MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Açar sözlər: Naxçıvani, icazənamə, vəsi, Ģəriət
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
|
Açar sözlər: Naxçıvani, icazənamə, vəsi, Ģəriət AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ĠNKĠġAFINDA HEYDƏR ƏLĠYEVĠN TARĠXĠ ROLU HƏCƏR HÜSEYNOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti hacerhuseynova@mail.ru Ulu öndərimiz Heydər Əliyev bütün sahələrdə olduğu kimi, dilimizin inkiĢafında da müstəsna xidmətlər göstərmiĢ tarixi Ģəxsiyyətdir. O bütün fəaliyyəti boyu Azərbaycan dilinin inkiĢafına xüsusi diqqət yetirmiĢdir. Zaman-zaman hər bir xalqın inkiĢafında və tərəqqisində müstəsna xidmətlər göstərmiĢ Ģəxsiyyətlər yetiĢir. Ulu öndər Heydər Əliyev xalqımızın yetiĢdirdiyi ən böyük Ģəxsiyyətlərdən biridir. Məhz xalqımız üçün göstərdiyi misilsiz xidmətlər Heydər Əliyevi Ümummilli lider zirvəsinə yüksəldib. Bu xidmətlərin nəticəsidir ki, hər il 10 may tarixi xalqımız tərəfindən milli bayram səviyyəsində qeyd olunur. Təsadüfi deyil ki, məhz Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən baĢlayaraq xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması, tariximizin düzgün istiqamətdə öyrənilməsi, ana dilimizin rolunun artırılması, xalqın azadlıq istəyinin təcəssümü kimi ortaya çıxan ədəbi-bədii nümunələrin hücumlardan qorunması istiqamətində apardığı məqsədyönlü siyasət cəmiyyətdə milli ruhun oyanıĢına təkan verdi. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün zəruri olacaq sosial-iqtisadi əsasları, infrastruktur təminatını, milli kadr potensialını formalaĢdırdı. Xalqımıza milli dövlətçilik düĢüncəsini aĢıladı. Hər bir azərbaycanlı özünü vətən torpaqlarının gələcəyinə görə məsuliyyət daĢıyan vətəndaĢ kimi dərk etməyə baĢladı. Ölkə üçün gərəkli mütəxəssislərin hazırlanması məqsədilə 1970-1982-ci illər arasında və daha sonralar minlərlə azərbaycanlı gənc məhz Heydər Əliyevin təĢəbbüsü əsasında keçmiĢ SSRĠ-nin Beynəlxalq İpək Yolu 94 müxtəlif Ģəhərlərindəki nüfuzlu ali məktəblərdə təhsil almağa göndərildilər. Sadalananlar Ulu Öndər Heydər Əliyevin sovet Azərbaycanına rəhbərliyi dövründə siyasi iradəsi əsasında görülmüĢ iĢlərin yalnız məhdud bir hissəsidir və bütün bunlar 80-ci illərin sonlarına doğru Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixinin hərəkətverici qüvvəsi rolunda çıxıĢ etdi. Ana dili hər bir xalqın varlığını təsdiq edən baĢlıca amildir. Ana dilimizin- Azərbaycan dilinin inkiĢafına Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev xüsusi diqqət yetirib. Ana dili hər bir xalqın milli sərvəti, həmin xalqın varlığının təsdiqidir. Dil millətin formalaĢmasında vacib olan amillərdən biridir. Xalqın keçdiyi tarixi yol, onun mədəni səviyyəsi, ilk növbədə, onun dilində öz əksini tapır. Dil həm də, çətin tarixi-siyasi dövrlərdə millətin varlığını davam etdirməsi üçün əsas vasitədir. Dilini itirən xalq məhvə məhkumdur. Azərbaycan dili də Azərbaycan xalqının milli sərvətidir və xalqımız, millətimiz dünya durduqca bu sərvətin qayğısına qalmalı və dilimizi gələcək nəsillərə ötürməlidir. Açar sözlər: dil siyasəti, dilin inkiĢafı, dövlət