Mustaqil ish mavzu : bozor va tavakkalchilik

6. Hulq- atvor iqtisodiyoti

Iqtosdiyot odamning xatti-harakatini o‘rganadi, lekin bu o‘sha tasdiqni qiluvchi yagona soha emas. Ijtimoiy fan psixologiyasi odamlar hayotlarida qiladigan tanlovlarga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyot va psixologiya sohalari odatda mustaqil ravishda davom etadi, chunki ular turli savollar doirasiga o‘z e’tiborlarini qaratishgan. Lekin oxirgi paytda iqtisodchilar asosiy psixologik qarashlarni, tushuntirayotgan hulq-atvor iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo bo‘ldi. Keling ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.

Odamlar har doim ham ratsional emaslar

Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida u “Homo ekonomicus” deb ataladi. Bu tur a’zolari har doim ratsionaldir. Firma menejeri sifatida foydani, iste’molchi sifatida naflilikni maksimallashtiradi. Ular duch keladigan to‘siqlarni inobatga olib, ratsonal ravishda barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng munosib yo‘lni tanlaydilar.

Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular ko‘p jihatdan ratsional insonga o‘xshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar ancha murakkab hisoblanadi. Ular ta’sirchan, sarosimaga tushuvchi, emotsional va kaltabin bo‘lishadi. Odam fikr yuritishidagi bu kamchiliklar psixologlar uchun asos bo‘lib hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan.
Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan bo‘lib o‘rgangan Gerbert Simon odamlarga ratsional maksimalistlar sifatida emas, balki qoniquvchilar sifatida qarashni taklif qilgan. Har doim eng yaxshi yo‘nalishni tanlagandan ko‘ra, ular shunchaki yaxshi bo‘lgan qarorni qabul qilishadi. Shuningdek, boshqa iqtisodchilar odamlar faqat “ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan ratsionallikka ega, deb taxmin qilishadi.
Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari ular qiladigan doimiy xatolarni ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar:
O‘ziga ishonuvchi insonlar. Tasavvur qiling, sizga bir nechta savollar berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi eng baland tog‘ning balandligi va hokazo…
Odamlar jonli kuzatuvdagi kichik sonlarga juda katta e’tibor berishadi. Tasavvur qiling, siz X markadagi mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz. Siz uning ishonchliligini bilish uchun X markadagi mashinaning 1000 ta egalari tomonidan ko‘rib chiqilgan Xaridor Hisobotini o‘qiysiz. Keyin siz X markadagi mashinasi bor do‘stingiz yoniga borasiz va u sizga bu mashinasi bo‘lmag‘ur ekanini aytadi. Do‘stingizning fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat sizning sinov ko‘rsatkichlaringizni 1000 tadan 1001 taga ko‘paytirganiga tushinib yetasiz. Lekin do‘stingizga ishonganingiz bo‘lgani uchun siz qaror qabul qilishda bunga ko‘proq e’tibor berasiz.
Fikrlarini oz’gartirishni xohlamaydigan insonlar. Odamlar o‘zlari allaqachon ega bo‘lgan fikrlarini isbotlab berishga o‘rganib qolishgan. Bir kuzatuvda subyektlardan jinoyatchiga o‘lim jazosi berilishi kerakmi yo‘qmi degan kuzatuv hisobotlarini o‘qish va unga baho berish so‘raldi. O‘qib bo‘lishgach, boshidanoq o‘lim jazosini tanlagan insonlar ham boshidanoq o‘lim jazosiga qarshi bo‘lganlar ham o‘zlarining fikrlarida qolishgan….
Hayotingiz davomida qabul qilgan qarorlaringiz haqida o‘ylang. Bulardan ba’zilarini ko‘rsatib bera olasizmi?
Ahloqiy namuna 401(k) rejasini ya’ni ba’zi firmalar o‘z ishchilariga taklif etadigan pensiya fondi solig‘ini o‘rganishda yuzaga keladi. Ba’zi firmalarda ishchilar rejada qatnashishni oddiy anketani to‘ldirish orqali tanlashlari mumkin. Boshqa firmalarda esa ishchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinishadi va anketa to‘ldirish orqali rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko‘pchilik ishchilar 1-holatdan ko‘ra 2-holatda qatnashishni ko‘rsatadi. Agar ishchilar mukammal ratsional-maksimalistlar bo‘lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni bajarmaslikka e’tibor bermasdan pensiya fondining eng muqobilini tanlagan bo‘lardilar.

