Mundarij a bet kiri sh

Fenologik kuzatishlar
Tajribada kuzgi bug‘doyning asosiy rivojlanish davrlarini o‘tishi kuzatildi. Bu kuzatishlar G.G.Gataulina va M.G.Ob’edkov (2000) uslubiyatlari bo‘yicha olib borildi. Buning uchun hisoblash maydonchasidan 0,25 m² (0,50 sm x 0,50 sm) joy ajratilib va shu joydagi hisobli o‘simliklarning (25 ta) unib chiqish, tuplanish, naychalash, boshoqlash, gullash va pishish (sut, mum, to‘a pishish) davrlari ustida kuzatish ishlari olib borildi.
Hosilni strukturasi quyidagicha aniqlandi.
Har bir variantdan 1 m² maydonga ajratilib, u erdagi o‘simliklar ildizi bilan kavlab olindi va bir bog‘ qilib bog‘landi va tegishli yozuvlar yozilgan yorliq osib qo‘yildi. Har bir bog‘dagi poyalar sanab chiqildi. SHundan keyin o‘simliklarni ildizini kesib tashlab torozida tortildi. Bog‘dan tanlamasdan 25 ta boshoq uzib olinib, ularning uzunligi, boshoqdagi boshoqchalar soni, donni vazni aniqlandi va shu ko‘rsatkichlarning o‘rtacha kattaligi topildi. So‘ngra bog‘langan namuna o‘simliklar yanchilib, doni tortib ko‘rildi va 1000 ta donning vazni aniqlandi.
Tajriba ma’lumotlari SAS 9.2 dasturida variatsion-statistik tahlil qilindi.

Tajriba sxyemasi

YAksart				Zvezda				YAksart				Zvezda
1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4

I – qaytariq II – qaytariq

YAksart				Zvezda				YAksart				Zvezda
4	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3

III – qaytariq IV– qaytariq

3. TAJRIBA DALASIDA KUZGI BUG‘DOY AGROTEXNIKASI.

Tajriba dalasida Xorazm viloyatining sug‘oriladigon yerlarida kuzgi bug‘doy etishtirish uchun tavsiya etilgan agrotexnik tadbirlar asosida tajriba o‘tkazildi.

O‘tkazilgan tajribada kuzgi bug‘doy uchun makkajo‘xori o‘tmishdosh ekin bo‘ldi, hosili yigishtirib olingach dastlab makkajo‘xori Xerson kombayni yordamida yig‘ishtirib olindi.
Tuproqka asosiy ishlov berishdan oldin variantlar bo‘yicha fosforli va kaliyli o‘g‘itlarni 70 foizi erga solindi.
Ekishdan oldin tuproq 18-20 sm chuqurlikda chizellandi, borona qilindi va mola bosildi.
Ekish ishlari esa 17-18 sentyabr kunlari SN-16 markali pnevmatik seyalkalar yordamida o‘tkazildi.
Kuzgi bug‘doy unib chiqib tuplash fazasiga kirgandan so‘ng gektariga 1000 m³ dan suv sarflab sug‘orish ishlari olib borildi. Variantlarga mos ravishda 40% azot, 30% fosfor, kaliy qo‘llanib oziqlantirish o‘tkazildi.
Tajriba maydonidagi begona o‘tlarga qarshi kimyoviy usulda OVX -1,4 apparati yordamida granstor preparati bilan ishlov berildi. 20 mart kuni 40 % azot variantlarga mos ravishda berildi. Gektariga 800 m³ suv sarflab sug‘orildi, 10 aprel kuni qo‘l kuchi yordamida dala begona o‘tlardan tozalandi. 19 aprel kuni 20% azot sarflab oziqlantirish va 900 m³ suv sarflab sug‘orish ishlari o‘tkazildi. 5 may kuni tajriba dalasi begona o‘t aralashmalaridan tozalandi. 20 iyun kuni tajriba dalasidagi bug‘doy to‘la pishib etilgach, hosilni yig‘ishtirish ishlari olib borildi.


Kuzgi bug‘doy etishtirilgan dalada o‘tkazilgan agrotexnik tadbirlar.
jadval 4.1

№	Agrotexnik tadbirlar	Qishloq xo‘jalik mashinalari markasi	Ishning sifati va me’yori	Muddati
1	Makkajo‘xorini yig‘ishtirish	Xerson kombayni	-	14 – IX
2	O‘g‘itlash	Qo‘lda	70% R K	15 – IX
3	CHizellash	CH K U -4	18-20 sm	15 – IX
4	Tekislash	GN-8	-	16 – IX
5	Boronalash, mola bilan birga	MV-6,5 3 BZS 1,O	-	16 – IX
6	Ekish	SN-16	4 mln/ga unuvchan urug‘	17-18 IX
7	Sug‘orish	Qo‘lda	1000 m^3 /ga	20 – X
8	Oziqlantirish	Qo‘lda	40% ,30% RK	3 – III
9	Begona o‘tlarga qarshi kimyoviy kurash	OVX-1,4	20% m^3/ga granstar	17 – III
10	Oziqlantirish	Qo‘lda	40% N	20 – III
11	Sug‘orish	Qo‘lda	800 m^3 /ga	22 – III
12	Begona o‘tlardan tozalash	Qo‘lda	-	10 – IV
13	Oziqlantirish	Qo‘lda	20% N	19 – IV
14	Sug‘orish	Qo‘lda	900 m^3/ga	23 – IV
15	Begona o‘t aralashmalaridan tozalash	Qo‘lda	-	5 – V
16	Sug‘orish	Qo‘lda	900 m^3/ga	20 – V
17	Hosilni yig‘ishtirib olish	SAMPO-500	-	20 – VI