qayğısı, ana dili ELASTĠK LÖVHƏ, SIXILAN ÖZLÜ MAYE VƏ SƏRT DĠVARDAN ƏMƏLƏ GƏLƏN HĠDRO-ELASTĠK SĠSTEMƏ TƏSĠR EDƏN HƏRƏKƏTLĠ YÜKÜN DĠNAMĠKASI HAQQINDA MƏFTUN ĠSMAYILOV ―Naxçıvan‖ Universiteti imeftun@yahoo.com ĠĢdə müstəvi deformasiya vəziyyətində elastk lövhə, sıxılan özlü Nyuton mayesi və sərt divardan əmələ gələn hidro-elastik sistemə təsir edən sabit sürətlə hərəkət edən nöqtəvi yükün dinamikası tədqiq edilir. Lövhənin hərəkət tənlikləri xətti elasto-dinamika nəzəriyyəsi çərçivəsində aĢağıdakı kimi yazılır: j i i j ij ij ij j i ij x u x u t u x 2 1 , 2 , ij 2 2 . (1) Mayenin hərəkəti isə xəttiləĢdirilmiĢ Naviye-Stoks tənlikləri ilə verilir: 2 (1) (1) (1) (1) (1) 0 ( ) 0 j i i j j i j i v v v p t x x x x x , (1) (1) 0 0 j j v t x , (1) (1) (1) 2 ij ij ij T p e , 1 2 1 2 v v x x , 1 2 j i ij j i v v e x x . (1) 2 0 (1) p a (2) Lövhə üzərində, lövhə və maye arasında, maye ilə sərt divar arasında asağıdakı Ģərtlər ödənir: Tezislər 95 2 21 0 0 x , 2 22 0 1 0 ( ) x P x Vt , 2 2 1 1 x h x h u v t , 2 2 2 2 x h x h u v t , 2 2 21 21 x h x h T , 2 2 22 22 x h x h T , 2 d 1 0 x h h v , 2 d 2 0 x h h v . (3) (1), (2) və (3) – də izahat [1] məqaləsində verilən iĢarələmələrdən istifadə edilir. (1) – (3) riyazi məsələsi 1 1 ' x x Vt , 2 2 ' x x koordinat çevirməsi və 1 ' x -ə görə eksponensial Furye çevrilməsi tətbiq edilərək həll edilir. Tərs integral çevrilməsi isə ədədi integrallama yolu ilə komputer proqramları tətbiq edilərək nəticələr əldə edilir. Bu nəticələr lövhənin materialı polad, maye isə gliserin olduğu halda tapılır. Əldə edilən əhəmiyyətli nəticələrdən biri hərəkətli yükün kritik sürətinin olmasının göstərilməsidir. Bu surətdə verilən sistemdə rezonans tipli bir hadisənin baĢ verməsi isbat edilir. Bundan baĢqa, maye ve lövhə arasındakı müstəvi üzərində təsir edən təzyiq və sürət dağılması haqqında da ədədi nəticələr əldə edilir. Açar sözlər: elastk lövhə, sıxılan özlü, hidro-elastik sistem, hərəkət tənlikləri ĠNFORMASĠYA CƏMĠYYƏTĠNĠN FORMALAġMASINDA ELEKTRON UNĠVERSĠTETĠN ROLU MƏFTUN ƏLĠYEV ―Naxçıvan‖ Universiteti meftun-aliyev@rambler.ru Dünya ədəbiyyatında e-universitet haqqında xeyli sayda elmi məqalələrə rast gəlmək mümkündür. E-universitet və distant təhsil konsepsiyaları qarĢılıqlı əlaqəli olub, məsafədən tədrisin, müstəqil öyrənmənin, xarici tədrisin və açıq universitetlərin yaranmasında köməkçi vasitələrdir. Bu cür təhsil müəssisələrində tədris kursu materiallarının tələbələrə çatdırılmasında multimedia vasitələrindən, internetdən, elektron poçt xidmətindən geniĢ istifadə olunur. Artıq bir çox dünya dövlətlərində e-universitet, öyrədənlə öyrənənin bir–birindən uzaq məsafədə yerləĢdiyi Ģəraitdə, öyrənənin təhsil almasını rəsmiləĢdirən və ali təhsil verən qurum kimi qəbul olunur. Distant təhsil verən təhsil müəssisələri dünyada çox geniĢ yayılmıĢdır. Bu tip təhsil müəssisələri bəzi aspektlərinə görə fərqlənirlər. Distant təhsil modeli baĢqa modeldən fərqli olaraq yalnız distant təhsil verməklə məĢğul olur və bu universitetlərin ənənəvi kampusları olmur. Bu model Distant (off-campus) Beynəlxalq İpək Yolu 96 modeli adlanır. Bu