MüNDƏRİcat giriş

 
2.2  Dövlətlərarası  münasibətlərə  transmilli  korporasiyaların  təsiri  və 
hökumətlərin nəzarəti itirməsi problemi 
Transmilli qarşılıqlı təsir və TMK-lar hansı şəkildə dövlətlərarası siyasətə 
öz  təsirini  göstərir?  Deyilənləri  nəzərə  alsaq, transmilli  münasibətlər  cəmiyyətin 
                                                           
52
 
UNCTAD (2008) Word Investment Report 2008
 
53
 Dünya iqtisadiyyati: müasir dövrün problemləri // Aqil Əliyev, Arif Şəkərəliyev, İdris Dadaşov //Bakı 
2003,səh.35 
 
54
 UNCTAD (2002) Word Investment Report 2002: Transnational Corporations and Export 
Competitiveness, New York: United Nations 

---

56 
 
qarşılıqlı tez qəbul edilənə, dərk edilənə çevrilməsi prosesini sürətləndirir, bu da 
hökumətlərarası  münasibətləri  dəyişməyə  sövq  edir.  Bu  yanaşmanı  2  ölçüdə 
işıqlandırmaq  olar  -  beynəlxalq  ticarət  və  maliyyə,  digər  tərəfdən  kütləvi 
kommunikasiyanın dünyanı əhatə edən sistemindən çıxış etməklə. 
TMK-ların  yaranması,  mövcudluğu  və  inkişafı  üçün  ən  vacib  amillərdən 
biri də siyasi amillərdir. Bir çox siyasi amillər şirkətlərin beynəlmiləlləşməsində  
və  ev  sahibi  ölkələrdəki  fəaliyyətlərinin  düzgün  inkişaf    etdirilməsində  özünü 
göstərməkdədir.  Ev  sahibi  ölkələrdə  istər  xalq,  istərsə  də,  hökumət  TMK-lara 
qarşı adətən simpatiya ilə yanaşmırlar. Buna görə də, hökumətlər TMK-lara qarşı 
təmkinli yanaşır  və lazım olan vaxtda onların fəaliyyətlərini məhdudlaşdıra bilər. 
Ev sahibi ölkələrin hökumətlərinin narahatığı artdığı zaman TMK-ların ev sahibi 
ölkələrdəki sərmayələri milliləşdirilə bilər. Əvəzi ödənsə də, milliləşdirmə TMK-
ların ən çox çəkindiyi hallardan biridir.
55
 
Bu  baxımdan  şərtlər  nə  qədər  əlverişli  olsa  da,  TMK-lar  investisiya 
yatırdıqları  ölkədə  az  və  ya  çox  dərəcədə  mütləq  siyasi  çətinliklə  üzləşirlər. 
Bunun  səbəbi  ana  ölkə  ilə  ev  sahibi  ölkədəki  qərarvermə  mexanizmlərinin  bir-
birindən  fərqli  olmasıdır.  Ev  sahibi  ölkədə  üzləşilən  çətinliklər  isə  ən  çox 
millətçilikdən qaynaqlanır.
56
 
1980-ci  ildən  sonrakı  dövrdə  dövlətlər  TMK-lara  daha  isti  münasibət 
göstərməyə    başlamışdır.  Bir  çox  ölkə  ilə  ortaq  beynəlxalq  layihəyə  imza  atan 
Yaponiya  “düşmən  rəqib”  anlayışından  “qarşılıqlı  həmrəylik”  anlayışına 
keçmişdir. 
Transmilli  təsir  və  TMK-ların  qarşılıqlı  təsirə  məruza  qalan  proseslərə, 
nəticədə  dövlətlərarası  siyasətə  olan  təsirinin  5  növ  variantını  ayırmaq  olar. 
Onlardan  4-ü  TMK-ların  qarışmasını qəti surətdə  istisna  edən  transmilli  təsirdir, 
axırıncıların fəaliyyəti baxmayaraq ki, uyğun nəticəyə gətirib çıxara bilər; 
v
 təsir 
                                                           
55
 Seyidoğlu, Halil; a.g.e., s. 554. 
56
 Brewer, Thomas L.; “An Issue-Area Approach to The Analysis of MNE-Government Relations”, Journal of 
International Business Studies, Vol. 23, Issue 2, 1992, s. 301. 

