Mundarija kirish I b o b. Soliqqa tortish nazariyasi

II B O B. O‘ZBEKISTON SOLIQ TIZIMI ASOSLARI 
 
2.1. SOLIQLAR VA SOLIQLARGA TENGLASHTIRILGAN TO‘LOVLARGA UMUMIY 
TAVSIFNOMA 
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o‘rin tutadi. Iqtisodiy 
adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq obyektining har bir soliq birligi uchun 
davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yor tushuniladi. Soliq stavkasining 
ahamiyati soliq obyektini qancha qismi qanday miqdorda majburiy to‘lov sifatida 
budjetga undirishini xarakterlaydigan masalaga javob beradi. Soliq stavkalarini 
mohiyati shundaki, ular soliq obyekti, soliq birligi va soliq normalariga asoslangan 
holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. Soliq stavkalaridan davlat 
tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida foydalanilsa, boshqa 
tomondan soliq imtiyoz28 Soliq stavkalari 1.3.1-chizma. Soliq stavkasi turlari. Soliq 
stavkasi turlari Proporsional Progressiv Regressiv Qat’iy Tabaqalashtirilmaydigan 
Ulushli Tabaqalashtiriladigan O‘zgaruvchan O‘zgarmas larini bir turi sifatida ular 
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag‘batlantirish rolidan foydalaniladi. Soliq 
stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’i stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda 
ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’i stavkada belgilangan holda soliq obyektiga nisbatan 
qat’i so‘mda belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari uchun qat’i so‘mda 
soliq miqdori o‘rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-
mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan. Soliq stavkasi 
bilan soliqqa tortish obyekti o‘rtasidagi bog‘liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini 
proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin. Soliq stavkalari 
undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtayi nazaridan bir necha turlariga 
ajratiladi (1.3.1-chizma). Soliq stavkalari turlaridan biri – bu proporsional soliq 
stavkalari bo‘lib, bu soliq stavkalarining asosiy mohiyati shundan iboratki, soliq 
to‘lovchi ega bo‘lgan foyda (daromad), dividend, oborot yoki mol-mulk qiymatining 
hajmi (summasi) qancha bo‘lishidan qat’i nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil foizda 
soliq stavkasi qo‘llaniladi. Masalan, dividend uchun barcha soliq to‘lovchilari soliq 
stavkasi 10 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 
ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi soliq 
to‘lovchi qancha oborot (realizatsiya)ga ega bo‘lishidan qat’i nazar 20 foiz stavka 
bo‘yicha soliq to‘laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i 
bo‘yicha ham proporsional soliq stavkasi qo‘llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida 
amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga soliq uning obyekti 500 

---

22 
ming so‘m bo‘lganida ham 800 ming so‘m bo‘lganida ham soliq stavkasi o‘zgarmay 
qolaveradi, ya’ni soliq obyektining o‘zgarishi soliq stavkasining o‘zgarishiga ta’sir 
qilmaydi. Proporsional soliq stavkasi o‘zgarmas soliq stavkasi bo‘lib, uning miqdori 
(foizi) soliq obyektining hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu bir tomondan yuqori 
daromadga (oborotga) ega bo‘lgan soliq to‘lovchilar uchun qulay soliq stavkalari 
hisoblansada, ayrim soliq to‘lovchilar uchun noqulaylik tug‘dirishi mumkin, ya’ni 
ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini bajarmaydi. 29 Soliq 
stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi. Progressiv soliq 
stavkasi mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda 
amal qilib, unga muvofiq soliq to‘lovchilarning daromadlari, foydasi yoki oboroti 
ortib, o‘sib borishiga muvofiq tarzda soliq stavkasining ham ortib borishi 
tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy shaxslardan 
olinadigan daromad solig‘i misolida ko‘rish mumkin. Bunga muvofiq, jismoniy 
shaxslarning olgan daromadi oshib borishi bilan birga belgilangan shkala asosida 
soliq stavkasi ham oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan 
daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha miqdoridan 13 foiz stavkada, eng 
kam ish haqining olti baravaridan o‘n baravarigacha bo‘lgan qismidan 18 foiz 
stavkada, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortgan qismidan esa 25 foiz 
stavkada soliq undirilishi belgilangan (2008-yil uchun). Demak, bundan ko‘rinadiki, 
progressiv soliq stavkasida soliq obyektining oshib borishiga mutanosib ravishda 
soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko‘pgina iqtisodiy 
adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda faqat jismoniy shaxslardan 
olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha stavkalar keltiriladi. Bundan tashqari, 
progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida ham keng 
foydalanadi, masalan, respublika soliq qonunchiligiga muvofiq me’yoriy 
muddatlarda o‘rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan 
stavkaning ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo‘lib, 2008-yildan 
yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 3,5 foiz bo‘lgani holda, ularning me’yoriy 
muddatlarda o‘rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq undiriladi. 
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va murakkab 
progressiya. Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan 
barcha obyektga nisbatan qo‘llaniladi, murakkab progressiyada esa soliqqa tortish 
obyekti qismlarga bo‘linadi, ularning har biri o‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi, 
ya’ni orttirilgan stavkalar butun obyektga nisbatan emas, balki bundan oldingi 
bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo‘llaniladi. Jismoniy shaxslarning daromadiga 
soliq stavkalari murakkab progressiya hisoblanadi. 30 Progressiv soliq stavkasining 