cür təhsil müəssisələrinin fərdi təhsil siyasəti olur və tələbələrə fərdi təhsil dərəcələri mənimsədilir. Bu müəssisələrin fəaliyyət dairəsi əsasən bu və ya digər dövlətin təyin etdiyi Ģərtlərdən asılı olur. BaĢqa sözlə hər bir müəssisə öz ―milli‖ xüsusiyyətlərinə sahib olur. Bu qrupdan olan bir çox universitetlər əsasən Böyük Britaniya Açıq Universitetinin (UKOU) ―törəmələri‖ adlanırlar. Kanada, Çin, Kosta–Rika, Almaniya, Hindistan, Ġndoneziya, Ġsrail, Yaponiya, Pakistan, Ġspaniya, ġri–Lanka, Tayland, Hollandiya, Venesuela kimi dövlətlərdə UKOU təhsil modeli üzərində qurulmuĢ distant e-universitetlər mövcuddur. ABġ–da az sayda bu modellə fəaliyyət göstərən təhsil müəssisəsi vardır. Bu müəssisələr də yalnız qiyabi təhsildə bu modeldən istifadə edirlər. Hal-hazırda dünyada çoxlu e- universitetlər mövcuddur. Bu e-universitetləri ümumi Ģəkildə idarəetmə strukturuna görə üç qrupa ayırmaq olar. Distant model üzərində qurulmuĢ e- universitetlərdə təhsil alan tələbələr hesabına ölkəyə maliyyə axını baĢ verir, istənilən yerdə, istənilən zaman təhsil almaq imkanları özünü doğruldur. Lakin bu universitetlərin məzunu olan əcnəbi tələbələrin elmi potensialından yararlanmaq imkanları bir qədər məhdud olur. Bundan fərqli bir model Bimodal (on-off-campus) modelidir. O universitetlər Bimodal modelə aid edilir ki, fənlər həm ənənəvi qaydada, həm də kommunikasiya texnologiyaları vasitəsilə distant formada tədris edilsin. Bu cür universitetlərdə əksər hallarda müvəffəqiyyət imtahanlarının keçirilməsi əyani və distant Ģöbənin tələbələri üçün vahid qaydada aparılır. Bu model xarici tədris proqramları çərçivəsində Avstraliyanın Dikin, Merdok universitetlərində, Yeni Ġngiltərə Universitetində və baĢqa universitetlərdə, ABġ–da isə geniĢləndirilmiĢ kurslar Ģəklində Kaliforniya Universitetində, Nova Universitetində, Stenford Televiziya Tədris ġəbəkəsində, Cənubi Korolina, Texas, Vikonsin və Medison universitetlərində tətbiq olunur. Fici, Yamayka, Papua, Yeni Qvineya və Zambiya kimi dövlətlərdə də bu modeldən distant təhsil proqramı çərçivəsində istifadə olunur. Konsorsium modeli bir neçə e- universitetin qarĢılıqlı- birləĢmiĢ fəaliyyətini həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Konsorsiumların köməyi ilə universitetlər keyfiyyətli təhsil xidmətləri təqdim etmək üçün bir–birlərinin tədris resurslarından və avadanlıqlarından müĢtərək istifadə etmək imkanı qazanırlar. AraĢdırmalar göstərir ki, Bimodal model üzərində qurulmuĢ e-universitetlərdə isə hər bir tələbə müəllimlə birbaĢa ünsiyyətdə olduğu üçün bilik və bacarıqlara daha yaxĢı yiyələnmiĢ olur. Bu cür universitetlərdə təhsil alan, güclü elmi potensiala sahib əcnəbi tələbələrin məzun olduqdan sonra ölkədə qalması üçün Ģərait yaratmaqla onun elmi potensialından yararlanmaq imkanı olur. Lakin bu model müasir dünyanın, elektronlaĢmıĢ cəmiyyətin tələblərinə, o cümlədən YUNESKO-nun yeni təhsil konsepsiyasının əsas prinsipləri olan ―Ömür boyü təhsil‖, ―Hamı üçün təhsil‖, ―Sərhədsiz təhsil‖ tələblərinə cavab vermir. ABġ-ın Milli Texnologiya Universitetini (NTU) buna misal olaraq göstərmək