Musiqiy akustika

TORLI-KAMONLI CHOLGULAR
G‘ijjak
G‘ijjak O‘rta Osiyo xalqlari orasida qadimda kеng tarqalgan torli-kamonli cholg‘udir. 
G‘ijjakning kosasi yarim shar shaklida bo‘lib tеri bilan qoplangan. uning ostida tеmir 
o‘rnatgichi bor. Dastasi uzun bo‘lib yog‘ochdan ishlangan. G‘ijjakning 2 tori bo‘lib, kvin-
ta bo‘yicha sozlanib xarrak orqali o‘tgan. Kamoni esa otning dumidan yasaladi. uning soz-
lanishi ijro etiladigan kuy yoki xonanda ovozidan kеlib chiqadi. xx asrning 30-yillariga 
kеlib g‘ijjak qayta ishlandi. Zamonaviy gijjak 4 ta torga ega bo‘lib, kvinta bo‘yicha sozlanadi. 
G‘ijjakning ovozi ansamblda yuqori rеgistorni egallab skripka kalitida notalashtiriladi. 
G‘ijjakni chalinishida chap pardalarda o‘ng qo‘l bilan kamon tortiladi. G‘ijjak niho-
yatda harakatchan bo‘lib uning yordamida turli intеrvallar va akkordlarni ijro etish mum-
еrvallar va akkordlarni ijro etish mum-
rvallar va akkordlarni ijro etish mum-
kin. ansambl va orkеstrlarda jo‘rnavoz sifatida ishlatiladi. Gijjak rеkonstruksiya qilinganidan 
so‘ng uning bir nеchta turlari paydo bo‘ladi. 
G‘ijjak, G‘ijjak-bas, G‘ijjak kontro-bas 
G‘ijjak-bas torli-kamonli cholg‘ular guruhiga kiradi va kuyi rеgistorni egallaydi. u bas 
kalitida notalashtirilib torlari quyidagicha sozlanadi:
umumiy ovoz hajmi jihatidan g‘ijjak kontro-bas g‘ijjaklar guruhida eng pastki rеgistrni 
egallaydi. uni tikka turib chalinadi. u transport qilinadigan cholg‘ularga kiradi. Ovoz yang-
rashiga nisbatan bir oktava yuqori yoziladi. Bas kalitida notalashtirilib kvarta bo‘yicha soz-
lanadi. umu miy ovoz hajmi:
Bu soz aksariyat hollarda ansambl va orkеstrlarda garmonik asosni tashkil etadi. G‘ijjak 
kontro-bas «ritmik» yoki «garmonik» vazifani bajaradi.