---

23 
kamchiligi shundaki, bu soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning daromad olish 
manfaatdorligini rag‘batlantirmaydi, shuning uchun progressiv soliq stavkalarini 
qo‘llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan 
holda so‘ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to‘lovchilar manfaatlariga 
mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta’kidlash lozimki, progressiv soliq stavkalari 
davlat tomonidan iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida 
ahamiyatga ega. Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi 
uchun neytral holat xarakterli bo‘lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik 
xususiyatini xarakterlaydi, ya’ni progressiv soliq stavkalarida budjet manfaati 
ko‘proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik tamoyilining amal 
qilishini ta’minlash maqsadida regressiv soliq stavkalaridan foydalaniladi. Regressiv 
soliq stavkasida soliq to‘lovchining soliqqa tortiladigan daromadi, oboroti, mol-
mulk qiymati kabi soliq obyektining ortib borishi bilan soliq stavkasining kamayib 
borishi ifodalanadi. Bundan ko‘rinadiki, regressiv soliq stavkasi progressiv soliq 
stavkasiga nisbatan teskari hodisani ifodalaydi. O‘zbekiston Respublikasi soliq 
tizimida regressiv soliq stavkasi, asosan, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini 
oshirish maqsadida qo‘llanilib, bu asosan korxonalarning mahsulot (xizmat, ish)ni 
chetga eksport qilishini rag‘batlantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan: Foyda 
solig‘i bo‘yicha: Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o‘zi 
ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valutaga 
eksport qilish ulushiga bog‘liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi 
amal qiladi. Eksport ulushi: — realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga 
qadar bo‘lganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi; — realizatsiyaning 
umumiy hajmida 30 foiz va undan ko‘p bo‘lganida belgilangan stavka 2 baravarga 
kamayadi. Mol-mulk solig‘i bo‘yicha, ham shu tartib amal qiladi. Respublikamiz 
soliq tizimida eksport faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan qator imtiyozlarning 
mavjudligi milliy 31 tovar ishlab chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini eksport qilishga 
yo‘naltiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan 
buyon yagona soliq stavkalarini joriy etish to‘g‘risida bahsli munozaralar davom 
etib kelayapti. Bu qarashlarni rus olimlari A. Abalkin, P. Bunich va boshqalarning 
ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning qayd etishlariga ko‘ra korxonalar 
foydasidan olinadigan soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatlariga 
o‘tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo‘l ekanligini ta’kidlaydi. Fikrining 
isboti tariqasida yagona stavkani joriy qilishning to‘rt sababini ajratib ko‘rsatadi: 1. 
Xo‘jalik mexanizmining yagonaligi. 2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq 
munosabatlariga nisbatan tengligi, bu kapitalni erkin harakat qilishi uchun asos 