Dyemak, kuzgi bug‘doydan yuqori darajadagi urug‘ ekish sifatlariga ega bo‘lgan urug‘ va sifatli, o‘ul hosil olishda bug‘doy agrotexnikasi muhim o‘rin tutadi. Bu agrotexnik tadbirlarni o‘z vaktida va sifatli qilib o‘tkazish lozim.

3.1. Tajriba dalasida sinalgan navlar tavsifi.
ishloq xo‘jalik ekinlari, jumladan kuzgi bug‘doydan don etishtirishni kuchaytirishni eng asosiy omillaridan biri har- bir tuproq-iqlim sharoitiga xos nav tanlashdir. Bugungi kunda respublikamiz seleksionyerlari tomonidan sug‘oriladigon sharoitda poyasi yotib qolmaydigan, o‘rta va yuqori agrotexnika sharoitida etkazishtiriladigan bug‘doyni maxalliy seleksion navlari yaratilib ishlab chiqarishga tadbiq etib kelinmokda.


YAksart navi. Qashqadarѐ donli ekinlar seleksiyasi va urug‘chiligi ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan. O‘rtapishar nav, pakana bo‘yli, ѐtib qolishga chidamli, sovuqqa yuqori chidamli, qurg‘oqchilikka chidamli, sariq zang bilan kuchsiz zararlanadi, chang va qora kuyaga yuqori chidamli. Hosildorligi 74,4-84,7 s/ga. Don sifat ko‘rsatkichlari yuqori, qimmatbaho bug‘doy guruhiga kiradi, donida oqsil miqdori 14,6%, kleykovina 30,4%, shishasimonligi 82%, ekish me’ѐri 4,0-4,5 mln dona unuvchan urug‘ hisobida belgilangan.
Zvezda navi - sug‘oriladigan yerlarda g‘alla va dukkakli o‘simliklar ilmiy tadqiqot instituti hamda P.P.Lukyanenko nomidagi Krasnodar qishloq xo‘jalik ilmiy-tadqiqot instituti bilan hamkorlikda yaratilgan. O‘zbekistonni sug‘oriladigan er maydonlariga ekish uchun 2010 yilda Respublika Davlat nav sinash komissiyasiga topshirilgan.
Kelib chiqishi: YUmpa-4 aralash navidan yakka tanlash usuli bilan yaratilgan.
Un va nonboplik sifati: Don sifati bo‘yicha «qimmatbaho» don beradi.
Ekish mintaqa uchun maqbul muddatda o‘tkaziladi.
Ekish me’yori 4,5-5,0 mln. dona unuvchan urug‘ hisobida belgilanadi.


4. TAJRIBA NATIJALARI.
4.1. O‘g‘itlar turlarini kuzgi bug‘doy navlarining o‘sish va rivojlanishiga ta’siri.
Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida boshoqli don ekinlari shu jumladan, kuzgi bug‘doydan yuqori va sifatli hosil etishtirish barcha agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli olib borishga bog‘liqdir.
Kuzgi bug‘doy o‘suv davrida bir nechta fenologik davrlarni o‘tishi aniqlangan har bir davr tuzilishi, ko‘rinishi va sifati jixatidan bir –biridan farq qiladi. Kuzgi bug‘doyda quyidagi asosiy fenologik davrlar aniqlangan: maysalanish, tuplanish, nay o‘rash, boshoqlash, gullash va pishish. Har bir yangi davrga 10 % o‘simlik o‘tganda navbatdagi davrning boshlanishi qayd qilinadi, agar 75% o‘simlik o‘tganligi aniqlansa, dyemak bu davrga o‘simlik to‘la o‘tgan deb hisoblanadi.
Rivojlanish davrlarning almashinivu o‘simliklarda yangi organlarning paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi.
Bug‘doy o‘simligi rivojlanish davrida bir nechta orgonogeniz bosqichlarini o‘taydi. Bu bosqichlar yangi organlarni paydo bo‘lishi tuzilishini o‘zgarishi bilan harakterlanadi. F M Kupermon orgonogenezni 12 bosqichga ajratadi:
I- dastlabki poya o‘sish konusini shakllanishi;
II- o‘sish konusini boshlang‘ich bo‘g‘inlar, bo‘g‘in oraliqlari va poya barglariga ajralishi;
III- o‘sish konusini cho‘zilishi bilan boshoq sigmentlarini hosil bo‘lishi;
IV-boskichga do‘ngliklarini paydo bo‘lishi va shakllanishi;
V- gul do‘ngliklarini paydo bo‘lishi va shakllanishi;
VI–gul to‘plam va gullarning shakllanishi;
VII –boshoqni hamma organlarini bo‘yiga tez o‘sishi;
VIII-gul to‘plam va gullarning shakllanishini tamomlanishi (boshoqlash fazasi);
IX-otalanish va zigotaning hosil bo‘lishi;
X-donning o‘sishi va shakllanishi
XI-donda oziqa moddalarini to‘planishi doning (sut pishishidan mum pishishigacha);
XII- dondagi oziqa moddalarni zaxiraga aylanishi.
Kuzgi bug‘doyning rivojlanish sikli ikki davrda birinchisi kuzda-ekishdan to qishki doimiy sovuq tushgungacha, ikkinchisi erta ko‘klamdan hosil etilguncha o‘tadi.
Bu ikki davr orasidagi vaqtda, ya’ni qishda o‘simlik tinim xolatida bo‘ladi. Kuzgi bug‘doy kuzning o‘zidayok maysa chiqaradi, tuplaydi va shu tuplanish fazasida qishlaydi. Tuplanish fazasi o‘simliklarni qishlashi uchun eng qulay davr hisoblanadi.
Olib borilgan tajribada ham kuzgi bug‘doyning YAksart va Zvezda navlarini fazalar bo‘yicha o‘sish va rivojlanishga o‘g‘itlar turlarining ta’siri quyidagicha bo‘ldi. ( jadval-4.1.).

