Mundarija: 1

(C1)o‘simliklarga ko‘proq zaharlidir.

1.80 -jadval

Tuproq tarkibida tuzlarning qolishiga yo‘l qo‘yiladigan miqdorlari.

Vohalar	Qattiq qoldiq,%	Xlor-ion,%
Urug‘lar unib chiqishi va dastlabki o‘suv fazasi
Mirzacho‘l Farg‘ona Xorazm	0.25-0.30 0.50-0.80 0.30-0.40	0.008-0.01 0.008-0.01 0.015-0.02
O‘suv davrining keyingi fazalari
Mirzacho‘l Farg‘ona Xorazm	0.30-0.40 0.75-1.20 0.50-0.60	0.01-0.02 0.01-0.02 0.03-0.04

Ekinlarni tuz ta’sirida chidamliligi tuproqdagi tuzlarning turi va miqdoriga bog‘liqdir. Tuzlar orasida o‘simliklar uchun zararli tuz kir sodasi (Na2SO3) dir. Uning suvdagi yeritmasi o‘yuvchi natriy (NaOH) hosil qiladi va uning gidroksil ioni o‘simlikka zararli ta’sir etadi.

Na2SO3+N2O↔NaON+NaNSO3

Tuproqda kir soda 0.005% dan ko‘proq bo‘lganidayoq o‘simliklar o‘sishidan tuxtaydi; 0.01% dan ko‘p bo‘lganda o‘simliklar nobud bo‘ladi. Ammo, sho‘rlangan, sug‘oriladigan tuproqlarda kir soda ancha kam uchraydi. O‘simliklar uchun NaCL xam juda zararlidir. Sulfatli tuzlar (Na2SO4 va MgSO4)ning zarari xlorid tuzlariga qaraganda biroz kamdir. MgSO3 va Mg(NSO3)2tuproqda ko‘p bo‘lgani-dagina o‘simliklarga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Ammo kalsiy bikarbonat Sa(NSO3)2tuzining zarari juda kamdir. Gips (Sa SO4) va ohak (SaSO3) tuproqda ko‘payib ketganda xam zararli ta’sir ko‘rsatmaydi. V.A.Kovda o‘simliklar uchun tuzlarning zararlilik darajasini kamayishi bo‘yicha quyidagicha qatorga joylashtirgan:

Na2SO3; NaNSO3; NaS1; NaNO3; SaS12; Na2SO4; MgS12; Mg SO4

SHo‘rlangan tuproqlarda natriyli tuzlar ko‘prok uchraydi. L.Rozov natriyli tuzlarning nisbiy zararligini quyidagi son nisbatlari bilan ifodalagan.

Na2SO3: NaNSO3:NaS1: Na2SO4=10:3:3:1

Tuzlarning o‘simliklarga zararli ta’siri ma’lum darajada ularning suvda yeruvchanligiga ham bog‘liq. Zararsiz va kam zararli tuzlar (SaSO4,SaSO3, MgSO3) suvda juda qiyin yeriydi, qolgan boshqa tuzlar suvda yaxshi yeriydi va o‘simliklarga zararli ta’sir etadi.

O‘simliklarni o‘sish sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ularni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish mumkin.

1) ekish oldidan urug‘larni tuz yeritmasida iviti yoki ishlov byerish (NaSl yeritmasida).

2) Minyerallashgan suv bilan urug‘larga ishlov byerish (3,0-4,0 g/l).

3) Supyerfosfat o‘g‘iti yeritmasida urug‘larni ivitish.

4) SHo‘rlangan yerlarda ekinlar urug‘ini ekish me’yorini 25-30 % ga oshirish.

5) SHo‘rlangan yerlarda ekinlar sug‘orish me’yorini 30 % gacha oshirish.

6) YUqori sinfli saralagan urug‘larni ekish.

7) Tuzga chidamli navlarni tanlab ekish.

Tuzlar o‘simliklarning biokimyoviy, fiziologik funksiyalarini va suv, oziqa rejimlarini, nafas olish, fotosintez jarayonlarini buzadi. Tuz ta’sirida o‘simliklarda fotosintez sekinlashadi va natijada quruq modda kam to‘planadi. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi o‘simliklarning yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, tuproq namligiga, tuproq unumdorligiga, iqlimiy sharoitlarga, ekin turiga bog‘liq bo‘ladi. Ekinlar tuz ta’siriga chidamliligi bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi: chidamsiz, o‘rtacha chidamli va chidamli. O‘simliklarni o‘sish sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ularni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish mumkin.