---

24 
yaratadi. 3. Barcha korxonalarning soliq to‘lovchilar sifatida davlat oldida teng 
huquqliligi. 4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikrlar ham mavjud. Ana shunday 
fikrlarga ko‘ra, barcha korxonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish 
maqsadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy sharoitda bo‘lgan 
hozirgi davr holatida yagona stavkani qo‘llash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari 
bilan davlat manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga keltiradi. 
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, 
ular amaliyotida soliq stavkalarini tabaqalashtirilgan holda qo‘llanilishini guvohi 
bo‘lish mumkin. Chunki, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi, 
asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish 
(soliq obyektini kamaytirish), soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq 
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi. Qayd etish joizki, soliq stavkalarini 
tabaqalashtirish soliq tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori uchun ham foydali 
bo‘lsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo soliq stavkalarini 
tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi. Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda 
to‘g‘ri va egri soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo‘lsa, egri soliqlarga nis32 batan 
to‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari ko‘proq tabaqalashgan. Buning asosiy sababi, 
soliqlarning rag‘batlantiruvchilik roli, asosan, to‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga 
chiqishi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to‘g‘ri va 
egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil faoliyat bo‘yicha rag‘batlantirish 
hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo‘jalik yurituvchi 
subyektlardan, asosan, suv manbalaridan tejabtergab foydalanish hamda davlat 
budjetini daromad bilan ta’minlash sifatida kiritilgan bo‘lib, uni tabaqalashtirishda 
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslaridan foydalanilganlik uchun 
soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo‘lish manbalariga ko‘ra 
tabaqalashtirilgandir. To‘g‘ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig‘i ham 
korxonalarning o‘z tasarrufidagi va foydalaniladigan molmulklarining samarali 
foydalanishga undash va budjet manfaati nuqtayi nazaridan kiritilgan bo‘lib, mol-
mulk solig‘i bo‘yicha soliq, asosan, proporsional holda o‘rnatilgan bo‘lib, u hozirgi 
kunda (2008-yilda) 3,5 foizlik stavkada belgilangandir. Shuningdek, to‘g‘ri 
soliqlardan biri hisoblangan yagona soliq to‘lovi kichik biznes subyektlari uchun 
alohida soliq turi bo‘lib, u bo‘yicha belgilangan soliq stavkalari ham tabaqalashgan. 
Bunda soliq stavkasining tabaqalashtirish mezoni asosan korxonalarning ishlab 
chiqarish faoliyati sohalari bo‘yicha berilgan. Ya’ni, tayyorlov va ta’minot 
korxonalari uchun yalpi daromadga nisbatan 33 foiz, sanoat va boshqa sohalar 

---

25 
uchun 10 foiz, qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun esa 6 foiz qilib belgilangan. 
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida to‘g‘ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham 
amal qilib, ushbu soliq turlari bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari 
qo‘llaniladi (1.3.2-chizma). Qo‘shilgan qiymat solig‘i eng asosiy soliq turlaridan biri 
bo‘lib, bu asosan, oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o‘rniga 
kiritilgan. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka 
qo‘llanilgan bo‘lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka 
bo‘yicha soliq undirilmoqda. Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan aksiz solig‘i 
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llanilgan 2—4777 33 bo‘lib, bu 
soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda 
soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq 
to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar 
ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtirilgan. 34 1.3.2-chizma. Soliq stavkalarini belgilash 
mezonlari. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
soliq 
tizimida 
soliq 
stavkalarini 
tabaqalashtirish mezonlari Soliq to‘lovchilarning joylashgan joyi (shahar, qishloq)ga 
ko‘ra Soliq to‘lovchilarning paydo bo‘lishiga ko‘ra (suv resurslaridan foydalanganlik 
uchun soliq) Soliq obyektining qayta baholanishiga ko‘ra (jismoniy shaxslar mol-
mulk solig‘i) Faoliyat turiga ko‘ra (yagona soliq to‘lovi va qat’iy soliq) Yer 
uchastkalarining bonitetiga ko‘ra (yer solig‘i) Soliq to‘lovchining eksport 
salohiyatiga ko‘ra (foyda solig‘i va mol-mulk solig‘i) Qazib olinadigan foydali 
qazilmalar turlariga ko‘ra (yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq) 
Daromad olinish manbayiga ko‘ra (jismoniy shaxslar daromadiga soliq) Umuman 
olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng muhim asosiy 
muammolaridan biri bo‘- lib, o‘ta nozik va katta ahamiyatga ega bo‘lgan masala 
hisoblanadi, chunki unda davlat budjeti va soliq to‘lovchilarning manfaatlari aks 
etgan hisoblanadi. Jahon soliq tizimining asosiy va ajralmas qismlaridan biri – bu 
soliq imtiyozlaridir. Har qanday davlat uning xo‘jalik yuritish tizimi qanday 
bo‘lishdan qat’i nazar davlat budjetini daromadlar bilan ta’minlashda asosiy 
vositalardan biri – bu soliqlar va soliqsiz to‘lovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar 
Soliq imtiyozlari sof fiskal shaklda o‘rnatilishi mumkin emas. Chunki faqat budjet 
manfaati nuqtayi nazaridan o‘rnatilgan soliqlarni amal qilishi uzoq vaqtni o‘z ichiga 
olmaydi. Shuning uchun muayyan darajada soliq imtiyozlaridan foydalanish taqozo 
etiladi. Soliq tizimida soliq imtiyozlaridan foydalanishning bir qator obyektiv 
ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardir: — birinchidan, soliq 
imtiyozlarini mavjudligini asosiy sabablaridan biri bu soliq to‘lovchi (yuridik va 
jismoniy shaxs)larning jamiyatda tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati turlicha 

