Mühazirələr i.ü. f d., İsmayılova H. Q. Bakı – 2022

R – illik rentanın miqdarı,

r – ssuda faizidir.

Renta mütləq və differensial formalardan ibarətdir. Mütləq renta mülkiyyətin ehtiyat üzərində monopoliyası və onda həmişə mütləq formada mövcud olacaqdır.

Differensial renta təbii ehtiyatların müxtəlif keyfiyyətlərində yaranır (məhsuldarlıqda, yerləşmədə, intensivləşmədə və s.). Differensial renta I yüksək keyfiy-yətli ehtiyatların məhdudiyyəti sayəsində yaranır və ona görə də bununla yanaşı yararsız sahələr də istismar edilir. Differensial renta əlavə xərclər (investisiya) qoyulmaqla renta II yaranır. Renta II bərpa olunan ehtiyatların (meşə və s.) intensiv istifadəsi zamanı yaranır.

Yuxarıdakı qiymətləndirmə düsturu o vaxt tətbiq edilə bilər ki, əgər ehtiyat bərpa olandır (torpaq, meşə və s.) və illik renta dəyişməzdir. Renta zaman keçdikcə dəyişə bilər. Lakin, R₁-in dəqiq qiymətini bilməklə, bərpa olunan və bərpa olunmayan ehtiyat üçün aşağıdakı düsturu tətbiq etmək olar:

Əgər mənimsənilmiş təbii ehtiyatları, yəni hələ renta gətirməyən ehtiyatları qiymətləndirmək lazımdırsa, o zaman istismardan əldə ediləcək gözlənilən gəlirdən (R₁) və mənimsəmə xərclərindən (K₁) danışmaq mümkündür. Bu zaman ehtiyatın qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:

P = Σ (R₁- K₁) / (1+r)^t
Qiymətləndirmə müsbətdirsə, o zaman həmin ehti-yatı təsərrüfat fəaliyyəti sferasına cəlb etmək məqsədə uyğundur. Təbii sərvətin mənimsənilməsi üçün üsulların çox olduğu halda, o zaman ən yaxşı qiymətə malik variantı seçmək lazımdır.

Renta qiymətləndirilməsi müqayisəli məhsuldarlığı, eyni adlı ehtiyatların istifadəsinin səmərəliliyini əks etdirir. Onlar aşağıdakı təsərrüfat vəzifələrinin (mə-sələlərinin) həlli üçün tətbiq edilir:

- təsərrüfat şəraitinin yaradılması və təbii ehtiyatların differensial renta mülkiyyətçisinin xeyrinə ayrılması;

- layihənin ən yaxşı variantının əsaslandırılması;

- təbii ehtiyatlara görə bazar qiymətlərinin və ödəmələrin (ehtiyatların) əsaslandırılması.

Renta gəliri təmiz halda təbii ehtiyatların yalnız istehsal amili kimi qiymətləndirilməsinə yönəldilir. Burada sosial, estetik və s. keyfiyyətləri nəzərə alınmır;

2) Ehtiyatların qiymətləndirilməsinin xərc (məxaric) üsulu aydın və başa düşüləndir. Bu üsul təbii rifah amillərinin tənəzzülü və ya itirilməsi zamanı bərpa edilməsinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. Eyni zamanda kompensasiya edici potensial xərclər də nəzərdə tutulur. Həmin xərclər itirilmiş və ya zədələnmiş ehtiyatlar, onların əvəzediciləri ilə əvəz olunmalıdır. Torpaqların qiymətləndirilməsinin xərc konsepsiyasını bəzən 1 hektar xam torpağın mənimsə-nilməsi üçün nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, xərc üsulunda su təsərrüfatı sistemlərində suya görə ödəmələr də nəzərə alınır.