MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

23.4. İqtisadiyyatda dövlət təsirinin forma və alətləri
Dövlət iqtisadiyyata bütöv bir formalar, metodlar və alət­lər (və ya tənzimləyicilər) sistemi vasitəsilə təsir edir. Bun­lar şəkil 26.2-də verilmişlər.
Adətən dövlətin iqtisadiyyata təsirinin üç əsas formasını göstərirlər.

1. 
   İqtisadi tənzimləyicilər bazar iqtisadiyyatında əsas tənzimləyicilərdir. Burada dövlətin bazar subyektlərinin fəa­liyyətinə bilavasitə müdaxiləsi yoxdur. Dövlət öz qarşısında qoyduğu məqsədlərə məcbur etmə yolu ilə deyil, sahibkarları dövlətə lazım olan istiqamətdə fəaliyyət göstərməyə vadar edən iqtisadi mühit yaratmaqla (müəyyən iqtisadi siyasət vasitəsilə) çatır.
   

İnzibati tənzimləyicilər. Bazar iqtisadiyyatında onlar zəruridir, lakin iqtisadi tənzimləyicilərə nisbətən tabeli səciyyəlidirlər. inzibati tənzimləyicilər məcbur etmə ilə, təsərrüfat sub­yektinin dövlət orqanlarının qərarlarına bilavasitə tabe olması ilə bağlıdır. Bu, məsələn, qiymətlərin, əmək haqqının, iş şəraitinin direktiv tənzimlənməsi, valyuta və antiinhisar tənzimləməsidir. Amma inzibati tənzimləyiciləri ehtiyatla tətbiq etmək lazımdır, çünki onların həddindən artıq tətbiqi bazar iqtisadiyyatının inzibati-amirlik iqtisadiyyatına çevrilməsi təhlükəsini yaradır.
Praktikada inzibati və iqtisadi metodlar bir-birinə zidd deyil, hətta bir-biri ilə əlaqədardırlar. Bu və ya digər meto­dun üstünlük təşkil etməsi tarixi şəraitdən və həll edilməsi zəruri olan məsələlərdən asılıdır.
3. Hüquqi tənzimləyicilər iqtisadi zəminin yaradılması, «oyun qaydaları»nın müəyyənləşdirilməsi və onlara əməl olunmasına nəzarətə istiqamətlənib. Sahibkarlığın - bazar iqtisadiyyatı inkişafının hərəkətverici qüvvəsinin - hüquqi əsasının xüsusi əhəmiyyəti var.
Bu zaman həm birbaşa, həm də dolayısı ilə olan metodlar­dan istifadə olunur.
Birbaşa müdaxilə, hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatda dövlət bölməsinin olması deməkdir, onun həcmi dövlətin iqtisadi rolunun meyarı kimi çıxış edə bilər (amma tam mütləq ola bilməz). Dövlətin birbaşa müdaxiləsi həm də bazar subyekt­ləri arasında münasibətləri nizamlamağa ünvanlanmış qa­nunvericilik aktlarının qəbul edilməsində özünü büruzə verir. Bura iş fəallığını məhdudlaşdıran ən müxtəlif qanun­lar, mülki və vergi məcəllələri və s. aiddir. Birbaşa müdaxi­ləyə dövlətə lazım olan firma məhsullarının mütləq və əlverişli qiymətə satılması imkanı verən dövlət alışı sistemi­ni də aid etmək olar. Dövlət tənəzzüllü bölgələrdə regional proqramları, kosmosun fəthini və s. birbaşa və tam maliyyə­ləşdirə bilər (məqsədli maliyyələşdirmə).
Dolayısı ilə müdaxilə dövlət tərəfindən müəyyən iqtisadi siyasətin (büdcə-vergi, pul-kredit, amortizasiya, valyuta, gömrük və s.) aparılmasını nəzərdə tutur.





İqtisadi proqramlaşdırma və indikativ (tövsiyəvi) planlaş­dırma, yəni sosial-iqtisadi inkişafın və təsərrüfat strategi­yasının variantında nəzərdə tutulana müvafiq olaraq ictimai istehsalın quruluşuna mütəmadi və kompleks təsir etmək yolu ilə onun dövlət tərəfindən müəyyən məcraya yönəldil­məsi xüsusi yer tutur. İqtisadiyyatın proqramlaşdırılması sahəsində çox ölkənin təcrübəsi var. O, İkinci Dünya müha­ribəsindən sonra Fransada, Hollandiyada, Norveçdə, Yaponi­yada yaranmışdı. Sonralar İsveçdə, Finlandiyada, Böyük Britaniyada və başqa ölkələrdə də tətbiq olunmuşdu. Proq­ramlaşdırma zamanı üstünlükverimlər dərəcələrə bölünür və bir qayda olaraq onların arasında ziddiyyət olur (məsələn, tam məşğulluğa nail olmağa yönümlə və inflyasiyanın olma­masına yönüm arasındakı ziddiyyət) və seçilmiş məqsədlər tənzimləyicilər sistemi ilə uzlaşdırılır.
İqtisadi proqramlaşdırma əlbəttə sovetlərin planlaşdırma təcrübəsinin təsiri altında yaranmışdı. Lakin onları eyniləş­dirmək böyük səhf olardı. Onların arasındakı əsas fərq bunda­dır ki, SSRİ və digər mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatlı ölkələrdə planlaşdırma direktiv, yəni mütləq səciyyəli idi. Bazar iqti­sadiyyatlı ölkələrdəki təşəbbüslü planlaşdırma isə tövsiyə sə­ciyyəlidir.
Dövlət öz funksiyalarını yerinə yetirərkən müxtəlif me­todlar tətbiq edəndə bazar təsərrüfat sisteminin bu metodla­ra göstərdiyi tələbləri unutmamalıdır:

• 
  dövlətin bazar əlaqələrini qıran istənilən hərəkətinə (resursların və istehlak şeylərinin natural bölgüsü, fondlaş- dırma, qiymətlər üzərində tam nəzarət və s.) yol verilmir;
  
• 
  ən yaxşısı bazara əsasən iqtisadi metodlarla təsir göstə­rilməlidir;
  
• 
  iqtisadi tənzimləyicilər bazar stimullarını əvəzləməməli və ya zəiflətməməlidirlər;
  
• 
  dövlətin tətbiq etdiyi metodların verdiyi müsbət və ya mənfi nəticələr daim nəzarətdə saxlanılmalıdır;
  
• 
  milli xüsusiyyət mütləq nəzərə alınmalıdır.