynəlxalq və milli standartlarda icazə verilən təbii qida əlavələrindən istifadə olunmalı, sanitariya-gigiyena qaydalarına ciddi riayyət edilməli, “torpaqdan süfrəyə” prinsipi əsas gütürülməlidir. Bu yolla ərzaq istehsalında istifadə olunan xammalın, suyun, digər qatışıqların orqanizm üçün törədə biləcək potensial təhlükələr aradan qaldırılmış olur və son nəticədə əldə olunan məhsulun zəmanətli satışına əminlik yaradır.
Bu məhsullar sertifikatlaşdırılmalı, təbii saxlama müddətinə malik olmalı, onların tərkibində pestisidlərin, mineral gübrələrin, antibiotiklərin, boy hormonlarının, müxtəlif konservantların, antioksidantların, aromatizatorların, stabilizatorların, rənglərin, tamvericilərin və süni mənşəyə malik digər qatqılar olmamalıdır. Məhsul əsasən, üç parametr ekoloji təmiz xammal, ekoloji təmiz inqredientlər, ekoloji təmiz texnologiya əsasında istehsal edilməlidir. Malların ekoloji təmiz olduğu onların etiketlərində qeyd edilməlidir.
Mövcud qanunvericiliyə görə istehsalçılar yalnız keyfiyyəti və təhlükəsizliyi milli standartların tələblərinə cavab verən, mənşəyi və keyfiyyəti barədə sertifikatları olan ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarını müvafiq qaydada markaladıqdan sonra satışa çıxara bilər. Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları "EKO-keçid" və "EKO" sözləri göstərilməklə müvafiq sertifikatlaşdırma orqanının icazəsi ilə markalanmalıdır. Bu məhsullarının markalanması qaydası müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunur. Markalanma müvafiq normativ hüquqi aktlara uyğun həyata keçirilməli və etiketin üzərində və ya qoşma sənədlərin (açıq, qabsız daşınan mallarda) mətnində aşağıdakı məlumatlar əks olunmalıdır:
- istehsal və emal müəssisəsinin adı, ünvanı və əmtəə nişanı;
- ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının tətbiq olunmasını göstərməklə məhsulun adı;
- ekoloji müşahidə və sertifikatlaşdırma üzrə akkreditasiya olunmuş orqanların adı və kodu;
- məhsulun saxlanma şəraiti;
- məhsulun istehsal tarixi və yararlılıq müddəti;
- ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının digər məhsullarla birgə anbara yığılmasının qadağasına dair göstəriş.
“Yeyinti məhsulları haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunda birmənalı şəkildə qeyd olunur ki, istehlakçıya ünvanlanmış "ekoloji təmiz məhsul", "müalicəvi məhsul" və digər bu kimi şüarlar yazılarsa, mütləq müvafiq icra hakimiyyəti strukturlarından icazə alınmalıdır. Bu razılıq onun əsasında verilir ki, məhsullarla bağlı müəyyən eksperimentlər, analizlər aparılır və malın həmin tələblərə cavab verib-vermədiyi müəyyənləşdirilir. Yəni onun bütün parametrlər üzrə ekoloji təmiz olduğu aydınlaşdırılır.
Ekoloji təmiz məhsul alarkən hansı cəhətlərə diqqət yetirmək lazımdır? Adətən istehsalçılar məhsula aid olmayan göstəriciləri önə çəkirlər. Məsələn, məhsulun keyfiyyət göstəriciləri haqqında danışarkən İSO 9001, İSO 14000, İSO 22000 (HACCP) kimi beynəlxalq idarəetmə sistemləri standartlarına istinad edilir, “məhsul beynəlxalq keyfiyyət sertifikatlarına uyğundur” kimi deklarativ ifadədən istifadə edilir. Yuxarıda qeyd edilənlər istehsalın idarə edilməsi sistemləri olub məhsulun özünə bilavasitə yox, yalnız dolayısı ilə aidiyyəti vardır.
Ekoloji təmiz olmayan məhsulu bu ad altında satmaq istehlakçının aldadılması deməkdir. Bu kimi hallarla rastlaşdıqda aidiyyəti qurumlara müraciət edin. Məhsulun keyfiyyətinə fikir verməyən istehlakçı bilməlidir ki, o özünün bu hərəkəti ilə yalnız öz sağlamlığını deyil, yetişməkdə olan gələcək nəslin sağlamlığını ağır zərbə altında qoyur, həmçinin hüquqlarının pozulmasına, bir qrup işbazın onun hesabına varlanmasına imkan yaradır.
Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullar haqqında aşağıdakıları bilmək lazımdır:
- yemin və yemin keyfiyyətinin ölçülməsi xüsusiyyətləri;
- qida zərərli maddələrin göstəriciləri;
- qida, yem keyfiyyəti üçün əsas standartlar.