olar. Tezislər 97 Digər bir maraqlı model Konsorsium modelidir. Konsorsium modeli effektiv model olsa da hələ də özünü tam doğrulda bilməmiĢdir. Buna bir çox amillər təsir edir. BaĢqa bir maraqlı konsorsium isə Qlobal Universitet (GU) təĢkilatıdır. TəĢkilat ―Universitetlərin və ticarət müəssisələrinin təhsil tərəfdaĢlığı çərçivəsində ümumdünya elektron Ģəbəkəsi‖–ni yaratmağı təklif edir. Hazırda bu konsorsium–universitet sakit okean hövzəsində yerləĢən universitet və kolleclərin tədris resurslarından qarĢılıqlı istifadəsini təmin etmək üçün simvolik qiymətlə süni peykdən istifadə etməyin yollarını araĢdırır. Beləliklə GU konsorsium üzvlərinə öz vasitələrindən müĢtərək istifadə imkanı yaratmıĢ olur. Nəticədə maliyyə vəziyyəti ağır olan müəssisələr öz xidmətlərini təqdim etmək üçün ümumi aktivdən istifadə edə bilirlər. Bu konsorsiumun köməyilə bütün dünyada təhsil alanlar öz ölkələrində olmayan ən yaxĢı tədris vəsaitlərindən yararlana bilirlər. E-universitetlərdə təhsil alan insanlar iĢ yerlərindən ayrılmadan həm də təhsil almaq imkanı qazanırlar. Bu o deməkdir ki, e-universitet tələbəsi sənayedə fəaliyyət göstərməklə həm öz ölkəsinin istehsal məhsullarına töhvə verir, həm də qazandığı pul hesabına təhsil xərclərini ödəyir. E-universitetlərin tələbələrinin əksəriyyəti adətən əcnəbi tələbələr olur və bu tələbələr də digər ölkələrdə çalıĢır, amma təhsil haqqlarını e-universitet olan ölkələrin büdcəsinə ödəyirlər. Burdan belə çıxır ki, əcnəbi tələbələrin hesabına ölkə büdcəsinə sırf xarici valyuta axını baĢ verir. Əgər əcnəbi tələbə təhsil aldığı ölkədə həm də yaĢayırsa o zaman onun yaĢaması üçün lazım olan əlavə vəsait də, ticarət, iaĢə, nəqliyyat, sosial obyektlər vasitəsiylə yenə də e-universitetin mövcud olduğu ölkənin büdcəsinə daxil olur. ―QS World University Rankings‖ Ģirkəti dünyanın ən yaxĢı universitetlərini araĢdırır. Bu universitetlərin mövcud olduğu dövlətlərdə əcnəbi tələbələr hesabına büdcəyə daxil olan vəsaitin ölkənin ÜDM–na nisbətən payını araĢdırsaq bu vəsaitin yetərincə böyük məbləğdə olduğu göstərilmiĢdir. Azərbaycanda da bu istiqamətdə geniĢ miqyaslı iĢlər görülür. Bu proses təhsil sahəsində az da olsa nəzərə çarpır. Belə ki, Azərbaycan universitetlərinin bir neçəsində tədris prosesninin bəzi sahələrinin elektronlaĢma prosesinə baĢlanmıĢdır. Məsələn: Naxçıvan Dövlət Universitetində 2012-2013–cü tədris ilindən baĢlayaraq semestr imtahanları müvafiq fənlər üçün elektron formada keçirilir, hal hazırda KOĠCA–Azərbaycan Ģirkətinin ―Naxçıvan Dövlət Universiteti üçün elektron təhsil Ģəbəkəsi və rəqəmsal multimedia infrastrukturunun yaradılması‖ layihəsi həyata keçirilir. Azərbaycan Texniki Universitetində də KOĠCA–Azərbaycan Ģirkətinin Layihəsi əsasında ―Elektron Universitet ġəbəkəsi‖ yaradılıb. Sumqayıt Dövlət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində və digər universitetlərdə də semestr imtahanlarının müvafiq fənlər üçün elektron formada keçirilməsinə baĢlanmıĢdır. Lakin bütün bu proseslər ayrılıqda müxtəlif universitetlərdə həyata keçirilsə də Azərbaycanda vahid konsepsiya üzrə fəaliyyət göstərən, Beynəlxalq İpək