Mühazirə 15 Kapitalist münasibətlərinin inkişaf ı Plan

Kəndli hərəkatı.
XIX əsrin sonunda Azərbaycan kəndlərində ictimai təbəqələşmə prosesi 
sürətlənmişdi. Sahibkar və dövlət kəndlilərinin vəziyyəti ağır idi. Dövlət kəndlilərinin 
əksəriyyətinin 1-2 
desyatindən artıq torpaq payı yox idi. Azərbaycana rus kəndlilərinin köçürülməsinin davam 
etdirilməsi kəndlilərin torpaqsızlaşmasına və ya az torpaqlı olmasına səbəb olurdu. Ağır vergilər 
kəndlilərin 
vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. XIX əsrin son rübündə çarizmin zülmünə qarşı mübarizə daha 
da gücləndi. Kəndlilər vergi verməkdən və mükəlləfiyyətlər daşımaqdan boyun qaçırır, 
sahibkarlara məxsus torpaqları ələ keçirir, hökumət məmurlarının, bəylərin evlərinə hücum edir, 
onları yandırır, hətta sahibkarları öldürürlər. XIX əsrin son rübündə Qazax, Cavanşir, 
Yelizavetpol, Şuşa qəzalarında kəndlilərin fəal çıxışları oldu. 
XIX əsrin son rübündə Azərbaycanda kəndli hərəkatının ən geniş yayılmış forması həm 
dövlət, həm də sahibkar kəndlilərin iştirak etdiyi qaçaqçılıq idi. Qaçaqları xalq intiqamçıları 
adlandırırdılar. Müxtəlif dövrlərdə Qubadlıda Qaçaq Nəbi, onun arvadı Həcər xanım, Qazax 
qəzasında Qaçaq Kərəm, Dəli Alı, Qaçaq Nağı kimi şöhrətli qəhrəmanlar yetişdi. Qaçaq 
dəstələrinin qəhrəmanlıqlarına baxmayaraq, onlar 
məğlubiyyətə uğradılar. Onun əsas səbəbi qaçaq hərəkatında kəndlilərinmiqdarca az bir 
hissəsinin iştirak etməsi, qeyri-mütəşəkkil olması və yerli xarakter daşıması idi. Fəhlə tətilləri. 
Bakıda neft sənayesi nəticəsində fəhlələrin sayı durmadan artırdı. Azərbaycan fəhlələri sosial-
siyasi hüququlardan məhrum olub, az əmək haqqı ilə çox işləməyə məcbur idilər. Yaşayış üçün 
zəruri olan malların bahalığı, ev kirayəsinin yüksək olması fəhlələrin vəziyyətini daha da 
dözülməz edirdi. Texniki təhlükəsizlik aşağı səviyyədə olduğu üçün müəssisələrdə onlarca fəhlə 
bədbəxt hadisələr nəticəsində həlak olurdu. Qadın və uşaq əməyindən də geniş istifadə olunurdu. 
XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Gədəbəy, Bakı və Nuxada dağınıq tətillər baş verirdi. 
Fəhlələr maaşların artırılması, ailəli fəhlələrə mənzillər verilməsi və 
bu kimi sosial və iqtisadi tələblər irəli sürürdülər. 1881 və 1895-ci illərdə Bakıda, 1896-cı ildə 
Ramana mədənlərində, 1898-ci ildə Gədəbəy misəritmə zavodlarında tətillər baş verdi. Beləliklə, 
XIX əsrin sonunda Azərbaycanda sənaye fəhlələri özunu mütəşəkkil qüvvə kimi göstərməyə 
başladı. 2. Cənubi Azərbaycan XIX əsrin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda XIX əsrin ikinci 
yarısında təbii-coğrafi şərait əkinçiliyin, maldarlığın inkişafına əlverişli şərait yaradırdı. Cənubi 
Azərbaycanda torpaqların əsas hissəsini xalisə adlanan dövlət torpaqları təşkil edirdi. 1886-cı 
ildə şah dövlət torpaqlarının satılması haqqında fərman verdi. İri feodallar, xüsusən ruhanilər 
taxıl möhtəkirliyi ilə məşğul olurdular. Kəndlilər dövlətə vergi verirdilər. Dövlət vergisi bir 
qayda olaraq paydar kəndlilərin ümumi məhsulundan alınırdı. Kəndlilər dövlətə a) torpaq 
vergisi; b) baş pulu; c) “sərkəllə” (yarımköçəri həyat sürən maldarlar heyvanların sayına görə); 
d) “qapı pulu” (otlaqlara görə) və s. verirdilər. Kəndlilər əsas vergilərlə yanaşı, hərbi 
mükəlləfiyyətlər də daşıyırdılar. XIX əsrin 70-80-cı illərində Cənubi Azərbaycanda tacirlərin 
sayı artır, fəaliyyət dairəsi genişlənirdi. Onlar həm də sələmçiliklə məşğul olurdular. Xarici 
malların ölkəyə axını 
komprador burjuaziyanın (daxili bazarla xarici şirkətlər arasında vasitəçilik edən) inkişafı üçün 
şərait yaradırdı. Cənubi Azərbaycan kəndinə xarici kapital, xüsusilə də rus kapitalı nüfuz edirdi. 
1891-ci ildə şah hökuməti tütün və tənbəki istehsalını ingilis kapitalisti Talbotun inhisarına 
vermişdi. Cənubi Azərbaycandan kəndlilərin kəsbkarlığa getməsi kütləvi şəkil almışdı. Xaricə iş 
dalınca gedənlərin əksəriyyəti Türkiyəyə, Cənubi Qafqaza (başlıca olaraq Şimali Azərbaycana), 

---

Volqaboyuna, Mərkəzi Asiyaya və s. yerlərə gedirdilər. Onlar getdikləri yerlərdə “qara fəhlə” 
kimi çalışır və yerli fəhlələrdən 
xeyli az maaş alırdılar. XIX əsrin 70-90-cı illərində Cənubi Azərbaycanda tez-tez çıxış və 
üsyanlar baş verirdi. 1872-ci ildə Təbrizdə vilayətin valisinə qarşı baş vermiş üsyan 1881-ci ildə 
onun 
Cənubi Azərbaycandan qovulması ilə nəticələndi. 1898-ci ilin avqust-sentyabr aylarında Zeynəb 
paşa adlı qadının rəhbərliyi ilə Təbrizdə üsyan baş verdi. Üsyan taxıl möhtəkirliyinə qarşı 
yönəlmişdi.1892-ci ildə İranın bir çox yerlərində, o cümlədən Təbrizdə baş verən üsyan 
nəticəsində şah hökuməti tütün və tənbəki istehsalı üzərində ingilis Talbotun inhisar hüququnu 
geri alaraq onunla imzalanmış müqaviləni ləğv etdi.