Mundarija: I. Kirish I bob. Ona tili fanidan dars tiplarining ta`lim jarayonidagi o‘rni

1.2.Dars tiplarining ifodalanishi
Ayrim mualliflar, masalan, S.V.Ivanov dars tiplarini o‘quv-tarbiya jarayonining ichki qurilishidan, uning tarkibidan izlashgan. Fikrimizcha, dars tiplarini ta’lim jarayoni akt, halqalariga ko‘ra ajratish original fikrdir. Ammo ta’lim jarayoni juda ko‘p halqa, aktlardan iborat. Bunday yondashuv dars tiplarining nihoyatda ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladi. Shundan bo‘lsa kerak, S.V.Ivanov tasnifida sakkiz xil dars tipi ajratilgan:

Maktablar tajribasida yuqorida sanalgan darslarning hammasi ham qo‘llanmaydi. O‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash o‘tganlarni takrorlash darsining murakkab ko‘rinishidir. Binobarin, uni alohida dars tipi sifatida talqin etishga ehtiyoj qolmaydi.
Mustahkamlash, takrorlash, umumlashtirish darslarini bir tip ostida birlashtirish prinsip (umda) jihatidan to‘g’ri emas. Hozirgi zamon ruhshunosligida o‘zlashtirish jarayoni o‘quv materialini his etish, anglash, o‘rganish, malaka hosil qilish kabi uzvlardan iborat ekanligi isbotlangan. Shunday ekan, yangi bilimlarni o‘zlashtirishni alohida dars tipi sifatida ajratish nomaqbul bo‘ladi. Chunki o‘zlashtirish jarayoni hajm va mazmun jihatidan dars tipiga nisbatan kengroq sohani o‘z ichiga oladi. Shularga ko‘ra yuqoridagi tasnif til o‘rgatishning mohiyati, maqsadi, vazifalariga mos kelmaydi.
M.A.Danilov va S.G.Shapovalenko dars tiplarini ta’lim jarayoni maqsadiga ko‘ra beshga bo‘ladi: ta’limdan ko‘zlangan barcha vazifalarni amalga oshirish darslari (o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash, tekshirish, umumlashtirish), yangi materialni idrok etish va dastlabki o‘zlashtirish darslari, bilimlarni mustahkamlash, takrorlash, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish darslari; mustaqil ishlash darslari; bilim va malakalarni umumlashtirish, tizimlashtirish, tekshirish darslari. Lekin bu tasnifda ziddiyat ko‘zga tashlanadi. Birinchidan, bu tasnifda ikkinchi dars tipini “yangi materialni idrok etish va dastlabki o‘zlashtirish” deb atalgan. Dars tipini shu shaklda qabul qilsak, unda uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi dars tiplari o‘zlashtirish tushunchasi doirasidan chetda qoladi. Ikkinchidan, mustaqil ish malaka va ko‘nikma hosil qilishning, bilimlarni turmushga tatbiq etishning bir vositasidir. Ko‘rinadiki, mustaqil ishlarni darsning alohida bitta tipi sifatida ajratishga ehtiyoj qolmaydi. Uchinchidan, bu tasnifda dars tiplari bir tomonlama, ya’ni ta’limning didaktik maqsadiga ko‘ra tasnif qilingan. Bunday tasnif o‘quv narsalariga oid o‘zaro bog’langan darslar tizimini ishlab chiqish uchun ojizlik qiladi. Chunki unda o‘quv predmetining xususiyatlari hisobga olinmagan.
A.V.Tekuchev esa dars tiplarini ikki tomondan: ham darsning maqsadiga ko‘ra, ham darsning mazmuniga ko‘ra tasnif etadi. A.V.Tekuchev tasnifi bo‘yicha darslar maqsadiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: yangi bilimni bayon qilish darsi; bilimlarni mustahkamlash darsi; nazorat darslari; mazmuniga ko‘ra darslar to‘rt xil bo‘ladi: grammatika darslari, orfografiya darslari, punktuatsiya darslari, nutq o‘stirish darslari. Dars tiplarini ajratishda Y.Abdullaev ham shu tamoyilga rioya qilgan
Bizningcha, ona tili darslarini tiplarga ajratishning eng maqbul yo‘li yuqoridagi tasnifdir. Ammo bu tasnifning zaif tomoni ham mavjud. Birinchidan, bu tasnifda darslarni tiplarga ajratishning birinchi tamoyili sifatida dars maqsadi olingan. Ta’lim jarayonida qilinadigan har bir ish ma’lum bir maqsad uchun xizmat qiladi. Masalan, o‘qituvchi atoqli otlarni tushuntirgandan keyin, ularning imlosini mustahkamlash uchun saylanma diktant o‘tkazishi mumkin.