Yolu 98 müasir standartlara cavab verə bilən, informasiya cəmiyyətinə tam inteqrasiya olunmuĢ, tam elektron universitet modeli mövcud deyil. Nəticəyə gəlmək olar ki, təhsil sahəsi dövlətin inkiĢafına təsir edən ən əsas sahələrdən biridir. YaxĢı təhsilli vətəndaĢlar yalnız yaxĢı təhsil müəssisələrində yetiĢə bilər. Demək olar ki, təhsil müəssisələrini ĠKT–siz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu onu deməyə əsas verir ki, dünya təhsil sisteminə inteqrasiya etmək, dünya təcrübəsindən yararlanmaq, gündən–günə yenilənən informasiya texnologiyalarını təqib və tətbiq edə bilmək üçün təhsil obyektlərini elektronlaĢdırmaq, ənənəvi universitetlərdən e-universitetlərə keçmək zamanın tələbidir. Açar sözlər: bimodal model, on-off-campus model, off-campus model, konsorsium modeli, distansion təhsil BĠOLOGĠYANIN TƏDRĠSĠNDƏ MULTĠMEDĠALI ĠNTERAKTĠV DƏRSLƏRĠN HAZIRLANMASI ZƏRÖVġƏN BABAYEVA Naxçıvan Dövlət Universiteti babayeva_z@yahoo.com Tədqiqatlar göstərir ki, biologiyanın tədrisində multimedialı baza əsasın- da təlim proqramları ilə iĢləyərkən diqqət iki dəfə artır ki, bu da vaxta qənaət edilməsinə, biliklərin yaradıcı tətbiqinə geniĢ imkan yaradır. Bioloji biliklərin çatdırılmasında multimedianın imkanlarından istifadə bütün informasiya kanal- larının – analizatorların və yaddaĢ formalarının birgə fəaliyyətini təmin edir. Artıq yeni təlim texnologiyalarının tədrisdə dominantlıq etməsi vaxtı çatmıĢdır. Belə ki, orta məktəblərdə hər rübün sonu, buraxılıĢ, sinifdən-sinfə keçərkən; ali məktəblərdə qəbul, kollekium, sərbəst iĢlər, kurs və buraxılıĢ iĢləri, dövlət imta- hanları, semestr imtahanlarının keçirilməsi artıq öz istiqamətini dəyiĢməlidir və dəyiĢir də. Bunun üçün fənn müəllimlərinin, təhsil müəssisələrinin birgə konf- ransları keçirilməli, öyrədən-öyrənən qarĢılıqlı münasibətinə yenidən baxıl- malıdır. Bir sözlə, təhsil sahəsində yenidənqurma, islahat iĢlərinin real vəziyyəti dəyərləndirilərək infrastruktur kökündən yeni keyfiyyət dəyiĢikliyinə uğramalı- dır. Əsas məqsəd öyrənənlərin məntiqi, tənqidi təfəkkürünü inkiĢaf etdirərək qəbul etdiyi informasiyanın–biliyin analiz-sintez edə bilməsi, tətbiq bacarıqları- nın formalaĢdırılmasıdır. Ona görə də öyrənənlər biliklərin kopyalandığı, arxivə göndərildiyi papka vəziyyətindən çıxarılmalıdır. Test üsulu ilə imtahanların tərtibi də son illər gənc nəsildə fikri ifadə edə bilməmək problemi yaratmıĢdır. Bəzi hallarda onlarda informasiyanın qəbuletmə sürəti ilə unutma sürəti az qala bərabərləĢir. Tədris sistemində köklü dəyiĢikliklərə ehtiyac vardır. ĠKT-nin təd- ris prosesinə pərakəndə tətbiqi təcrübəsi daxil edilən proqram vasitələrində lazım olan effektiv nəticəni vermir. Əsas səbəblərdən biri, bu vasitələrin Tezislər 99 ənənəvi tədris sisteminə daxil edilməsidir. Ġslahatlar apararkən təhsil sistemində əsaslı dəyiĢiklikləri nəzərə almalı, sovet dövründən qalma prinsipləri yeniləri əvəz etməlidir. Ancaq o halda interaktiv təlim, yeni təlim texnologiyaları tədris prosesində öz bəhrəsini verəcəkdir. YaxĢı olardı ki, universitetdə fakültələr- arası, muxtar respublikada orta və ali