---

57 
 
variantı  isə  yalnız  TMK-ların  aktorlar  və  kvazi-aktorlar  kimi  mövcudluğu 
şəraitində mükündür. Bu variantları aşağıdakı şəkildə mənalandıraq: 
1.  münasibətlərin dəyişməsi; 
2.  dövlətlərin  asılılığı  və  qarşılıqlı  asılılığı  yolu  ilə  qarşısını  alma 
mexanizmlərinin inkişafı; 
3.  bir  dövlətin  hökümətlərinin  digər  dövlətin  hökümətlərinə  təsir 
imkanlarının artırılması; 
4.  beynəlxalq plüralizm; 
5.  dövlətlərin  siyasətlərinə  qarşı  dura  bilən  və  ona  qəsd  edə  bilmə 
imkanlarına sahib olan yeritdiyi xarici siyasəti ilə birgə muxtariyyət xarakterli 
aktorların meydana çıxması. 
Bütün  növ  transmilli  əlaqələrdə  yaranan  təsir  istənilən  istiqamətə  yönələn 
münasibətlərin dəyişməsinə səbəb ola , nəticədə də dövlət siyasətinə təsir göstərə 
bilər.  Beləliklə  də,  müxtəlif  ölkələrdən  olan  vətəndaşların  təsiri  milli  düşüncə 
cəmiyyətlərində  istənilən  fikrin  dəyişməsinə  bais  ola  və  elita  və  qeyri-elitanın 
reallığı  dərketmə  prosesinə  təsir  edə  bilir.  Transmilli  kommunikasiya 
münasibətlərinin  dəyişməsinə  səbəb  olan  amillər  elektron  qurğuları  və  çap 
sözlərinin  köməyilə  ortaya  çıxsa  da,  bizə  az  aydın  görsənsə  də,  oxşar  nəticələri 
transmilli  nəqliyyat,  səyahət  və  maliyyə  prosesləri  də  göstərə  bilir.  İBM 
firmasının  irəli  sürdüyü  şüar  nə  qədər  emosional  səslənsə  də,  heç  də  bütün 
dünyada  sülh  dünya  ticarətinin  köməyi  ilə  baş  vermir,  ancaq  ki  “Toyota”  və 
“Fiatın”  əldə  etdikləri  nailiyyətlər  italyan  və  yaponlara  olan  fikrin  və 
münasibətlərin formalaşmasında ilkin zəmin rolu oynayır, özü də uğurla. 
Transmilli  korporasiyaların  iqtisadi  fəaliyyətlərinin  böyük  bir  hissəsi  öz 
ölkələrinin  ərazisində    reallaşdırılır.  2001-ci  ildə  dünyanın  ən  böyük  500 
şirkətinin ümumi satışlarının 72%-i öz ölkələrində aparılmışdır.
57
 
Transmilli korporasiyalar öz fəaliyyətinin legitimliyinə təminat əldə etmək 
üçün  əfsanə,  simvol  və  normalar  yaradaraq  və  dünyanın  istənilən  yerində  qərb 
                                                           
57
 Rugman, Alan M. (2003); “Regional Strategy and the Demise of globalization”, Journal of İnternational 
Management, 9(2003), səh. 409-417 

---

58 
 
həyat  tərzi,  arzusu  və  sosial  praktikasına  cavab  verməklə  yeni  münasibətlər 
formalaşdıra bilir. Məs., XIX əsrdəki “protestant moizəsini müşayiət edərək onu 
tamamlayan  mədəni  proqramlara”,  bir  sözlə  missionerlərin,  eləcə  də  XX  əsr 
çoxmillətli  korporasiyaların  fəaliyyətinə  yuxarıda  sadalanan  mövqelərdən  çıxış 
edərək yanaşılır. Piter Evans isə sübut edir ki, çoxmillətli korporasiyaların reklam 
kompaniyaları  daha  az  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  insanların  öz  aralarındakı  sıx 
münasibətləri  elə  dəyişir  ki,  bu  gələcəkdə  onların  müstəqilliyinə,  öz 
iqtisadiyyatlarının  inkişafına  zərbə  vurur.
58
 Robert  U.Koks  isə  onları  funksional 
nəzəriyyənin  yeni  “qəhrəmanları” kimi  qələmə  verir: o həm  də  bir  sıra  misallar 
əsasında sübut edir ki, nəinki korporasiyalar , eləcə də bəzi həmkarlar ittifaqları 
liderləri  transmilli  iqtisadi  fəaliyyətlə  məşğul  olurlar.  Bir  sıra  həmkarların 
fəaliyyətini  diqqətlə  araşdırdıqdan  sonra,  həmkar  ittifaqları-korporasiya 
“simbiozunun” olduğunu qeyd edir və bu kombinasiyada hakimiyyət həmkarların 
liderlərinə  və  həm  də  korporasiya  rəhbərliyinə  aiddir.  Daha  sonra  həmkarların 
rolunu dünya təsərrüfatında korporativ üstünlüyün kompensasiya edilməsi işində 
millət-dövlətlərin roluna bənzədir. 
59
 