Darsning boshlanishida qilingan ishlar atoqli otlarning grammatik xususiyatlarini o‘rgatishga oid bo‘lsa, darsning keyingi qismida qilingan ishlar orfografiya o‘rgatishga doir bo‘ladi. Mohiyat jihatidan atoqli otlarning grammatik xususiyatlari va ularning imlosi bo‘yicha qilinadigan ishlar bir–biridan farq qiladi. Shunday ekan, yuqoridagi tasnifning birinchi kriteriysi dars tiplarini ajratishda asosiy tamoyil bo‘la olmaydi. Ikkinchidan, bu tasnifda maqsadga ko‘ra uch xil dars tipi ko‘rsatilgan. Ammo asosiy dars tiplaridan biri – umumlashtiruvchi darslar e’tibordan chetda qolgan. Uchinchidan, dars tiplarini ajratish uchun ishlatilgan istilohlar juda ham qulay emas. Masalan, “yangi bilimlarni bayon qilish” iborasi maqsadga muvofiq emas.
Bayon qilish – o‘qitish metodining nomi. Binobarin, “Bayon qilish” iborasi o‘rniga “o‘rgatish” istilohini ishlatish ma’qul.
Biz dars tiplarini ajratishda o‘quv jarayoni mantiqiga tayanamiz. O‘rta maktab ta’limi gumanitar, tabiiy va aniq fanlarni o‘z ichiga oladi. Bu fanlarning o‘zaro bog’liqligi, aloqadorligi ta’lim mantiqini tashkil etadi. Aynan olingan bir o‘quv predmeti (masalan, ona tili) ta’lim mantiqining bir elementi sanaladi. Ta’lim predmeti mantiqini shu fan bo‘limlari orasidagi bog’lanish, har bir bo‘limda beriladigan ilmiy tushunchalarning o‘zaro munosabati tashkil etadi. Ona tilidan atroflicha bilim olish uchun o‘quvchilar til fonetikasini o‘rganishlari, morfologiyani o‘zlashtirish uchun so‘zning umumiy xususiyatlarini, ya’ni leksikani, sintaksisga oid bilimlarni egallash uchun morfologiyani bilishlari lozim. Morfologiya bo‘limi so‘z tarkibi va so‘z turkumlari qismlaridan iborat. “So‘z tarkibi”ning o‘zi ham darslikda bir nechta mavzu–paragraflar (o‘zak, negiz, qo‘shimchalar) ostida berilgan. Bular o‘quv materialini tashkil qiladi.
Ta’lim mantiqi va ta’lim predmeti mantiqi barqaror bo‘lib, ular fan va texnika sohasida sezilarli kashfiyotlar bo‘lgunga qadar, o‘z hajmi hamda mazmunini saqlaydi.
Fan va texnika, san’at va adabiyot sohasidagi keyingi yutuqlar ta’lim mazmunini qayta ko‘rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi. Natijada barcha o‘quv predmetlari bo‘yicha yangi dasturlar va darsliklar yaratildi.
Ta’lim mantiqi, ta’lim predmeti mantiqi iboralari vositasida ta’lim mazmunining o‘quv–tarbiya ishlari boshlangan davrgacha bo‘lgan holatini ifodalaymiz. Demak, bu iboralar orqali ta’limning statik holati belgilanadi. Ta’lim jarayoni o‘qituvchi rahbarligida boshqariladi. O‘quv materialini o‘rganish, o‘rganilgan bilimlar asosida malaka hosil qilish va ularni umumlashtirish hamda tekshirishga ketgan vaqt o‘quv jarayoni hisoblanadi. O‘quv jarayoni mantiqini o‘quv materiali va uni o‘zlashtirish psixologiyasi tashkil etadi. Boshqacha aytganda, o‘quv jarayoni mantiqi o‘quv materiali mazmuni bilan uni o‘zlashtirish psixologiyasining o‘zaro bog’lanishidan iborat. Bu haqda M.A. Danilov shunday deb yozadi: “O‘quv jarayoni logikasi–obektiv qonuniyat. U bolalarning o‘quv predmeti, uning bo‘lim va mavzularini o‘rganish boshlangan davrdagi bilim saviyalari, taraqqiyot darajalaridan tortib, to o‘quvchilarning bilim va taraqqiyotlariga mos ravishda ta’lim predmeti, uning bo‘lim va mavzularini to‘liq o‘zlashtirgunga qadar bo‘lgan izchil harakatini o‘z ichiga oladi”. Demak, o‘quv jarayoni mantiqi deganda, ta’lim mazmunining statikasi emas, aksincha, uning dinamikasi nazarda tutiladi.