məktəblərarası, Azərbaycanda Ģəhərlər, rayonlararası, hər bir universitetin əlaqə saxladığı xarici ölkə ali məktəbləri ilə də virtual konfranslar, olimpiadalar, diskussiyalar, debatlar, viktorinalar təĢkil edilsin. Hər səviyyədə fərqlənən müəssisələr bir birilə rəqabətə girsinlər. Daha səviyyəli layihələr, iĢlər respublika və dünya təhsil ictimaiyyətinin müza- kirəsinə verilsin. ENAJTUS və digər layihələrin təcrübələrindən yararlanmaq olar. Təbiət elmlərinin tədrisinin YTT ilə təĢkili – təlimin yeni vasitəsi kimi qəbul edilmiĢdir. Bunu bir çox üsullarla həyata keçirmək mümkündür: virtual konfranslar, viktorinalar, videodərslər, onlayn konfranslar, debatlar, sual-cavab, müzakirə və s. YTT-nın, Boloniya prosesinin təlim prosesində tətbiqi istiqamə- tində həyata keçirilən ən mühüm iĢlərdən biri də tələbə, magistr və müəllimlərin mobilliyidir ki, dünyanın müxtəlif yerlərində təhsil alıb-verməyə Ģərait yarat- maqla, internet vasitəsilə tələb olunan auditoriyaya giriĢ imkanı yaradır. XXI əsr təhsil konsepsiyasında özünə yer tutan E-learninq (elektron təhsil) öyrənənlərin biliyinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi vasitələrindən biri kimi artıq universitetlərdə start götürür. Virtual öyrənmə, onlayn dərslər, videodərslərin yazılıĢı və təqdimatların nümayiĢi öz cəlbediciliyi ilə fərqlənir. Təhsil sahəsindəki texnologiyalar ilə bağlı problemin aradan qaldırılması, interaktiv təlimin yeni təlim texnologiyaları ilə tətbiqi sürətlə həyata keçirilə bilər. Təhsil sahəsi yüksək inkiĢaf edərsə, kəĢflərə gedən yollar artar və sürətlənər. Ümumiyyətlə, biologiya dərslərində multimedialarla interaktiv dərslərin təĢkili bioloji proseslərin nümayiĢi, orqanizmlərin anatomik-morfoloji quruluĢunun fərqli formatda öyrənilməsinə imkan verməklə, auditoriyanı passiv dinləyici olmaqdan, müəllimi yorucu mühazirəçi rolundan azad etmiĢdir. Açar sözlər: təlim proqramları, multimedia, kurs və buraxılıĢ iĢləri, in- frastruktur ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏ YERLƏġƏN NAXÇIVAN VƏ ġƏRQĠ ANADOLUNUN DĠALEKT VƏ ġĠVƏLƏRĠNDƏ QƏDĠM TARĠXĠN ĠZLƏRĠ ZÜLFĠYYƏ ĠSMAYIL AMEA Naxçıvan Bölməsi ismayilzulfiyye@yahoo.com Bir millətin tarixi, etiqadı, inancı, adət və ənənəsi, yaĢayıĢ tərzi, mədəniyyəti, hətta coğrafiyası belə onu dilində yaĢayır. Əsrləri adlayaraq günümüzə gələn sözlər xalqın varlığını, mənəviyyatını özündə əks etdirir. Beynəlxalq İpək Yolu 100 Xalqın daĢ yaddaĢına çevrilərək dildən-dilə, əsrdən-əsrə keçən dialekt və Ģivələrin nə qədər zəngin bir xəzinə olduğunu deməyə və sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Bu təbii qaynaqlar neçə-neçə tarixi və coğrafi faktın üzə çıxmasında, neçə-neçə sözün mənasının aydınlaĢmasında və izahında mühüm rol oynamıĢdır. Professor Q.PaĢayev bir millətin kültür və mədəniyyətinin, tarixinin öyrənilməsində dialekt və Ģivənin, folklor nümunələrinin rolunu xüsusi qeyd edərək yazır: ―Dialekt və Ģivəni, folkloru öyrənmədən millətin psixologiyasını, onun həqiqi tarixini, bəĢəriyyət tarixindəki məxsusi yerini, inkiĢaf mərhələlərini, həyat tərzini, adət-ənənələrini dərk edib baĢa düĢmək mümkün