Mundarija kirish asosiy qism 1 – bob. Moddiy-texnika resurslar tushunchasi

1.2. Qishloq xo`jaligida asosiy fondlar va ulardan foydalanish ko`rsatkichlari

Malumki, asosiy fondlarsiz hozirgi zamon ishlab chiqarishini tashkil etish mumkin emas. Ularning mavjudligi, sifati, unumdorligi ishlab chiqarishning samarasini hal qilishda asosiy o`rinni egallaydi. Xo`jaliklarda mavjud fondlar ikki katta guruhga bo`linadi. Bular asosiy va aylanma fondlardir.

Asosiy fondlar bir necha ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi, o`zining qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo`lib – bo`lib o`tkazadi. Bu eskirgan qiymat amortizatsiya shaklida namoyon bo`ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etib, tamomam eskirib bo`lganda ham o`zining fizik shaklini o`zgartirmaydi. Ana shu xususiyatlarga ega va talablarga javob beradigan fondlar asosiy fondlardir. Bularga imorat va inshoatlar, mashinalar (kombaynlar, traktorlar va h.q.), transport vositalari, asbob – uskunalar, ko`p yilllik daraxtzorlar, uzumzorlar, mahsuldor chorva mollari va ishchi hayvonlar kiradi. Asosiy fondlar asosiy vositalarning qiymat ko`rinishiga ega qism bo`lganligi uchun ham asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lgan yer asosiy fondlar tarkibiga kiritilmaydi. Ishlab chiqarishda qatnashishiga qarab asosiy fondlar ikkiga, ya`ni ishlab chiqarishga tayin etilgan va ishlab chiqarishga tayin etilmagan asosiy fondlarga bo`linadi. Ishlab chiqarishga tayin etilmagan asosiy fondlarga ijtimoiy sohaning asosiy fondlari kiradi.
Xo`jaliklar o`z balanslarida mavjud asosiy fondlardan foydalanishning holatini ko`rsatkichlar tizimi bilan aniqlab boradi. Qishloq xo`jaligi korxonalarining fond bilan ta`minlanish darajasi shu ko`rsatkich xo`jalikda mavjud asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatini yer moydonlartga (qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar, haydaladigan yerlar, ekin maydonlari) bo`lishi yo`li bilan aniqlanadi. Asosiy fondlardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi fond qaytimi va fond sig`imi ko`rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Fond qaytimi yil davomida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulotni yoki foydani asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatiga taqsimlash yo`li bilan aniqlanadi. Fond qaytimi xo`jalikda mavjud 1 so`mlik asosiy fondlar evaziga qancha so`mlik yoki tiyinlik yalpi mahsulot ishlab chiqarilganini bildiradi. Bu ko`rsatkich natijasi qancha yuqori bo`lsa, fondlardan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo`ladi.
Fond sig`imi fond qaytimining aksi bo`lib, asosiy fondlarning o`rtacha yillik qiymatini xo`jalikning yalpi mahsulotiga bo`lish natijasida aniqlanadi. Fond sig`imi xo`jalikda 1 so`mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarish uchun qancha so`mlik asosiy fond ishlab chiqarish jarayonida qatnashganini ko`rsatadi. Fond sig`imi ko`rsatkichi qanchalik past bo`lsa, asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori hisoblanadi. Fond qaytimi va sig`imini foydaga nisbatan ham aniqlash maqsadga muvofiq.
Xo`jaliklarning asosiy fondlari besh xil (dastlabki, qoldiq , tiklash, balans va tugatish baholarida) baholanadi. Asosiy fondlarning dastlabki qiymati ularni birinchi bor sotib olish bilan bog`liq xarajatlardir. Asosiy fondlarning sotishdaga qiymati, ularni tashib olib kelish va o`rnatish xarajatlari ham daslabki bahosiga kiradi. Asosiy fondlarning tiklash qiymati deganda ishlab turgan asosiy fondning hozirgi bozor narxida qanchaga baholab turish zarur. Aks holda mavjud inflyatsiya tasirida yig`ilgan mablag`ga huddi shunday texnika sotib olish mumkin emas. Chunki uning narxi oshib ketgan bo`lishi mumkin. Asosiy fondlar ishlab chiqarishda qatnashadi va vaqt o`tishi bilan eskiradi. Asosiy fondlarning eskirishi ikki xil bo`ladi.
Birinchisi, ma`naviy eskirish. Asosiy fondlarning ma`naviy eskirishi quyidagi hollarda yuz beradi: birinchidan, mavjud asosiy fonddan unumliroq bo`lgan yangisi yaratilganda. Fan, texnika taraqqiyoti texnikaning yangi, unumli turlarini ishlab chiqqan holda eski fondlar yangisiga nisbatan unumsizroq bo`lganligi uchun ma`naviy eskirgan hisoblanadi. Masalan, xo`jalikda ishlatilayotgan, sekundiga 12kg. bug`doy o`radigan kombayn o`rniga sekundiga 16kg. bug`doy o`ra oladigan yangi kombayn yaratildi, deylik. Bu holda sekundiga 12kg. bug`doy o`radigan kombayn ma`naviy eskirgan hisoblanadi. Ikkinchidan, xo`alikda mavjud tehnikadan narxi arzonroq yangi texnika chiqarilgan holda ham ma`naviy eskirish yuz beradi. Masalan, hozirda ishlayotgan don o`rish kombayni 30 mln. so`m turadi. Huddi shunday kombaynning yangi avlodi yaratildi, deylik va uning narxi 25 mln. so`m. Bu holda biz ishlatayotgan 30 mln. so`mlik kombayn yangi 25 mln. so`m turadigan kambaynga nisbatan ma`naviy eskirgan hisoblanadi. Iqtisodchilarning bunday vaziyatdagi asosiy vazifasi ma`naviy eskirgan texnikalardan yana qancha davr foydalanish zarurligini belgilashdir.
Asosiy fonlar eskirishining ikkinchi turi ularning jismoniy eskirishidir. Vaqt o`tishi, faoliyat ko`rsatishi natijasida asosiy fondlar jismoniy eskiradilar. Bu eskirish “amortizatsiya” tushunchasi bilan belgilanadi. Odatda, zavodlarda ishlab chiqarilgan texnikalarning pasportida ularning xizmat ko`rsatish muddati, amortizatsiya ajratish normasi belgilangan bo`ladi. Lekin ayrim asosiy frondlarda bu ma`lumotlar berilmagan taqdirda amortizatsiya normasini hisoblab topish mumkin. Umumiy yillik amortizatsiya normasi quyidagicha aniqlanadi:

Bunda: No – umumiy yillik amortizatsiya normasi, %;

B – asosiy fondlarning dastlabki yoki balans qiymati, so`m;
D – asosiy fondlarni tugatishdagi xarajatlar, so`m;
L – asosiy fondlarni tugatishdan olingan daromad, so`m;
N – asosiy fondlarning o`rtacha xizmat qilish muddati, yil.
Hozirda asosiy fondlarning eskirishini belgilashda tezlashtirilgan amortizatsiya ajratmasi ajratish yo`lidan ham foydalanilmoqda. Bu inflyatsiya darajasi yuqori paytda inflyatsiyaning salbiy ta`sirini kamaytiradi. Bundan tashqari fan, texnika taraqqiyoti tezlashgan paytda asosiy fondlarni tezlikda almashtirish imkonini beradi. Asosiy fondlar qoldiq baholarda ham narxlanadi. Asosiy fondlarning dastlabki narxlaridan eskirish summasi o`rtasidagi farq ularning qoldiq bahosini bildiradi. Buxgalteriya balanslarida aks ettirilgan qiymati miqdor jihatidan asosiy fondlarning dastlabki qiymatiga mos tushadi. Asosiy fondlarning tugatilish qiymati deganda uni tugatish bilan bog`liq holat tushuniladi. Asosiy fondlar tugatilishi jarayonida qo`shimcha xarajatlar qilinadi. Ularni tugatishdan ma`lum material boyliklar olinadi. Asosiy fondlar xizmat muddatini to`la o`tamagan holda va boshqa sabablarga ko`ra, ularga to`liq amortizatsiya ajratilmagan bo`lishi mumkin. Amortizatsiya ajratilmay qolgan miqdorga uni tugatish uchun sarflangan xarajatlar qo`shiladi va tugatish natijasida olingan qiymatni ajratish yo`li bilan asosiy fondlarning tugatilish qiymati aniqlanadi.