---

26 
ekanligidan. Shu jihatdan barchaga bir xil tartibda (miqdorda) soliq solish ma’noga 
ega bo‘lmaydi; — ikkinchidan, davlat iqtisodiyotga ta’sir etib, uni tartiblash 
vazifasini amalga oshiradiki, bunda turli xil dastaklardan foydalanadi. Bu 
dastaklarning asosiylaridan biri — bu jamiyatdagi ba’zi muhim sohalarni yoki soliq 
to‘lovchilarning faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari belgilanadi. 
Ya’ni, davlat soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki 
tartiblash imkoniyatiga ega bo‘ladi, bundan ko‘rinadiki, soliq imtiyozlari davlatni o‘z 
funksiya va vazifalarini yuzaga chiqaruvchi muhim dastak sifatida yuzaga chiqadi; 
— uchinchidan, soliq imtiyozlari qo‘llanilishining asosiy sabablaridan yana biri bu 
milliy daromadni qulay, samarali va oqilona taqsimlashga erishishdan iboratdir. 
Ya’ni, bundan soliqlar sifatida budjetga jalb etilishi lozim bo‘lgan moliyaviy resurslar 
imtiyoz berish tufayli budjetga jalb etilmasdan soliq to‘lovchilarning o‘zlariga 
maqsadli ravishda qoldiriladi. Buning afzallik tomoni shundaki, soliq to‘lovlarini 
budjetga olish va uni yana qayta taqsimlash ishlarini osonlashtiradi va ish faoliyat 
turlarini rag‘batlantirishga erishiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini 
samarali yuritish maqsadida soliqlar vositasida ta’sir etish, ular bo‘yicha 
imtiyozlarni qo‘llash, iqtisodiyotning turli sohalarini bir tekis rivojlanishini 
ta’minlash bilan bog‘liq tadbirlar amalga oshiriladi. Davlat soliq imtiyozlarini 
qo‘llash orqali iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ayrim 
rentabelli va norentabelli sohalar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash muammosi 
yuzaga keladi. 35 Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikrlar mavjud. 
Soliq imtiyozlarining mohiyatini to‘laroq anglab yetish uchun, avvalo, ana shu turli 
xil fikrlarni keltirish maqsadga muvofiq. Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq 
to‘lovchilarni soliqdan ozod etish, ular to‘laydigan soliq miqdorini (soliq bazasini) 
kamaytirish yoki soliq to‘lash shartini yengillashtirish soliq imtiyozidir».1 
Shuningdek, ushbu iqtisodchining ta’kidlashicha soliq imtiyozi degan termin o‘rniga 
soliq yengilligi termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi.2 Sh. Gataulin soliq 
imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «Soliq imtiyozlari amaldagi qonunlarga 
muvofiq ravishda soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar, chegirib 
tashlashlar va hokazo)».3 T. Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda 
soliq to‘lovchining soliq majburiyatlari hajmining to‘liq yoki qisman qisqarishi, 
to‘lov muddatining kechiktirilishi yoki orqaga surilishi tushuniladi. Soliqlarning 
rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyozlari tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq 
imtiyozi soliqqa tortish obyektining o‘zgarishida, soliqqa tortish bazasining 
kamayishida (qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytirilishida va boshqalarda o‘z 
ifodasini topadi.

---

27