deyil‖. Müəllifin sözlərində böyük həqiqət vardır. Həqiqətən də, dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir. Azərbaycan dilinin dialekt və Ģivələrinin, ġərqi Anadolu ağızlarının hər birinin ayrı-ayrılıqda tədqiq olunmasında baĢlıca məqsəd də Ģivələrin qədim leksik vahidləri, eləcə də xüsusiyyətləri hansı səviyyədə qoruyub saxladıqlarını və bir sıra digər əhəmiyyətli cəhətləri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Digər dialekt və Ģivələrimiz kimi Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrini tədqiq etməkdə də məqsədimiz yuxarıda dediklərimizlə bərabər, həm də baĢqa mühitdə, kənar və yad təsirlər əhatəsində, izole olmuĢ Ģəkildə inkiĢaf edən Azərbaycan dilinin bu dialektinin digər dialekt və Ģivələrimizlə fərqli və oxĢar cəhətlərini müəyyənləĢdirmək, müxtəlif sərhədlər daxilində yerləĢmələrinə baxmayaraq qədim xüsusiyyətlərini necə qoruyub saxladıqlarını nəzərə çatdırmaqdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, kənar mühitdə, baĢqa dillər əhatəsində inkiĢaf edən dialekt və Ģivələrdə qədim sözlər, qədim element və xüsusiyyətlər daha çox qorunub saxlanılır. ġərqi Anadoluda yaĢayan azərbaycanlılar və tərəkəmələr öz danıĢıq xüsusiyyətlərində daha çox Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və Ģivələrinin xüsusiyyətlərini özündə qoruyub saxlamıĢdır. Naxçıvanın dialekt və Ģivələrinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləĢdirən ġərqi Anadolu ağızları qədim Oğuz tayfalarının dil elementlərini özündə yaĢatmaqdadır. Qədim yazılı abidəmiz olan ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da iĢlənmiĢ onlarca, yüzlərcə sözə Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrində rast gəlirik. Naxçıvan və ġərqi Anadolu dialekt və Ģivələrində ortaq türk mədəniyyətinin və qədim tarixin izləri özünü aydın Ģəkildə büruzə verir. Çünki dialekt və Ģivələr zəngin bir mədəniyyət xəzinəsidir. Hər iki bölgənin dialektləri özündə tarixilik, yüz illər boyu formalaĢan milli dəyərləri mühafizə etmiĢ ümumtürk mədəniyyətinin izlərini qoruyub saxlamıĢdır. Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrindən termin səciyyəli sözləri topladığımız və araĢdırdığımız zaman ümümtürk mədəniyyətinin ortaq oxĢarlıqlarına tez-tez rast gəlirik. Türk dilləri ilə müqayisəli Ģəkildə tədqiq etdiyimiz zaman termin səciyyəli sözlərin əksəriyyəti ümumtürk mədəni irsinin daĢıyıcısı olduğunu bir Tezislər 101 daha görürük. Əkinçilik, heyvandarlıq, arıçılıq, dulusçuluq adət-ənənələrimizə aid olan sözlərin arxasında böyük bir mədəniyyət dayanır. Naxçıvan və ġərqi Anadolunun dialekt və Ģivələrindən topladığımız termin səciyəli sözlərin tarixi-müqayisəli metodla tədqiqi bir daha göstərir ki, qədim dil elementləri ən çox bu bölgədə qorunub saxlanılmıĢdır. Bəllidir ki, Ģivələr dilin qədim dövrlərinə aid mövcud faktları qoruyub saxlayan ən etibarlı mənbədir. Odur ki, Ģivə sözlərinin tarixi-müqayisəli araĢdırılması, onu əmələ gətirən modellərin müəyyənləĢdirilməsi, Ģivə sözlərinin formalaĢmasını izləmək bir çox baĢqa problemlərin həllinə də kömək edə bilər. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|