Mustafayev Elvin Museyib oğlu Müəssisə iqtisadiyyatın əsas subyekti kimi

FƏSİL 3.MÜƏSSİSƏNİN BİZNES FƏALİYYƏTİNİN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ.
3.1. Müəssisənin biznes fəaliyyətində kontrollinq idarəetmə
sisteminin tətbiqi.
Контроллинг müasir idarəetmə nəzəriyyəsində və praktikasında iqtisadi təhlilin, planlaşdırmanın, idarəçilik uçotunun və menecmentin qarşılıqlı əlaqəsi və birləşməsi əsasında meydana gələn yeni idarəetmə sistemidir. Kontrollinq müəssisənin idarə edilməsini keyfiyyətcə yeni səviyyəyə gətirir, strateji və cari məqsədlərə nail olunması üçün müəssisənin müxtəlif xidmət və bölmələrinin fəaliyyətini istiqamətləndirir, əlaqələndirir və maraqlandırır. Kontrollinq müəssisədə iqtisadi fəaliyyətin təkmil formasıdır.
Kontrollinq idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün əhəmiyyətli olan informasiyalrın toplanması, işlənməsi və rəhbərliyə təqdim edilməsini təmin etməklə yanaşı eynim zamanda bazar iqtisafiyyatı şəraitində şüəssisənin inkişaf səviyyəsi və meyllərini müəyyənləşdirən xüsusi qaydalarının aparılmasını da özündə birləşdirir. Kontrollinqi həyata keçirən mütəxəssislər iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri üzrə dərin biliyə, təcrübəyə və geniş dünya görüşünə malik olmalıdırlar. Müəssisələr biznes fəaliyyətində müxtəlif xarakterli problemlərlə qarşılaşırlar. Onların isə hazır həll üsulları mövcud deyildir. Odur ki, müəssisələr qarşıya çıxan problemləri, qeyrimüəyyənlikləri həll etmək üçün zəruri informasiyanın mövcudluğu şəraitində belə kreativ yanaşmalar tətbiq etməyə və düzgün qərarlar qəbul etməyə çalışırlar. Kontrollinqin əsas məqsədi müəssisənin qarşısında duran bütün məqsədlərə nail olunmasına istiqamətlənməkdir. Bu zaman kontrollinq aşağıdakı bir sıra ümumi funksiyaları yerinə yetirir ( 27 s 7):

• 
  müəssisənin məqsədlərinə nail olmaq üçün müxtəlif istiqamətlər üzrə idarəetmənin əlaqələndirilməsi;
  
• 
  idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə məsləhətverici və informasiya təminatlı köməyin göstərilməsi;
  
• 
  müəssisənin idarə edilməsinin ümumi informasiya sisteminin yaradılması və fəaliyyətinin təmin edilməsi;
  
• 
  idarəetmə prosesinin səmərəliliyinin təmin edilməsi.
  