---

25
RADIODAGI BADIIY jAMOALARNING TARIXIGA BIR NAZAR
1927-yili toshkentda radio uzatish ishga tushishi munosabati bilan bastakor va sozan-
da yunus Rajabiy Samarqanddan chaqirilib, unga radio qoshida O‘zbek milliy cholg‘ular 
ansamblini tu zish topshirildi. Bu ansamblni tashkil qilish jarayonida juda ko‘p kuch va 
mehnat sarf qilindi. Barcha vilo yatlardan mohir sozanda va xonandalar taklif etildi. mag-
nit tasmalari yo‘q davrlarda hamma eshit tirishlar jonli tarzda efirga uzatilgan. u davrlar-
da transport muammosi bo‘lib, ko‘p xodimlar erta tonggi musiqiy dasturlarga kelolmay, ra-
dio uyida tunab qolishgan. yunus ota bir qiziq voqeani so‘zlab bergandilar: «erta tong kon-
sert boshlanishi kerak, soat 6
00
da sozandalar ansambli «O‘tmoqni» chala boshlaganlar, lekin 
mulla to‘ychi ota kelavermagach men qo‘shiqni boshlab yubordim, ikkinchi bandiga yetib 
kelib to‘ychi ota ashulani davom ettirganlar. Nafasimiz bir xilligidan eshituvchilar ajrata
olishmagan».
Bu jamoa dasturi faqat o‘zbek xalq folklorlaridan iborat bo‘lib qolmay, shu dasta sozandala-
rining ijodlariga ham keng o‘rin berilgan. Bu asarlarda o‘sha davr ruhi, mehnati va xalqlar 
do‘stligi ruhi aks ettirilgan edi. 1937-yili moskvada bo‘lib o‘tgan Butunittifoq radio festi-
valida bu jamoa qatnashib, hakamlar hay’ati bu ansamblning ijrochilik mahorati va tan-
lagan dasturla rini yuqori baholagan. 1941-yildan 1945-yilgacha bu ansambl vaqtinchalik 
urush davrida O‘zbek davlat filarmoniyasi ixtiyoriga o‘tkazilgan edi. 1945-yildan boshlab bu 
ansambl radio qoshida o‘z faoliyatini davom ettira boshladi. 
1948–1953-yillari yunus Rajabiy bilan hamkorlikda nota tizimidagi orkestr ham o‘z faoli-
yatini boshladi. mashhur bastakor va sozanda, o‘sha davrning yosh bilimdonlaridan bo‘lgan 
Doni orkestrda Zokirov dirijor vazifasida ishlardi. 
1957-yildan boshlab xalq cholg‘ulari orkestri o‘zi mustaqil faoliyat yurita boshladi. 
Bu jamoaga o‘sha davrning yosh bilimdon sozandalari taklif etildi. O‘zbek milliy mum-
toz musiqamiz bilimdonlari «maqom» ansambli ixtiyorida ijod etdilar. 1960-yili basta-
kor va dirijor Botir umidjonov rahbarligida radio badiiy jamoalaridan biri «xor» jamoa-
si ish boshladi. O‘zbekiston radiosidagi «xor» jamoasining tuzilishi madaniy hayotimizda 
muhim rol o‘ynadi. ushbu jamoaning ijro mahoratini oshirishda milliy, an’anaviy ijrochi-
lik uslublaridan foydalanish natijasida ulkan ijobiy yutuqlar qo‘lga kiritildi. 1964-yili esa 
bastakor va drijor enmark Solixov rahbarligida estrada-simfonik orkestri faoliyat ko‘rsata 
boshladi. 
1979-yili G‘anijon toshmatov rahbarligida radio qoshida «Dutorchi qizlar ansambli» tash-
kil etildi. Dutorchilar ansambli san’atda yangilik emas edi. 1930-yillarda O‘zbekiston xalq 
artisti lutfixon aya Sarimsoqova boshchiligida ana shunday ansambl tashkil etilib, ko‘plab 
xalq lapar va yallalarini ijro etishgan. Bu jamoa haqida O‘zbekiston xalq artisti mehri ab-
dullayeva o‘z esdaliklarida radio orqali so‘zlagan. 
1938-yili O‘zbekiston filarmoniyasi qoshida ana shunday ansamblni tiklash va tuzish mo-
hir sozanda va bastakor faxriddin Sodiqovga topshiriladi. f. Sodiqov musiqa rahbari sifati-
da o‘z bastakorlik ijodi bilan repertuarini (dasturini) boyitib ko‘plab mehnatkashlar huzuri-
da chi qishlar qilishgan. Bu esa jamoani mashhurlashib ketishiga sabab bo‘lgan. ana shu ja-
moalar vaqt o‘tishi bilan o‘z faoliyatlarini to‘xtsatishgan. lekin keyinchalik, radio qoshi-
dagi jamoa sozandalari va ayollardan birinchi chang sozining ijrochisi fazilat Shukurova 
hamkorligida, xalq lapar va yallalarini ijro etishib magnit tasmalariga tushirishgan: «azim 
daryo», «Qari navo», «Olmacha anor» va boshqalar shular jumlasidandir. Jamoa tarkibida 
o‘sha davrdagi nozik ovoz sohibasi Gulshan Hasanova, bastakor-dutorchi Zamira miralimo-
va, madina Hasanova, fazilat Shukurova va boshqa sozanda ayollar bor edi. 