O‘quv jarayoni mantiqi o‘quv jarayoni taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, u o‘quvchilar oldiga qo‘yilgan vazifalarda, bu vazifalarni echish uchun bolalar ko‘rsatadigan aqliy, jismoniy, hissiy intilishlarda o‘z aksini topadi. O‘quv jarayonida bolalar oldiga qo‘yilgan har bir topshiriq faoliyatni talab etadi. Faoliyat ko‘rsatish orqali har bir topshiriqda ifodalangan mazmun o‘zlashtiriladi. O‘quv predmeti bo‘yicha o‘tkaziladigan darslarning, dars doirasida tashkil etiladigan topshiriqlarning o‘zaro aloqadorligiga rioya qilish yo‘li bilan o‘quv jarayonining dialektik mohiyatiga amal qilinadi.
Ta’limning unumdorligi dars tiplarini aniq belgilashga, ularga qat’iy amal qilishga bog’liq. “Dars tipi u yoki bu o‘quv soati uchun asossiz qabul qilingan yorliq emas, aksincha, o‘rganilayotgan mavzu doirasida o‘zida dialektik taraqqiyotni aks ettiradigan o‘qitish va o‘qish, o‘rgatish va o‘zlashtirish amalda qo‘llash va nazorat qilish bosqichlarining jonli orientidir”, — deb yozgan edi S.V.Ivanov.
O‘quv jarayoni mantiqi dars tiplarini, har bir mashg’ulotda o‘tkaziladigan topshiriqlarni izchil tahlil qilishni talab etadi. Bunda o‘quv predmeti va uni o‘zlashtirish psixologiyasi o‘zaro aloqada tekshiriladi. Dars tiplarini ajratishda o‘quv jarayoni logikasiga tayanish o‘quv predmeti yuzasidan o‘tkaziladigan topshiriqlarni, juz’iy dalillarni umumiy tushunchalar bilan yaxlit, o‘zaro bog’langan holda olish imkoniyatini beradi.
Til mashg’ulotlarini ta’lim jarayoni maqsadiga ko‘ra tahlil qilish –o‘zlashtirish jarayonini falsafiy, didaktik va psixologik nuqtai nazardan yoritish masalasi bilan uzviy bog’langan. O‘quvchi-ijtimoiy individ. U ta’lim jarayonida kishilik jamiyati tomonidan to‘plangan bilimlarni o‘zlashtiradi. O‘quv predmetining mantiqiy strukturasi, shu fan sohasida ishlatilgan ilmiy istilohlar, tushunchalar tizimi o‘quvchilar bilish faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Ta’lim mazmuni ta’lim maqsadiga ko‘ra belgilanadi.
Fan sohasida qilingan har bir kashfiyot abstraksiyalash va umumlashtirish natijasi bo‘lganidek, ta’lim jarayonida fan asoslarini egallash ham abstraksiyalash va umumlashtirish mahsuli sanaladi. O‘zlashtiriladigan bilimlarning hajmi, mundarijasi, o‘rgatish usullari, vositalari o‘quv jarayonining tashqi omillaridir. Ta’limning tashqi omillari ichki omillar zaminida (tahlil, sintez, induksiya, deduksiya, taqqoslash va hokazo) amal qiladi. Ichki va tashqi omillarning o‘zaro aloqadorligi samarali natijalar beradi.