Hər bir ayrıca hadisədə kontrollinq xidmətinin funksiyaları bir sıra şərtlərdən asılı olur. Bu şərtləri və müəssisələrin təcrübəsini ümumiləşdirməklə kontrollinqin əsas funksiyalarının və vəzifələrinin optimal təsnifatыны müəyyənləşdirmək mümkündür.
Müasir biznes fəaliyyətində kontrolluq kimi vacib bir konsepsiyanın yaranması və tətbiqi bir sıra amillərlə əlaqədardır:
1.Biznesin ətraf mühitində baş verən ciddi dəyişikliklər və qeyri stabilliyin yüksəlməsi idarəetmənin qarşısında yeni tələblər qoyur.
2.Ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərə müəssisənin reaksiyasının güclənməsi
3.Müəssisənin daxili və xarici mühitində baş verən dəyişikliklərin daimi olaraq izlənilməsinin zəruriliyi
4.Müəssisənin bazar mövqeyinin qorunub saxlanılması üçün düşünülmüş fəaliyyət sisteminin yaradılmasının vacibliyi
5.Müəssisənin idarəetmə mexanizminin mürəkkəbləşməsi idarəetmə sisteminin daxili elementlərinin əlaqələndirilməsini tələb edir.
Bu amillər müəssisənin biznes fəaliyyətində kontrollinqin tətbiq edilməsini zəruri edir. Artıq qeyd olunduğu kimi, kontrolluq müəssisənin idarəedilməsinin ayrılmaz hissəsi kimi məqsədlərə nail olunmasının təmin olunması üzrə idarəetmə sistemidir. Müasir idarəetmədə müəssisənin məqsədləri iki yerə: -operativ və strateji məqsədlərə bölünür. Bununla əlaqədar olaraq kontrollinq həm müəssisənin operativ, həm də strateji məqsədlərinə nail olunmasını təmin edən nəzarət sistemi kimi çıxış edir. Bu baxımdan kontrollinq hər iki istiqamət üzrə fərqli xüsusiyyətlərə və fəaliyyət mexanizmlərinə malik olur.
Müəssisələr strateji məqsədlərini müəyyənləşdirərkən ətraf mühit amillərini, onlarda baş verən dəyişiklikləri nəzərə alırlar və onlara uyğun olaraq strateji planlaşmanı həyata keçirirlər, buna uyğun olaraq planlar və proqramlar hazırlanır. Bu planların və proqramların əsaslandırılmış şəkildə hazırlanmasında və səmərəli şəkildə həyata keçirilməsində kontrollinq mühüm rol oynayır və ciddi məsuliyyət daşıyır. Kontrollinq nəzarətini həyata keçirərkən məqsədlərin əsaslı olması, onlara nail olmağın reallığı müəyyənləşdirilir.
Strateji planların yerinə yetirilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi zamanı planların dolğun və düzgün olması, orada nəzərdə tutulan göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsi və əsaslandırılması, dövrlər üzrə realizasiyası diqqət mərkəzində saxlanılır.
Strateji kontrollinqin tətbiqi zamanı ya planın yerinə yetirilməsinə nəzarət sistemi işlənib hazırlanır, yaxud da strateji planın alternativ variantının hazırlanmasına başlanılır. Birinci halda strateji plan müsbət qəbul olunmuş olur və onun realizasiyasının gedişi üzrə nəzarət sistemi tətbiq olunur.
Strateji kontrollinq nəzarəti özündə bir sıra nəzarət altı göstəricilərin təhlilini birləşdirir. Bu cür göstəricilərə:
-faktiki göstəricilərin plan göstəriciləri ilə müqayisəsi əsasında kənarlaşmaların aşkar edilməsi;
-plan göstəricilərindən kənarlaşmaları törədən səbəblərin və günahkar şəxslərin aşkar edilməsi;
-plandan kənarlaşmaların müəssisənin fəaliyyətinin son nəticələrinə təsirinin qiymətləndirilməsi;
-kənarlaşmaların mənfi təsirini aradan qaldırmaq məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi;
Qeyd olunan nəzarətaltı göstəricilər sistemini müəyyənləşdirərkən bir sıra tələblər nəzərə alınmalıdır:
1.Göstəricilərin həcmi məhdud olmalıdır;
2.Göstəricilər həm ümumilikdə müəssisəni, həm də onun ayrı-ayrı bölmələrini əhatə etməlidir;
3.Göstəriıciləri xarakterizə edən məlumatlar dinamikada baxılmalı, perspektivə malik olmalıdır;
4.Göstəricilər müqayisə edilə bilən olmalı, vaxtında xəbərdarlıq edən xarakterə malik olmalıdır.
Beləliklə, strateji kontrollinq strateji məqsədlərə nail olunmasını təmin etmək məqsədilə həyata keçirilən nəzarət sistemi kimi çıxış edir, strateji planlaşmanın bütün istiqamətlərini və xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir.
Müəssisənin idarə edilməsinin müasir konsepsiyası kimi kontrollinq idarəetmənin əsas funksiyaları ilə qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirirlər. bunu 1 saylı şəkildən daha aydın görmək olar (6, s.14).

Müəssisənin idarə edilməsinin əsas funksiyaları





Satışın idarə edilməsi

Istehsalın idarə edilməsi

uçot

Planlaşdirma:
Resurslar;
Bölmə, şöbə
Fəaliyyət istiqamətləri



Marketinq

İnteqrasiyalaşmış istehsalın kompyuterləşməsi

Nəzarət və tənzimləmə

Kompleks proqram məqsədli planlaşdırma



Analitik informasiya dəstəyi.
Kontrollinq

Şəkil 3.1. Kontrollinqin müəssisənin idarəetmə funksiyaları ilə

qarşılıqlı əlaqəsi.
Şəkildən göründüyü kimi, kontrollinq müəssisənin idarə edilməsinin əsas funksiyaları ilə qarşılıqlı əlaqədə, marketinq konsepsiyasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Qeyd olunan əlaqələr çərçivəsində kontrollinqin əsas funksiyaları və vəzifələri yerinə yetirilir.