Koks  və  digər  müəlliflər  hesab  edirlər  ki,  transmilli  qarşılıqlı  əlaqələrdə 
millət-dövlətlərin  rolunu  digəri  ilə  əvəz  etmək  çox  çətindir,  buna  baxmayaraq 
onlar sonrakı müvafiq baxışları ilə bunun asan iş olduğunu söyləməyə bizə əsas 
verir.
60
 
Bouer  Bell  qeyd  edir  ki,  baxmayaraq  ki,  xaricdən  TMK-lar  dəstək  ala 
bilərlər,  transmilli  inqilabçılar  hər  hansı  bir  dövlətdə  hakimiyyətə  can  atırlar. 
Kroz və Vernon cütlüyü isə transmilli mübadilənin intensivliyinə qanuni şəkildə 
söykənən  yeni  beynəlxalq  sazişlərin  gərəkliliyindən  söhbət  açırlar.
61
 Robert 
Qlipin  hesab  edir  ki,  hökumətlər  regional  hökumətlərarası  təşkilatlara  əvvəl-axır 
kömək  göstərəcək,  çünki  onlar  qlobal  transmilliləşmədən  qorunmaqda  yardımçı 
                                                           
58
 “Counterhegemonic Globalization: Transnational Social Movements in the Contemporary Global Political 
Economy”  Evans, Peter. 2005 
59
 Производство, власть и мировой порядок» Роберта Кокса  1987 г. 
60
 “Политическая экономия множественного мира” Роберта Кокса 2002 г. 
61
 Phatak, Arvind V.; Managing Multinational Corporations, Praeger Publishers, New York 1974, s. 22 

---

59 
 
ola  bilər.  Beləliklə,  aydın  olur  ki,  transmilli  cəmiyyətlərin  formalaşdığı  və 
formalaşdırdığı  münasibətlər  vacib  deyil  ki  hamının  qane  düşəcəyi  ümumi 
razılığa və transmilli münasibətlərin sonrakı inkişafına gətirib çıxarsın. 
62
 
Transmilli  münasibətlərin  digər  təsir  variantları  beynəlxalq  plüralizmin 
inkişafıdır,  daha  doğrusu,  öz  fəaliyyətinin  koordinasiya  edilməsi  məqsədilə 
transmilli  təşkilatların  iştirakına şahid  olduğumuz  transmilli  strukturlardakı  milli 
maraqların təsiri ilə yaranan əlaqələrdir. 
          Ümumi  maraqlar  ətrafında  milli  təşkilatları  bir  yerə  cəmləyən  beynəlxalq 
qeyri-hökümət 
təşkilatlarının  sayı  artmaqdadır.  Transmilli  təşkilatların 
yaradılması yeni  milli iştirakçıların ortaya çıxmasına stimul verə bilər ki, bu da 
dövlətlərin  daxili  siyasətlərinin  beynəlmiləlləşməsinə  şərait  yaradacaq.  TMK-lar 
özləri insanların bu təşkilatları öz imkanlarının realizə olunmasının yeganə çıxış 
yolu kimi görməsi və qəbul etməsinə səbəb olan səyahət və nəqliyyatın da daxil 
olduğu cəmiyyət və transmilli kommunikasiyanın getdikcə artan ixtisaslaşmasının 
yekun məhsulu sayılır. Təşkilat miqyasında əlaqələrin yaradılması prosesinin özü 
hökumətin  yeritdiyi  siyasətə  milli  qrupların  təsir  etmə  cəhdlərinin  təşəbbüskarı 
kimi  çıxış  edə  bilər.  Transmilli  münasibətlərə  təsiretmənin  2  variantı  Avropaya 
inteqrasiya proseslərini araşdıran tədqiqatçı-alimlərin irəli sürdükləri ilə oxşardır. 
Belə  ki  “kibernetik  məktəbin”  nəzəriyyəçiləri  münasibətlərin  kütləvi  şəkildə 
dəyişməsinə  səbəb  olan  imzalanan  sazişlərin  təsirinin  altından  dəfələrlə  xətt 
çəkirlər,  qeyri-funksional  yanaşmanın  tərəfdarları  isə  maraq  qrupları  və  elitanın 
rollarını ayırırlar. Hər iki qrupun təmsilçiləri hökumətlərin əl-qolunu bağlayan və 
onların  yürütdüyü  siyasəti  əməkdaşlıq  səviyyəsinə  qaldıra  biləcək  transmilli 
münasibətlərə təsirin bir neçə növlərini müəyyənləşdirməyə çalışıblar. 
Beynəlxalq münasibətlərə digər təsir variantı asılılıq və qarşılıqlı asılılığın 
yaradılmasıdır. İnsan hansısa ölçüdə kommunikasiyanın transmilli şəbəkəsindən, 
transmilli səyahətlərdən asılı haldadır. Hətta totalitar rejimlərdə belə əgər alimlər 
elmi planda geriləmək istəmirlərsə, onlara xarici jurnalları oxumaq və beynəlxalq 
                                                           
62
 “Global Political Economy - Understanding the International Economic Order. “ Gilpin, Robert (2001). Princeton 
University Press. pp. 15–23. 