Didaktika va xususiy metodikalarga oid tadqiqotlarda o‘quv jarayonining yaxlitligiga e’tibor berilmaydi. Didaktikaga oid adabiyotlarda, ta’lim jarayonining turli tomonlari, turli o‘qitish usullari atroflicha tahlil qilinsa-da, o‘quvchilar ongining ichki o‘zgarishi, ularning o‘quv predmetiga bo‘lgan munosabati, ta’limninng ichki harakatlantiruvchi kuchlari yaxlitligicha o‘rganilmayotganligini e’tirof etishga to‘g’ri keladi. Har qanday yaxlit tizim bo‘laklardan, qismlardan iboratdir. Ammo tartibsiz holda olingan, o‘zaro bog’lanmagan bo‘laklar yaxlit tizimni tashkil eta olmaydi. Yaxlit tizim bir-biri bilan uyg’unlashgan, muvofiqlashgan bo‘laklardan tashkil topadi. Obektning yaxlitligi uchun xizmat qila oladigan bo‘lak yaxlit tizimning tarkibiy uzvi hisoblanadi. Muhokama obekti taraqqiyotda, rivojlanishda qaralib, tarkibiy uzvlar o‘zaro aloqada tekshirilganda, bu jarayonning dialektik mohiyati to‘g’ri tushuniladi. O‘rganilayotgan obekt, uning tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir turlariga, tashkiliy tamoyillarga va omillarga ko‘ra o‘z mazmunini o‘zgartiradi. Obektning mazmuni unda amal qiladigan qonuniyatlar bilan o‘lchanadi. Qonuniyatlar o‘rganilgan sari, shu jarayonni ilmiy tashkil etish imkoniyatlari orta boradi. Fanning yaxlitlik tamoyili ta’lim mazmuni hamda uning tashkiliy shakli bo‘lgan darsning ham asosiy tamoyilidir. O‘quv predmeti bo‘yicha o‘rganiladigan bilimlar, o‘zlashtiriladigan tushunchalar o‘zaro aloqada o‘qitilgandagina ta’limning yaxlitligi saqlanadi. Ammo buning o‘zigina etishmaydi. O‘quv predmeti bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg’ulotlarning o‘zaro aloqadorligiga, darslarda o‘rganish, mustahkamlash, umumlashtirish jarayonlari uzviy bog’liqligiga rioya qilish ona tili ta’limining samaradorligini oshirish omillari hisoblanadi.
Dars tiplarini aniqlash, ularning o‘zaro bog’liqligini ko‘rsatish uchun tahlilni o‘quv jarayonining maqsadidan boshlaymiz.Maqsad oldindan anglangan natija bo‘lib, unga erishish faoliyatni talab etadi.
Oldindan anglangan natijaga erishish uchun ko‘rsatiladigan faoliyat – maqsadga muvofiq faoliyat sanaladi. Maqsadga muvofiq faoliyat moddiy, ma’naviy va ijtimoiy hayotda jamiyatning bundan keyingi taraqqiyotiga mos keladigan yangi mohiyatning paydo bo‘lishi, yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi kurash hamda hayotga yaroqsiz narsalarning yemirilishi, inson hayotida ma’lum natijaga erishish uchun ko‘rsatiladigan faoliyat kabi ko‘rinishlarda ro‘y beradi. Maqsad va maqsadga muvofiq faoliyat o‘zaro uzviy bog’liq bo‘ladi.
Ko‘zlangan natijaga erishish uchun kishi faoliyat ko‘rsatadi. Faoliyat ko‘rsatish uchun kishida ma’lum qobiliyatlar shakllangan bo‘lmog’i lozim. Maqsad – oldindan anglangan natijaga qarab intilish, faoliyat ko‘rsatish, natijaga olib keladigan qobiliyatlarni ishga solish zaminida qo‘lga kiritiladi. U kishining barcha xatti-harakatini, uning butun imkoniyatlarini, qobiliyatini yagona bir maqsadga yetaklaydi.
Inson o‘z amaliy faoliyatida obektiv olamga duch keladi, unga bog’liq bo‘ladi, o‘z faoliyatini u bilan belgilaydi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati tabiat va jamiyat to‘g’risidagi bilimlarga duch keladi. Ta’lim mazmuni o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatining mazmunini ham belgilaydi. O‘quvchilarning bilish faoliyati o‘qituvchi tomonidan boshqariladi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi faoliyatining predmeti o‘quvchilar bo‘lib, u insoniyat tomonidan ochilgan qonuniyatlarini bolalar ongiga singdirish uchun faoliyat ko‘rsatsa, o‘quvchi faoliyatining predmeti maktab dasturida ko‘rsatilgan bilimlar bo‘lib, u fan asoslarini egallash, shu bilimlarga oid malaka hosil qilish uchun faoliyat ko‘rsatadi. O‘qituvchi faoliyati sinalgan yo‘ldan boradi, u o‘z maqsadini aniq his qiladi.