---

26
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi eldor azimov 1974-yili badiiy jamoalar 
safini yana bittaga ko‘paytirib, Kamer orkestri jamoasini tuzdi. Bu katta jamoa sozandalari-
ning soz lari asosan kamonli sozlardan iborat bo‘lgani uchun, jahon musiqa asarlarini ham 
yuksak mahorat bilan ijro etardilar. ajoyib san’atkorlar qoldirgan xazinasiga ko‘z tashlasak, 
butun umrini xalq manfaatlari yo‘liga sarflagan katta talantlarni ko‘ramiz. San’atimiz tari-
xini yaralishida har birimiz ulug‘ voqealarning guvohi bo‘lganmiz. Bularni qog‘ozga tushirib 
qoldirishimiz shart. Biz yoshlar ish yuzasidan yunus Rajabiy, Doni Zokirov, G‘anijon 
toshmatov, Sattor yarashev, Orifxon Hotamov, Orif alimaxsumovlardan ta’lim olganmiz. 
ularning suhbatla rida qatnashganmiz, jonli ijrolarini birgalikda tinglaganmiz. Demak, biz 
muhtaram ustoz va bastakor qo‘shiqchilarimiz oldida qarzdormiz. ularning ijod jarayonlari-
ni, xalq og‘ziga tushib ketgan qo‘shiqlarini, har bir xonadonning mulki bo‘lib qolgan ki-
tob-u plastinkalardagi ijod namuna larini qay tariqa yaralganini tarixda qoldirishimiz kerak. 
ma’lumki, har bir bastakorning ijodida san’atkorlik cho‘qqilarini belgilab beradigan bir ne-
cha asarlari bo‘ladi. yunus Rajabiydan «Ne navo», «Kuygay»; Doni Zokirovdan «ey sabo», 
«Ko‘rmadim»; G‘anijon toshmatovdan «Guljamol», «Kezarman»; Saidjon Kalonovdan «top-
madim», «Nay ijrolari»; faxriddin Sodiqovdan «Radio chaqirig‘i», «Oq oltin karvon-kar-
von»; Botir umidjonovdan «Go‘zal» kabilar va mumtoz shoirlar «Ruboiylar»ini hozirgi kun-
da ham xalq sevib tinglamoqda va xalqimizning musiqa merosiga aylangan. Jamoalar tashkil 
bo‘lganidan beri bu dargohda ko‘plab sozanda va xonandalar efir orqali elga mashhur bo‘lib, 
davlatimizning yuksak unvonlariga sazovor bo‘ldilar.
maqom ansamblining shakllanishida Ortiqxo‘ja Imomxo‘jayev, Ochilxon Otaxonov, es-
on lutfullayev, Orif alimaxsumov, umar Otayev, Kommuna Ismoilova, Berta Davidova, 
malohat Dadaboyeva, Siroj aminov, Shokirjon ergashevlarning xizmatlari katta. Keyincha-
lik bu jamoa ga Isroil va Ismoil vahobovlar, mahmud yo‘ldoshev, mahmud tojiboyev, erkin 
Ro‘zimatov, Jo‘raxon Rahimov, matluba Dadaboyeva, Komila aminova, mahbuba Hasano-
va, Beknazar Do‘stmurodov, Hurriyat Isroilovalar kelib qo‘shildilar.
Bu xonandalarning yozgan musiqiy dasturlari radio arxivida saqlanmoqda. ular ning 
san’atdagi xizmatlari uchun davlatimiz yuksak unvonlar bilan taqdirladi. «O‘zbekiston 
xalq artisti», «O‘zbekiston xalq hofizi», «O‘zbekiston san’at arbobi», «O‘zbekistonda xizmat 
ko‘rsatgan artist», «Nihol» mukofoti laureati, shuningdek, bular orasidan «Sharq taronalari» 
xalqaro musiqa festivali g‘oliblari ham yetishib chiqdi. 
Shu bois bu jamoalar bilan birgalikda xizmat borasida, radio uyida ishlab kamol topib, 
musiqa muharririyatida va turli jamoalarda ishlab ijod qilgan bastakorlarning hayoti va ijo-
di haqida, hozirgi kunda radio hayoti bilan o‘zlarining kelajagini bog‘layotgan talaba yosh-
larga ma’lumot berish maqsadida bu to‘plam nashrga tayyorlandi. O‘z ijodiy faoliyatini shu 
dargohda boshlab, radio efirlari orqali xalqqa tanilgan ko‘plab sozanda va bastakorlar hozir-
gi kunda turli o‘quv yurtlarida yoshlarga saboq bermoqdalar. Ko‘plari esa oramizda yo‘q. 
ularning porloq xotirasi oldida biz shogirdlar doimo ta’zimdamiz.

---