---

60 
 
konfranslarda  iştirak  etmək  icazəsi  verilir.  Dövlətlərin  özləri  də  xüsusən  onlara 
gərəkli olanı- əmtəə, xidmətlər, informasiya, idarəçilik metodları, dini legitimliyi 
tədarük  edən  transmilli  təşkilatlardan  asılıdır.  Hökumət  məsələn,  çox  bahalı 
iqtisadi tədbirlər planlaşdırarsa, asılılıq siyasi müstəviyə keçir.  
TMK-lar  doğulduğu  cəmiyyətlərdə  söz  sahibinə  çevrilərək  dövlətlərin 
daxilə yönələn maraqlarını elə formada dəyişə bilər ki, hökumətlərin yeridəcəyi 
iqtisadi siyasət onun özünə baha başa otursun. 
Asılılıq  və  qarşılıqlı  asılılıqların  öhdəsindən  gəlmə  və  bu  məsələnin  həlli 
böyük  dövlətlərin    baş  ağrısına  çevrilib.  Kiçik  və  zəif  dövlətlər  müxtəlif  dövlət 
siyasətlərinin  dəyərini  və  onun  həyata  keçirilməsindən  gələn  faydaları 
qiymətləndirərək,  digər  ölkələrin  mümkün  cavab  gedişlərini  də  hesaba  qataraq 
özləri müstəqil qərar qəbul edə bilər. Güclü dövlətlər həm də onların yürütdüyü 
siyasətin  transmilli  münasibətlərə  nə  kimi  təsiri  olacağını  da  mütləq  nəzərə 
almalıdır.  Transmilli  münasibətlərin  bir  sahəsində  muxtariyyət  digər  böyük 
dövlətlərin cavab tədbirlərinə səbəb ola biləcəyi ehtimalı həmişə real olduğundan 
dövlət  xadimləri  ehtiyatla  siyasət  yürütməlidir.  Beləliklə,  transmilli 
münasibətlərin  hökumət  elitaları  tərəfindən  dərki  –  bir  tərəfdən  asılılıq  və 
qarşılıqlı asılılıq  arasında, digər  tərəfdən də dövlət  siyasəti  arasında  yerləşən ən 
əhəmiyyətli  birləşdirici  həlqədən  ibarətdir
63
.  Transmilli  münasibətlər  prosesi 
gedişatında  dövlətlər  heç  birinin  nəzarət  edə  bilməyəcəyi  qüvvələrdən  asılı 
vəziyyətə  çevrilir.  Bu  asılılıq, hər hansı bir dövlət digər dövlətə qarşı  yeni  təsir 
aləti  fikirləşərsə,  daha  da  güclənir.  Bu  zaman  təqribən  eyni  siyasi  çəkidə  olan 
dövlətlərin  biri  digərinə  qarşı  mübarizədə  üstünlük  əldə  edir.  Dövlətlərin  qeyri-
bərabərliyi  şəraitində  transmilli  münasibətlər    bir  növ  transmilli  şəbəkənin 
mərkəzi sayılan daha güclü dövlətlərə üstünlük qazandıra və ya əksinə onsuz da 
zəif  dövləti  siyasi  arenadan  götürə  bilər.  Hökumətlər  hər  zaman  transmilli 
təsirlərdən  siyasi  nəticələr  əldə  etmək  üçün  istifadə  edib:  turistlərə  casus 
funksiyasının  tapşırılması,  digər  dövlətlərdə  dini  və  etnik  qrupların 
                                                           
63
 Moran, T. H.; Multinational Corporations and and the Politics of Dependence, Princeton University Press, 
Princeton 1974. 