Bu maqsadlar dastur va darsliklarda aniq ko‘rsatiladi. Maktab ta’limi bolalarni fan asoslari bilan qurollantirishga qaratilgan. Barcha o‘quv predmetlari yagona maqsadga – barkamol insonni etkazib chiqarishga da’vat etilgan. Bu ta’limning umumiy maqsadi hisoblanadi. Ta’lim jarayonining umumiy maqsadi nazariy bilimlar, malakalar o‘quvchining aqliy taraqqiyoti, tafakkuri, dunyoqarashi kabi uzvlardan tashkil topadi.
Ta’lim jarayonining umumiy maqsadini tashkil etgan uzvlar o‘zaro uzviy bog’langan.Nazariy bilimlarni o‘rganmasdan, malakalar hosil qilmasdan o‘quvchilarni aqliy jihatdan taraqqiy ettirish mumkin emas. O‘quvchilarni aqliy jihatdan taraqqiy ettirmasdan, ularning tafakkurini o‘stirmasdan, bolalarda dunyoqarashni shakllantirib bo‘lmaydi.
Tafakkur - jarayon, xotira uning mahsulidir. Shunday bo‘lgach, o‘quv jarayonida o‘rganiladigan bilim o‘quvchining o‘z tafakkuridan qancha ko‘p o‘tsa, o‘rganilayotgan mavzu ustida bolalarning faol aqliy faoliyati qancha ko‘proq tashkil etilsa, o‘rganilgan bilim xotirada shuncha ko‘p va uzoq muddat saqlanadi.
Ta’lim jarayoni maqsadini tahlil qilishni yana davom ettirsak, xususiy maqsadni, xususiy maqsadni amalga oshirishda rioya qilinadigan juz’iy maqsadni, juz’iy maqsadning uzvlari yoki yaqin didaktik maqsadni ajratib olish mumkin. Ta’lim jarayonining xususiy maqsadi alohida olingan bir o‘quv predmetini o‘rgatishdan ko‘zlangan maqsaddir. Ta’lim jarayonining juz’iy maqsadi deganda, ma’lum bir o‘quv materialini o‘rganishdan ko‘zlangan maqsadni tushunamiz. Juz’iy maqsad o‘quv materialiga ko‘ra belgilanadi. Masalan, “Ravishlarning ma’no jihatdan turlari” mavzusini o‘tishning maqsadi o‘quvchilarga holat, payt, o‘rin, daraja-miqdor ravishlarini ajrata olishni, ularning o‘zaro farqlari, o‘ziga xos xususiyatlarini, ma’nolarini singdirishdir. Ta’lim jarayonidagi juz’iy maqsadlarni amalga oshirish yo‘li bilan o‘quvchilar bo‘lakdan butunga qarab boradilar. O‘quv predmeti to‘liq o‘rganilgach, ularda shu o‘quv predmetiga oid ma’lum tushuncha hosil bo‘ladi. Demak, ta’lim jarayonining juz’iy maqsadi o‘quv predmetining mazmuni, o‘quv materialining xususiyatlari ko‘ra belgilanadi.
Ta’lim jarayonining yaqin didaktik maqsadi o‘quv materialini o‘zlashtirish psixologiyasidan kelib chiqadi. Ta’limning mazmuni doimo harakatda bo‘ladi. Bu harakat o‘quvchining bir o‘quv materialiga turli paytda turlicha munosabatda bo‘lishi, turli o‘qitish metodlarini qo‘llash orqali ro‘y beradi. Ba’zi mashg’ulotlarda o‘quv materiali o‘rgatilsa, ba’zilarida esa o‘rganilgan qoidalar asosida malaka hosil qilinadi, ba’zilarida o‘rganilgan bilim va malakalar tekshiriladi, o‘quv predmetining ma’lum qismi yoki bo‘limi yuzasidan olingan bilimlar umumlashtiriladi. O‘quv materialini o‘rganish, malaka hosil qilish, umumlashtirish, bilim va malakalarni tekshirishni o‘quv jarayonining yaqin didaktik maqsadlari hisoblanadi.