1.81-jadval

Qishloq xo‘jalik ekinlarini tuzlar ta’siriga chidamliligi

(FAO ma’lumotlari ES bo‘yicha, dsm/m)

№			Ekinlar	Hosildorlik kamayishi, %
			0			10	25	50	Max
			TEK			TSA	TEK	TSA	TEK	TSA	TEK	TSA
			1	Arpa (hordeum Valgare)	8,0			5,3	10,0	6,7	13,0	8,7	18,0	12,0	28,0
			2	G‘o‘za (Gossypium hirsutum)	7,7			5,1	9,6	6,4	13,0	8,4	17,0	12,0	27,0
	Qand lavlagi (Beta Vulgoris)	7,0			4,7	8,7	5,8	11,0	7,5	15,0	10,0	24,0
3	Bug‘doy (triticum aestivum)	6,0			4,0	7,4	4,9	9,5	6,4	13,0	8,7	20,0
4	Qo‘qon jo‘xori Sorghum bicolor	4,0			2,7	5,1	3,4	7,2	4,8	11,0	7,2	18,0
5	Qovun (Cucumis melo)	2,2			1,5	3,6	2,4	5,7	3,8	9,1	6,1	16,0
6	Lavlagi (Beta Vulgoris)	4,0			2,7	5,1	3,4	6,8	4,5	9,6	6,4	15,0
7	Ismaloq (Spinacia olyeracea)	2,0			1,3	3,3	2,2	5,3	3,5	8,6	5,7	15,0

II bob bo’yicha savollar:

1. Tuz o‘simliklarning minyeral oziqlanishni buzishi mumkinmi?

2. Tuzlar paxta tolasining sifatiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?

3. Tuz ta’siriga chidamsiz o‘rtacha chidamli va chidamli ekinlar turlarini ko‘rsating.

4. Qishloq xo‘jalik ekinlari uchun zararli bo‘lgan tuzlarga qaysi tuzlar kiradi?

5. Nima uchun tuproqda namlik kamayganda o‘simliklar tuzlardan ko‘proq zaharlanadi?

Xulosa va tavsiyalar

O’zbekistonning sug’oriladigan mintaqalarda yerlar asosan sho’rlanish va botqoqlanish tufayli noqulay holatga keladi. Tuzning kelib chiqishi asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: tog’ jinslari va minerallarning yemirilishi, vulqon otilishi, yer yuzasiga yaqin joylashgan gumbaz, tosh tuzlar (tosh konlari), yerning tub qatlamlaridan chiqayotgan sho’r buloqlar, biokimyoviy omillar tasirida tuzning paydo bo’lishi kabilardir. Sizot suvlar minerallashgan mintaqalarda, ular sathining ko’tarilib ketishi natijasida ham tuproqlar sho’rlanadi. O’zbekiston sharoitida eng kuchli xavf solib turgan holat - bu minerallashgan sizot suvlari sathining yuqoriga ko’tarilishidir. Sug’orish natijasidagi sho’rlanish, avvalgi tuproq suv rejimining buzilishi oqibatida sodir bo’ladi. Bunda yer tuproq-gruntning juda chuqur qatlamlaridagi tuz zahiralarini sizot suvlarida erishi hisobiga sho’rlanadi. Respublikamizda sug’oriladigan yerlarning 60-70% turli darajada sho’rlangan bo’lib, ularning sho’rlanish darajalarini aniqlashning amaliy ahamiyati shundaki, ular sho’r yuvish meyorini belgilashda , ekinlarni tarkibi va ularni joylashtirishda, kollektor-zovur tarmoqlarini ish faoliyatini baholashda muhim ahamiyatga egadir.

Shimoliy iqlim zonasida g’o’zani 1-2-0 yoki 1-3-0 sxemada 3-4 marta sug’orish kifoya qilsa, markaziy iqlim zonasida 2-3-0 yoki 2-4-1 sxemada 5-7 marta, janubiy iqlim zonasida esa 1-5-1 yoki 2-6-1 sxemada 7-9 marta sug’orish kifoyadir.

Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi o’simliklarning yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, tuproq namligiga, tuproq unumdorligiga, iqlimiy sharoitlarga, ekin turiga bog’liq bo’ladi. Ekinlar tuz ta’siriga chidamliligi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi: chidamsiz, o’rtacha chidamli va chidamli. O’simliklarni o’sish sharoitlarini o’zgartirish yo’li bilan ularni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI

1. I.A. Karimov. « Dehqonchilik taraqqiyoti, farovonlik manbai» T. 1994 y.

2. Karimov I.A. Qishloq xo’jalik taraqqiyoti to’kin hayot manbai.–T.:O’zbekiston, 1998.

3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh qilish.–T.:O’zbekiston, 2005.

4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.-T.:O’zbekiston, 2009.

5.O’zbekiston Respublikasining "Yer kodeksi" 1998 y 30 aprel.(2004 yil 3 dekabrgacha kiritilgan o’zgartishlar va qo’shimchalar bilan ).

6. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Axborotnomasi №.12, 2004.

7. Bespalov P.F.,Norkulov U.Puti meliorasii zasolyonnыx pochv Sredney Azii.Izd. «FAN» (Monografiya) T 1986.

8. U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y.

9. Artukmetov Z, Sheraliyev X «Yekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy yensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005.

10. V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992.

11. Avliyoqulov A.E. Orosheniye tonkovoloknistogo xlopchatnika sortov T-7 i T-9 na takыrnыx pochvax Surxon-Sherabadskoy dolinы // Materialы (Xlopkovodstvo). –Tashkent, 1979.

12. Avliyoqulov A.E. Orosheniye kultur xlopkovogo sevooborota. –T.: Mexnat, 1988.

13. Botirov Sh. Sug’orishning maqbul usuli // Jurnal. O’zbekiston qishloq xo’jaligi. –Tshkent, 2005. -№10.

14. Yeremenko V.Ye. Rejim orosheniya i texnika poliva xlopchatnika. – T. 957.

15. Juraqulov B., Qodirov A. Tomchilatib sug’orilsa // O’zbekiston qishloq xo’jaligi jurnali. –Tashkent, 2002. -№1.

16. Lev V.T., Xasanov D. Polivы tonkovoloknistogo xlopchatnika na vnov osvoivayemыx zemlyax Surxan-Sherabadskoy dolinы. Oroщyeniye polevыx kultur v Respublike Uzbekistan. – T.: 1970.

17. Mamataliyev A. O’g’it, suv va hosil // O’zbekiston qishloq xo’jaligi jurnali. –Tashkent, 2004. -№5.

18. Maxsudov S.I. Buxoro-102 g’o’za navidan yuqori hosil yetishtirish agrotexnikasi / Tuproq unumdorligini oshirishning ilmiy-amaliy asoslari (1-qism). O’zPITI: - Toshkent, 2007.

19. Mednis M.P., Ismatov R. Orosheniye xlopchatnika na novoosvaivoyemыx takыrnыx pochvax // Jurnal. Xlopkovodstvo. –Tashkent, 1972. -№7.

20. Raxmatov I.M., Rajabov T. S-6530 va Qashqadaryo-1 g’o’za navlari hosildorligini oshirish texnologiyasini ishlab chiqish / G’o’za navlarini yangilash, joylashtirish va parvarishlash texnologiyasi. O’zPITI: - Toshkent, 2001.

21. Raxmatov O., Oripov A. Qarshi chuli sharoitida ingichka tolali g’o’zani Termiz-24 navini sug’orish // Jurnal. O’zbekiston qishloq xo’jaligi. –Tashkent, 1997. -№4.

22. Raxmatov O. Agrotexnicheskiye priyemы povыsheniya urojaynosti kultur xlopkovogo sevooborota v Karshinskoy stepi. Mexnat. - T.: 1991.

23. Raxmatov I., Choriyev R. Makbul rejimni tanlash // O’zbekistan qishloq xo’jaligi. –Tashkent, 1988, -№7.

24. Skryabin F. Vzaimodeystviye faktorov osnova rosta urojaya // Jurnal. Xlopkovodstvo. –Tashkent, 1987. -№7. -S.

25. Xafizov B.T. O’rta tolali «Denov» g’o’za navining suv, oziq (NPK) me’yorlari va sug’orish tartibi / Tuproq unumdorligini oshirishning ilmiy va amaliy asoslari. O’zPITI: -Toshkent, 2007.

26. Xujakulov R. Orosheniye xlopchatnika perspektivnыx sortov // O’zbekiston qishloq xo’jaligi jurnali. –Tashkent, 2004. -№11.

27. Shaxobov S., Ismoilova X., Shoxo’jayev Z. Yer-xazina, suv-oltin // O’zbekiston qishloq xo’jaligi jurnali. –Tashkent, 2004. -№7.

28. Qobilov I. Taqir tuproqlarda g’o’zani sug’orish // O’zbekiston qishloq xo’jaligi jurnali. –Tashkent, 1997. -№2.

Internet saytlari

http://www.jahonnews.uz/rus/rubriki/obshestvo/drug_fermera.mgr

http://www.ecosystema.ru/07referats/cultrast/053.htm

http://dari-gospoda.ru/miliorazij_i_sistemi_zemledelij/oroshenie/index.html

http://slovari.yandex.ru/

http://www.econews.uz/

http://mse-online.ru/oroshenie/rezhim-orosheniya-kultur.html

1Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 260.

2Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261.

3Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261-262.

4Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 261-262.

5Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 263-264.

6Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 265.

7Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 266ю

http://fayllar.org