MüNDƏRİcat

4.4.Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və uçotu

Bitməmiş istehsala o məhsullar aid edilir ki, onlar is­teh­sal prosesində müəyyən olunmuş bütün mərhə­lə­lər­dən keçməyib, hazır məhsul kimi istehsalı başa çat­ma­yıb, müəssisənin texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul olun­mayıb və sifarişçiyə göndərilməmiş yaxud təhvil verilməyib. Bu kimi məhsullara sərf olunan məs­rəflər bitməmiş istehsal məsrəfləri adlanır.

Hesabat dövründə hazır məhsulların is­teh­salına sərf olunmuş məsrəfləri müəyyən etmək üçün, onlara sərf olunmuş məsrəfləri bitməmiş istehsal məs­rəf­lərindən ayırmaq lazımdır. Çünki istehsal prosesində ay ərzində həmin məhsulların məsrəflərinin uçotu birlikdə aparılır.

Ay ərzində bitməmiş istehsalın həcmini müəyyən et­mək üçün həmin dövrdə yaranmış detalların, hissələrin və s. bitməmiş istehsalın uço­tu aparılmalı, onların qalığı müəyyənləşdirilməlidir. Bir qayda olaraq müəssisə sexlərində bitməmiş istehsalın operativ uçotunu sexin dispetçer xidməti işçiləri aparır və daimi olaraq istehsaldan keçən detalların aparılan əməliyyatlar üzrə uçotu müəyyən olunmuş standart kar­toç­kalarda əks olunur.

Lakin, bitməmiş istehsalat haqqında əsas məlu­mat hər ayın sonunda aparılan inventarlaşma əsasında mü­əy­yən olunur. İnventarlaşma müəssisənin mü­hasibat uçotunda əks olunmuş əmlakın faktiki yoxlanması və müəyyən olun­ması üsulu olub, bitməmiş istehsalat üz­rə bütün əməliyyatları, onların düz­gün aparılmasını müəyyənləşdirir. Bitməmiş istehsalın inventarlaş­dırıl­ma­sı sexin inventarlaşma komissiyası tərəfindən, dispetçer bürosunun, müha­si­bat­lı­ğın, sahə ustasının iştirakı ilə aparılır.

Bitməmiş istehsalın inventarlaşmasını apararkən aşa­ğı­dakıları müəyyən etmək vacibdir:

- istehsalda faktiki mövcud olan işlərin, detal və his­sə­lə­rin, yığılması başa çatmamış məhsulların qalıq miq­da­rı­nı müəyyən edilməsi;

- istehsal prosesin faktiki olaraq başlanmış, lakin qurtarmamış istehsalatların müəyyən­ləş­di­ril­məsi;

- ləğv olunmuş sifarişlər üzrə bitməmiş istehsal qa­lı­ğını və sifarişlər üzrə icrası dayandırılmış əməliyyatlar üzrə qalığın müəyyən edilməsi.

İstehsalın xüsusiyyətindən asılı olaraq inven­tar­laş­ma başlamazdan əvvəl sexdə qalan bütün lazım olmayan materiallar, alınmış hissələr və yarımfabri­kat­lar və istehsalı tam başa çatmamış detallar, hissələr, qurğular an­ba­ra təhvil verilməlidir.

İnventarlaşma nəticəsi üzrə akt hər bir sex, sahə və böl­mə üzrə ayrılıqda tərtib olunmaqla yanaşı, qalıqda olan bütün bitməmiş istehsalat və digər məhsullar üzrə görülməsi tələb olunan bütün işlər və əməliyyatlar gös­tə­ril­məlidir.

Sexdə iş yerində olan emaldan keçməmiş xam­mal və materiallar, alınmış yarımfabrikatlar bitməmiş istehsalat üzrə inventarlaşdırma sisteminə daxil edilmir və ayrı aktla sənədləşdirilir.

İnventarlaşdırmanın aparılmasında çox vacib mə­sə­lələrdən biri bitməmiş istehsal qalığının həcminin düz­gün müəyyən olunmasıdır, çünki hazır məhsulun maya dəyərinin hesablanması bu göstərici ilə bilavasitə əla­qə­dar­dır. Belə ki, hazır məhsulun maya dəyərini hesab­la­maq üçün ayın əvvəlinə olan bitməmiş istehsal məb­ləği­nin üzərinə ay ərzindəki məsrəflər əlavə olunur və həmin məbləğdən ayın sonuna olan bitməmiş istehsal qalığı çı­xı­lır. Bununla da bitməmiş istehsalın qalığı üzrə səhvlərə yol verilməsi buraxılan məhsulun maya dəyərinin düz­gün hesablanmaması ilə nəticələnə bilər.

Bitməmiş istehsalat emalı başa çatmamış və hazır məhsulların tərkibinə daxil olmayan detallar, yarım­fab­ri­katlar nəzərə alınmaqla faktiki maya dəyəri ilə qiy­mət­lən­dirilir. Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi zamanı birbaşa xərclərin müəyyən edilməsi əsas ölçü vahidi he­sab olunur. Birbaşa xərclər (materiallar, əmək haqqı) hər bir kalkulyasiya obyekti üzrə mövcud olan normalar əsasında hesablanır.

Bitməmiş istehsal üzrə aparılan inventarlaşdırma nə­ticəsində əksik və ar­tıq gəlmə müəyyən olunarsa bütün səbəblər araşdırlmalı, təqsirkar şəxslər müəy­yən olunmalı və müvafiq təkliflər hazır­lan­malıdır. Əskik və artıq gəlmə müəyyən olunduqda mü­ha­sibat uçotunda aşağıdakı mühasibat yazılışları aparılır:

- müəyyən olunmuş ümumi əskik gəlmə məbləği üzrə 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab ol­ma­sın­dan itkilər» hesabının debeti, 20 «Əsas istehsalat» və 23 «Köməkçi isteh­sa­latlar» hesablarının kredit;

- sex işçilərinin təqsiri üzündən müəyyən olun­muş əskik gəlmələr 73 «Sair əməliyyatlar üz­rə işçi he­yəti ilə hesablaşmalar» hesabının 73/3 «Maddi zərərin ödənməsinə görə he­sab­laşmalar» subhesabının de­betinə və 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab­ol­masından itkilər» hesabının krediti;

- təqsirkar şəxs müəyyən olunmadıqda əskik gəl­mə­­lər 25 «Ümumi istehsalat xərcləri» və 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesablarının debeti və 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından it­ki­­lər» hesabının krediti;

- artıq müəyyən olunduqda 20 «Əsas isteh­sa­lat» hesabının debeti və 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının krediti.