---

61 
 
dəstəklənməsi-  bütün  bunlar  “qeyri-rəsmi  diplomatiyanın”  ünsürləridir.  Bunula 
belə  hökumətlər  tez-tez  bağladıqları  iqtisadi  sazişləri  öz  iqtisadi  siyasətlərinə 
uyğun  şəkildə  yönləndirirlər.  Böyük  dövlətlər  tarif  və  kvota  siyasətlərindən 
istifadə etməklə,beynəlxalq ticarətə təsir göstərə bilər. 
TMK-lar  dövlətlərə  xarici  siyasətlərinin  həyata  keçirilməsi  işində  bundan 
onlara  nəzarət  etmə  forması  kimi  istifadə  və  ya  hər  hansı  arzu  olunan  ittifaqın 
yaradılması  üçün    yardımçı  ola  bilər.  Məhz  bu  məqsədlər  naminə  Birləşmiş 
Ştatlar  höküməti  öz  ölkələrində  əsası  qoyulan  çox  millətli  korporasiyaların 
işindən  yararlanmağa  çalışır.  Belə  ki  1960-cı  illərdə  ABŞ  Fransanın  nüvə 
potensialının  inkişafını  ləngitmək  məqsədilə  müharibə  hədələri  və  ya 
ultimatumlarla  deyil,  Fransadakı  İBM  şirkətinin  fransız  hökumətinə 
kompüterlərin bəzi növlərinin satışına qadağa qoymaq yolu ilə ləngitməyə çalışıb. 
O,  həm  də  TMK-lardan  ÇXR  və  Kubaya  qarşı  tətbiq  edilən  embarqonun 
beynəlmiləl  səviyyəyə  qaldırmaq  üçün  istifadə  etmişdir.  Tarixdən  gördüyümüz 
bəzi  hadisələr  vardır  ki,  məxsus  olduqları  hökümətlərinin  xarici  siyasəti  ilə 
səsləşən  öz  siyasət  kursunu  ortaya  qoyaraq  amerikan  və  ingilis  həmkarlar 
ittifaqları  real  və  ya  uydurma  kommunist  ideologiyası  ilə  mübarizə  aparmaq 
məqsədilə  dövlətlərin  daxili  işlərinə  qarışırdı.  Hətta  dövlətlə  açıq-aşkar 
münasibətlər  qurulmasa  belə,  həmin  dövlətlər  üçün  TMK-lar  yenə  də  faydalılıq 
əmsalını  itirmir.  1967-ci  ildən  bu  yana  Ford  Fondu  ərəb  şeyxləri  ilə  Birləşmiş 
Ştatları  birləşdirən  xüsusi  həlqə  rolunu  oynayır.  Vallierin  iddiasına  görə,  böyük 
resursların  sahibi,  transmilli  resurslar  sistemində  həlledici  mövqe  tutan  və  onu 
qorumağa çalışan dövlətlər bu sistemdə tam qüvvəsi ilə fəaliyyət göstərən bütün 
“fondları” daima mobil vəziyətə gətirə bilər. 
Dövlətlərarası  siyasətə  transmilli  münasibətlərin  təsir  imkanlarının  başqa 
bir    variantı  dünya  siyasətində  inqilabi  hərəkatlar,  həmkarlar  ittifaqları,  çox 
millətli korporasiyaları misal göstərsək, muxtar və kvazi-muxtar aktorlar şəklində 
təmsil  olunan  TMK-lardan  asılıdır.  Bu  korporasiyaların  çoxu  böyük  resurslara 
sahibdir:  1967  ci  il  statistikasına  görə  85  nəhəng  TMK-lardan  hər  birinin  illik 

---

62 
 
satışdan  götürdüyü  gəlir,  hər  biri  BMT-də  səs  hüququna  malik  olan  57  üzv 
dövlətin  ÜMM  göstəricilərindən  çox  idi.  Təqribən  20  böyük  bankda  yerləşən 
valyuta  resurslarının  tənzimlənməsi  sahəsində,  ən  qısa  vaxta  belə,  aparıcı 
dövlətlərin milli valyuta orqanlarının gücünü heçə endirə bilər. Beləliklə, bir çox 
geniş  məsələlər  vardır  ki,  bu  məsələlərin  həlli  anında  muxtar  təyinatlı  TMK-lar 
potensial  olaraq  və  tez-tez  hökumət  siyasətlərinin  həyata  keçirilməsi  prosesində 
son  maneə  rolunu  oynayır.  Məs.,  İtaliyada  boşanmaların  liberallaşdırılması, 
İsraildə  Yaxın  Şərq  regionunda  sülhün  qorunması,  B.Britaniyada  fransız 
iqtisadiyyatının fəallığı. 
Hökumətlərlə  TMK-lar  arasında  konflikt  həmin  təşkilatların  arxasında 
duran hökumətin yürütdüyü siyasətdən və ya TMK-ların sahibi olan hökumətlərin 
xarici  siyasətindəki  anlaşılmazlıqlar  və  boşluqlar  üzündən  yarana  bilir,  çünki 
digər  hallarda  təşkilatları  öz  ərazilərində  qəbul  edən  hökumətlər  çox  vaxt 
konfliktə can atmır. 
64
 