Kuzgi bug‘doy navlarini rivojlanish fazalari.
jadval 4.1.1.

Variant		Unib chiqishi	Tuplanish	Nay o‘rash	Boshoqlash	Gullash	Pishish
							Sut	Mum	To‘la
Nav	O‘g‘it turlari
YAksart	NP	26 IX 8- kun	16 X 29-kun	15 III 149-kun	10 IV 175-kun	21 IV 186-kun	11 V 206-kun	18 V 213-kun	25 V 220-kun
	NK	26 IX 8-kun	16 X 29-kun	15 III 149-kun	10 IV 175-kun	21 IV 186-kun	11 V 206-kun	18 V 213-kun	25 V 220-kun
	PK	26 IX 8-kun	16 X 29-kun	15 III 149-kun	9 IV 174-kun	20 IV 185-kun	10 V 205-kun	17 V 212-kun	25 V 220-kun
	NPK	26 IX 8-kun	16 X 29-kun	15 III 149-kun	10 IV 175-kun	21 IV 186-kun	11 V 206-kun	18 V 213-kun	25 V 220-kun
Zvezda	NP	27 IX 9-kun	17 X 30-kun	16 III 150-kun	14 IV 179-kun	28 IV 193-kun	20 V 215-kun	29 V 224-kun	7 VI 233-kun
	NK	27 IX 9-kun	17 X 30-kun	16 III 150-kun	14 IV 179-kun	28 IV 193-kun	20 V 215-kun	29 V 224-kun	7 VI 233-kun
	PK	27 IX 9-kun	17 X 30-kun	16 III 150-kun	13 IV 178-kun	27 IV 192-kun	19 V 214-kun	28 V 223-kun	6 VI 232-kun
	NPK	27 IX 9-kun	17 X 30-kun	16 III 150-kun	14 IV 179-kun	28 IV 193-kun	20 V 215-kun	29 V 224-kun	7 VI 233-kun

YUqorida keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki mineral o‘g‘it turlari kuzgi bug‘doyning o‘sish va rivojlanishining dastlabki davrlarda ta’sir ko‘rsatmadi. YAksart navini unib chiqish fazasida hamma variantlarda bir xil natija kuzatildi.
Tuplanish fazasida ham bir xil natija, tuplanish fazasi tinim davri bilan qo‘shib hisoblanganida hamma variantlarda 120 kunni tashkil etdi.
Nay o‘rash fazasida ham bir xil vaziyat kuzatildi. Boshoqlash fazasida RK qo‘llanilgani variantda boshqa variantlarga nisbatan 1 kun erta rivojlanganligi qayd etildi. Gullash, sut va mum pishish fazasida ham xuddi shu xolat kuzatildi. Ammo to‘la pishish davrida barcha variantda bir xil natija, ya’ni 25 may kuni pishib etilgani aniqlandi.
Zvezda navi sinalgan variantlarga nisbatan 1 kun keyin rivojlandi. Variantlar bo‘yicha bir xil natija kuzatildi. Boshoqlash, gullash, sut va mum pishish davrlarida boshqa variantlarga nisbatan 1 kun oldin rivojlanganligi qayd etildi. To‘la pishish fazasida NP, NK va NPK variantlari 7 iyun kuni, RK variantida esa don 6 iyun kuni pishib etilganligi kuzatildi.
Navlar bo‘yicha Zvezda naviga nisbatan YAksart navi 13 kun oldin pishib etilgan.
Tajriba natijalari shuni ko‘rsatadiki kuzgi bug‘doydan keyin takroriy ekin ekish uchun kuzgi bug‘doyning boshqa navlarga nisbatan erta muddatlarda, YAksart navi 220 kunda pishib etildi.