5.1 Yeməkdəki çirkləndiricilərin dərəcəsi
Zərərli maddələr qidaya daxil ola bilər (və daha sonra insan bədəni) müxtəlif yollarla:
- torpaqdan bitkilərin kök sistemləri vasitəsilə,
- havadan - yerdəki assimilyasiya aparatı vasitəsilə (yarpaqlar),
- bitkilərin zərərvericilərə və xəstəliklərə qarşı qoruyucu kimyəvi müalicəsi zamanı təmas nəticəsində;
- saxlama və emal zamanı çirklənmə nəticəsində.
Bütün hallarda, bu maddələr daha sonra qida zəncirinə daxil edilir.
Yeməyin və yemin keyfiyyətinə nisbət verərkən, təkcə onu nəzərdə tutmayan ayrı bir paylama prinsipi istifadə olunur. Müəyyən bir çirkləndirici üçün standartların hazırlanması kənd təsərrüfatı məhsulları, həm də inkişaf edərkən mühasibatlıq məhsulun növü, qəbul şərtləri və vaxtı, habelə onun standartları qablaşdırma (məsələn, konservləşdirilmiş yeməklər üçün). Hər bir məhsul növü üçün müəyyən çirkləndiricilər üçün YVQ standartlaşdırılmışdır ki, bu da içərisində toplana bilər.
Kənd təsərrüfatı məhsulları alarkən, onları emal edərkən və saxlama. Məsələn, tərəvəz məhsullarında nitratların miqdarı standartlaşdırılmışdır( məhsulun növünü, böyümək şərtlərini (açıq və ya qorunan torpaq) və məhsulun vaxtını (erkən və ya gec istehsal) nəzərə alaraq). Konservləşdirilmiş qidalarda bəzi ağır metalların tərkibi standartlaşdırılmışdır (metal qablardan mümkün daxilolmaları nəzərə alınmaqla). Aşağıdakı kateqoriyalar üçün qida xammalı və qida məhsullarının keyfiyyəti və təhlükəsizliyi üçün gigiyenik standartlar hazırlanmışdır.
qida məhsulları:
- ət və ət məhsulları,
- quş əti, yumurta və onların emalı məhsulları,
- süd və süd məhsulları,
- balıq, balıq olmayan balıqçılıq obyektləri və istehsal olunan məhsullar
onlardan,
- taxıl (toxum), un və dənli bitkilər və çörək məhsulları,
- şəkər və qənnadı məmulatları,
- meyvələr və tərəvəzlər,
- yağlı toxumlar və yağlı məhsullar,
- içkilər, və s.
Məhsulun keyfiyyətinin ölçülməsi çirkləndiricilərin icazə verilən gündəlik dozası və ya onun illik həddi əsasında aparılır, bu zaman əhalinin pəhrizi nəzərə alınmalıdır. İnsan bədəninə daxil ola biləcək bir çirkləndirici həyat boyunca gündə ortalama olaraq bütün yemək və su vasitəsilə daxil olur (eyni zamanda bir insanın və onun nəslinin sağlamlığına təsir etməmək şərti də nəzərə alılnmalıdır).
Bədən çəkisinin hər kq -ı üçün çirkləndiricinin kütləsinin vahidləri ilə (mq / kq, nq / kq) və ya sadəcə çirkləndiricinin kütləsinin vahidləri ilə (mq, nq), orta bir insanın kütləsi 70 kq -a bərabərdir.
Dünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) nitratlar, mikotoksinlər, bəzi qida əlavələri və s. Məsələn, nitratlar üçün ADI 5 mq / kq bədən çəkisi və ya 350 mqdir. Tövsiyə edildiyi kimi, həftəlik icazə verilən ağır metal qəbulu ÜST, qurğuşun üçün 25 μg / kq, arsenik üçün 15 μg / kq, 7 μg / kq civə, civə üçün 1.6 μg / kq. İllik Qəbul Limiti maksimum aktivlikdir. İnsan bədəninə hamı ilə girə bilən radionuklid həyat boyu və ilə birlikdə ildə ortalama olaraq qida və su bu bir insanın və onun nəslinin sağlamlığına mənfi təsir göstərmir. GWP, məsələn, antropogen radionuklidlər üçün qurulmuşdur. O əhali üçün 137 Cs üçün 77000 Bq / il və 90Sr üçün 13000 Bq / ildir.
Müəyyən məhdudlaşdırıcı göstəricilər (işarələr) hazırlanmışdır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətini standartlaşdırarkən nəzərə alınmalı olan zərərli maddələr:
- insanın hiss orqanları (dad, ləkə, qoxu, rəng, bulanıqlıq, köpük və təbəqənin olması və s.);
- bir maddənin toksikliyini xarakterizə edən toksikoloji insan;
-bir maddənin istehsalı zamanı müəyyən reaksiyalar nəticəsində məhsulun keyfiyyətini pisləşdirmə qabiliyyətini xarakterizə edən texnoloji;
- bir maddənin pisləşmə qabiliyyətini xarakterizə edən gigiyenik məhsulun faydalı xüsusiyyətləri