Əgər  təşkilatı  öz  ərazisində  qəbul  edən  ölkə  hökumətləri  konfliktə 
girərlərsə,  TMK-ların  bu  konfliktlərdə  iştirakı  zamanla  yumşalmayan 
dövlətlərarası siyasətə çox ciddi nəticələr törədə bilər. Öz fəaliyyətləri ilə demək 
olar  ki  mövcud  beynəlxalq  konflikti  gücləndirən  bir  sıra  neft  kompaniyalarının 
iştirak  rolunu  qiymətləndirməsək,  1951-53-cü  illər  ingilis-fars  münasibətlərini, 
1959-61-ci  illərdəki  amerikan-kuba  münaşiqələrini  dərk  etmək  çətin  olar.  Digər 
hallarda  TMK-lar  dövlətlər  arasında  xoş  münasibətlərin  qurulmasına  şərait 
yaradırlar:  belə  ki  həmin  neft  kompaniyaları  ABŞ-la  ərəb  dünyası  arasında 
əməkdaşlığın qurulmasına yardım etməyə çalışıblar.  
Dövlətlərarası  konfliktlərə  TMK-lararası,  TMK-larla  dövlətlər  arasındakı 
mübarizəni,  TMK-larla  və  hərəkatlar  arasında  təsir  dairəsi  uğrunda  mübarizəni 
daha da kəskinləşdirən dövlətlərarası konfliktləri aid edirlər. 
Dünya  siyasətinin  qlobal  kontekstdə  dəyişilməsinə  dair  söylənən  fikirlər 
heç də hökümətlərin bütün siyasi oyunlarda ən vacib faktor kimi iştirakını şübhə 
                                                           
64
 Фокин С. (2002). “Влияние транснациональных компаний на конкурентоспособ- ность стран”. Москва: 
МГУ им. Ломоносова 

---

63 
 
altına  salmır.  Bununla  yanaşı  TMK-lar  1914  və  ya  1945-ci  ilədək  olan  vaxtdan 
daha  çox  böyüyüblər  və  daha  böyük  söz  demək  payına  sahibdirlər.  I  dünya 
müharibəsindən  bəri  görünən  odur  ki,  hökumətlər  əvvəl  etinasiz  qəbul  etdikləri 
bir  çox  fəaliyyət  növlərinin  daxil  olduğu  xarici  hadisələr  və  güclər  üzərində  öz 
nəzarətini  nəinki  qoruyur,  hətta  gücləndirməyə  çalışırlar.  Məsələn,  1914-cü  ildə 
hökumətlər üçün pul axını indi olduğundan daha az əhəmiyyət kəsb edirdi. Onda 
da  hökumətlər  öz  ölkələrində  iqtisadi  artımı  planlaşdırmağa  və  ya  tam 
məşğulluğun təminatına can atırdılar. 
65
 
Hökumətlər  bu  dünyada  sosial  qüvvələrin  geniş  miqyaslı  fəaliyyəti  və 
texnologiyanın  inkişafı  nəticəsində  tez  bir  zamanda  dəyişikliklər  baş  verərdisə, 
heç  vaxt  uzun  müddət  ərzində  onları  əhatə  edən  ətrafdakıları  nəzarətdə  saxlaya 
bilməyib, ya da bunun üçün imkanı və gücü yetərli olmayıb (burada TMK-ların 
əks-tədbir  çərçivəsində  və  belə  desək,  ekspansiyasını  milli  nəzarət  bloklarından 
qorumaq üçün atdığı adekvat addımları unutmaq qeyri-ədalətli olardı). Kiçik və 
orta  dövlətlər,  hətta  nəhəngləri  belə  qüvvələr  balansı  sistemində  xarici  dünyaya 
nəzarətin  aşağı səviyyəsi  ilə  barışmalıdır:  tarixin  gedişatına  təsir edən qüvvələri 
(məs.,  TMK-ları)  dəyişməkdənsə,  özləri  dəyişikliləri  daha  həvəslə  və  daha  tez 
qəbul  etməlidir  ki,  sonrakı  mərhələlərdə  uyğun  bərabərsizliyi  uğurla  dəf  edə 
bilsin.  Hökumətlər  bu  dəyişiklikləri  şöhrətpərəstliklə  nə  qədər  çox  sıx 
bağlayarlarsa,  müvafiq  olaraq  belə  görünməyə  çalışarlarsa,  TMK-ların  təsiri 
“nəzarət sahəsində boşluq”, daha doğrusu, nəzarət etməyə cəhdlə nəzarəti həyata 
keçirmə  xüsusiyyəti  arasında  uçurum  yarada  bilər.  Eyni  zamanda  TMK-lar 
dövlətlər  arası  nəzarət  imkanlarını  yenidən  bölüşdürə  bilər,  burada  udan  tərəf 
transmilli  şəbəkənin  periferiyasında  ilişib  qalanlara  dəyən  zərər  hesabına  bu 
şəbəkəyə  daha  çox  cəlb  olunanlar  olacaq.  Ona  görə  də  “nəzarətin  itirilməsi” 
termini daxilində cavab axtarmaqdansa, tədqiqat üçün nəzarətə aid mövzular üzrə 
məsələlərin qaldırılması daha məqsədəuyğundur. 
                                                           
65
 Государство и транснациональные компании // Проблемы теории и практики управления/ Шиман М.: 
М, 1999. 

---

64 
 
Tamamilə  aydındır  ki,  hökumətlərin  şöhrətpərəst  ambisiyalarının  digər 
xüsusiyyətlərini üstələməsi onları transmilli təsirlərə və TMK-lara uyğunlaşmağa 
məcbur  edir.  Əgər  dövlətlər  və  onun  səlahiyyətli  hökuməti  öz  sərəncam  vermə 
imkanlarını  daha  da  artırmağa  çalışırsa,  onda  dövlətlərarası  siyasətlə  yaxından 
maraqlanmalı,  bu  siyasətə  nəzarəti  şəxsən  həyata  keçirməli  və  transmilli 
münasibətlərə  cəlb  olunmalıdır.  Ancaq  onlar  tam  nəzarətə  “pul  ödəmək” 
istəmirlər  və  buna  görə  də  TMK-ların  nisbi  muxtariyyəti  ilə  barışmalı  olurlar. 
Analitiklər  onların  davranışlarını  müəyyən  etmək  üçün  əvvəlcə  TMK-lar 
haqqında detallı bilgilərə sahib olmalıdır. 
Nəzəriyyəçilər mərkəzi-dövlət paradiqmasını irəli sürərkən, transmilli təsir 
və  bu  təsiri  ardıcıl  qurulmuş  əlaqələr  şəbəkəsi  şəklində  özündən  keçirərək 
dünyaya  “sırıyan”,  əks  etdirən  TMK-lar  barədə  unutmayıblar,  əlbəttə  ki,  çox 
gözəl  anlayırlar  ki,  dünya  arenasında  dövlətlərlə  yanaşı  digər  aktorlar  fəaliyyət 
göstərir. Yenə də transmilli münasibətləri dövlətlər arası siyasi sistemdən çıxarıb 
atırlar,  belə  əsaslandırırlar  ki,  onların  birbaşa  siyasi  təsir  dairəsi  böyük  deyil, 
bilvasitə təsiri isə milli xarici siyasət məsələlərinə, daxili faktorlara ayırd edirlər. 
Bu son baxış müstəsna olaraq dövlətlərin davranış terminlərindəki siyasətin 
izahına  qismən  də  olsa  əsaslanır.  Dövlətlər  yalnız  dövlətlərin  daxil  olduğu 
beynəlxalq təşkilatlar yolu ilə, ya da ki birbaşa fəaliyyət göstərən vacib aktorlar 
olaraq qalmaqdadır. Dövlətlər monopol və milli eqoistik zəmində təşkil olunmuş 
gücdür ki, yekun silah və potensial razılaşmaların resurs mənbəyi sayılır. TMK-
ların və transmilli təsirin dövlətlərarası siyasətin sırasından istisna etmək düzgün 
yanaşmadırmı  və  mərkəzi-dövlət  paradiqması  bütün  həlli  gözlənən  tələblərə 
cavab  verirmi?  Məsələnin  belə  qoyuluşunda  şübhəli  məqam  ondan  ibarətdir  ki, 
dövlətlər  həmin  beynəlxalq  siyasi  arenaya  çox  vaxt  daxili  simasını  gizlətmək 
üçün  TMK-ların  tövsiyyə  etdiyi  “bürüncəklərdə”  çıxır.
66
 Əgər  biz  bu  teoremin 
institusional  izahından  çıxış  etsək,  bu  yeni  varlığın  daha  geniş  izah  olunmasına 
ehtiyac aydın hiss edilir. Klassik model isə adətən dünya siyasətini fəaliyyət və 
                                                           
66
 Фокин С. (2002). “Влияние транснациональных компаний на конкурентоспособ- ность стран”. Москва: 
МГУ им. Ломоносова 

---

65 
 
dövlətlərin  təsiri  kimi  müəyyənləşdiriblər.  Dövlətlərin  daxili  siyasətini  araşdıran 
tədqiqatçı-alimlər  dövlətin  müstəsna  rolundan  əl  çəkib,  cəmiyyət  tərəfindən 
mütləq qərar qəbul etmə prosesinə diqqəti cəmləyiblər. Bu kontekstdə TMK-lara 
uyğun  izah  tapmağa  çalışsaq,  gərək  əvvəlcə  cəmiyyətin  ümumi  razılığını  ifadə 
edən qərarların beynəlxalq transmilli müstəvidə yerini müəyyənləşdirməliyik. Bu 
gün müasir TMK-lar tərəfindən ambivalent-ikili standart tövsiyyə olunur, sonrakı 
inkişaf  mərhələlərində  tövsiyyəni  tamamlayan  fəaliyyət  növləri  bütün  aspektləri 
ilə yalnız bir fiqur marağından çıxış edir. Bir tərəfdən TMK-lar dünya iqtisadi və 
siyasi  məkanının  liberallaşdırma  və  demokratikləşmə  ilə  yüklənməsində 
maraqlıdır,  digər  tərəfdən  isə  qlobal  miqyasda  fəaliyyət  göstərən  azad  bazar 
qanunları TMK-ların daxilində işləmir. Bu ziddiyyətin hərəkətverici qüvvəsi bir 
tərəfdən  beynəlmiləlləşmə  və  liberallaşma,  digər  tərəfdən  isə  yeni  siyasi  və 
iqtisadi  qanun  müəyyən  etmə  niyyəti  güdən  qloballaşma  prosesi  üçün  də 
xarakterikdir. 
Dünya  siyasətini  beynəlxalq  sistemin  vacib  aktorları  arasında  siyasi 
əlaqələrin  bütün  növləri  kimi  izah  edirik,  burada  vacib  aktor  dövlət 
sərhədlərindən  kənarda  digər  aktorlarla  siyasi  münasibətlərə  girən,  dünyanın 
əhəmiyyətli  resurslarına  nəzarəti  əlində  saxlayan,muxtar  individ  və  təşkilatlar 
nəzərdə tutulur. Belə aktorlar vacib deyil ki, dövlət və ya TMK-lar olsun. TMK-
lar  digər  vacib  aktorların  davranış  istiqamətlərini  dəyişmək  məqsədilə  iqtisadi 
boykot, təyyarələrin zəbt olunması və kilsədən qovulmadan istifadə edən zaman, 
onda  onun  fəaliyyəti  siyasi  müstəviyə  keçir.  Məsələn,  transmilli  neft 
kompaniyaları  istehsalçı  ölkələrdə  elə  iş  aparırlar  ki,  stabilliyi  qoruya  bilsinlər, 
yuxarıdakı prizmalardan çıxış etsək, onlar siyasi aktorlar sayılır.
67
 
Əgər  TMK-ların  yeritdiyi  planlı  siyasətin  təsiri  zəif,  müxtəlif  səpgili 
olsaydı,  onu  heç  bir  xüsusi  qənaətə  gəlmədən,  çətin  mənalandırılan  və 
sadələşdirilmiş  sxemlər  şəklində  rədd  edilən, heç kimin  qəbul etmədiyi  dünyaya 
aid etmək olardı. Lakin transmilli münasibətlər daha vacibdir. Əgər hətta biz bir 
                                                           
67
 Государство и транснациональные компании // Проблемы теории и практики управления/ Шиман М.: 
М, 1999. 

---

66 
 
sıra hökumətlərin siyasət və imkanları barədə qabaqcadan xəbər tutsaydıq da belə, 
bu  yenə  də  bizə  TMK-ların  cəlb  olunduğu  sistemin  gələcək  xarakteri  və 
nəticələrini  dəqiq  söyləməyə  imkan  verə  bilməzdi.  Ayrı-ayrı  dövlətlər  bəzi 
mənada  transmilli  güclərlə  toqquşma  zamanı  “udurlar”,  ancaq  onların  vəziyyəti 
həmin bu korporasiyaların qərar və hərəkətinə bağlı olduğundan, bu da onların tez 
bir  vaxtda  siyasətlərinin  dəyişməsinə  səbəb  olur  ki,  daha  sonra  baha  başa  gələn 
konfrontasiyadan qaçmaq mümkün olsun. Beləliklə də, belə qənaətə gəlmək olar 
ki, mərkəzi-dövlət paradiqması nəinki müasirliyin tələblərinə cavab vermir, eləcə 
də transmilli münasibətlərdə öz əksini tapan tələblərə çox zəif şəkildə cavab verir.