Adolat haqida qayg‘uradigan insonlar

Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum-o‘yin deb ataluvchi tajribani misol qilib ko‘rsatamiz. O‘yin bunday bo‘lsin: 2 nafar ko‘ngillilarga (bir-biriga mutlaqo begona bo‘lgan) bir o‘yin o‘ynash va umumiy holda 100$ yutib olishlari mumkinligi aytiladi. O‘yin ko‘ngillilarni A o‘yinchiga va B o‘yinchi rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan boshlanadi. A o‘yinchining vazifasi 100$ ni o‘zi va boshqa ishtirokchi o‘rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o‘yinchi o‘zining taklifini bildirganidan so‘ng, B o‘yinchi bunga rozi bo‘ladimi yo‘qmi qaror qiladi. Agar B o‘yinchi taklifni rad etsa, ikkala o‘yinchi ham hech narsasiz qolishadi. Ikkala holatda ham o‘yin tugaydi.
Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o‘ylab ko‘ring. Agar A o‘yinchi bo‘lganingizda 100$ni qanday bo‘lishni taklif etardingiz? Agar B o‘yinchi bo‘lganingizda qanday taqsimotga rozi bo‘lardingiz?
Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlarni yirik maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A o‘yinchi o‘zi 99 $ va B o‘yinchi 1 $ olishini taklif etishi va taqsimotga rozi bo‘lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so‘ng, B o‘yinchi toki undan nimadir olishni bilsa, uni qabul qilishga imkoni mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari A o‘yinchi taqsimotga rozi bo‘lish B o‘yinchining foydasiga ekanini biladi va A o‘yinchida 1 $ dan ko‘p taklif qilishga sabab yo‘q. O‘yin nazariyasining tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar to‘g‘ri odamlardan ultimatum o‘yinini oy’nashni so‘rashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ yoki shunga o‘xshash kam mablag‘ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni oldindan bilib A o‘yinchi rolidagi insonlar B o‘yinchiga 1 $ dan ko‘proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A o‘yinchilar ko‘proq o‘zlariga ko‘proq qismni olib qolib, B o‘yinchiga 30 $ yoki 40 $ mablag‘lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o‘yinchilar bu taqsimotga rozi bo‘lishadi.
Bu yerda nima yuz beryapti? Buning tabiiy izohi shuki, insonlarni adolatlilikning ba’zi tug‘ma tuyg‘lari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko‘pchilik odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o‘zlarining zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek, lekin bu unchalik emas va bu ularning normal shaxsiy manfaatlarini to‘xtatishga majburlaydi.
Xo‘jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik tug‘ma tuyg‘usi hech qanday rol o‘ynamaydi. Lekin, ultimatum o‘yini natijalari balkim shunday bo‘lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz qanday qilib ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini ko‘rib chiqdik. Ba’zi iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to‘lash adolatliligini rasmda ham kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali bo‘lganida, (B o‘yinchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin. Xattoki standart muvozanat buni ko‘rsatmasa ham. (A o‘yinchi kabi) Firmalar adolatlilik uchun ishchilariga o‘rnatilgan muvozanat maoshdan ko‘proq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar firmalarni ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalizm bilan jazolashga harakat qiladi.
Zamonga mos bo‘lmagan insonlar

Bir nechta zerikarli vazifalarni masalan, kirlaringizni yuvayotganingizni, mashina yo‘lidagi qorni kurashni yoki daromad solig‘i anketasini to‘ldirishni ko‘z oldingizga keltiring. Quyidagi savollarni ko‘rib chiqamiz.

Siz bu vazifani hozir bajarish uchun 50 daqiqa sarflashni (A) tanlaysizmi yoki vazifani ertaga bajarish uchun 60 daqiqa sarflashni (B) tanlaysizmi?
Siz bu vazifani 90 kunda 50 daqiqa sarflab bajarishni (A) tanlaysizmi yoki 91 kunda 60 daqiqa sarflab bajarishni (B) tanlaysizmi?
Ko‘pchilik insonlar bunday savollar berilganda, 1-savol uchun B javobni, 2-savol uchun A javobni tanlashadi. 2-savoldagidek kelajakka nazar tashlasak, insonlar zerikarli vazifani bajarishga ketadigan vaqtni minimallashtiradi. Lekin 1-savol kabi mashqni zudlik bilan qilishga to‘g‘ri kelsa, ular buni orqaga surishni tanlashadi. O‘ylab ko‘rsak, bu harakat ajablanarli emas. Har kim vaqtnni orqaga suradi. Lekin ratsional inson nazariyasidan kelib chiqsak, quyidagi jumboqni yuzaga keltiradi va oy’lantirib qo‘yadi: masalan, 1-savolga bir inson 90 kun ichida 50 minut sarflashni tanladi desak, keyin 90-kun kelsa va unga o‘z fikrini o‘zgartirishga imkon bersak. Natijada u 1-savol bilan to‘qnashadi va u vazifani keying kunga qoldirishga qaror qiladi. Lekin, nega vaqtning arzimagan o‘zgarishi uning qarorlariga ta’sir qilyapti?
Hayotining ko‘p qismida odamlar o‘zlari uchun rejalar tuzishadi, lekin keyin unga mos ravishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashadi. Sigareta chekuvchilar o‘zlariga chekishni tashlashni va’da berishadi lekin o‘zlarining oxirgi sigaretasini chakayotgan so‘nggi damlarda u yana chekishni xohlaydi va va’dasini buzadi. Ortiqcha vazndan qutilmoqchi bo‘lgan insonlar boshqa desert yemaslikka va’da berishadi, lekin ofitsant desert aravachasini olib kelganida va’dasi haqida unutadi. Ikkala holatda ham bir zumlik rohat bo‘lgan istak oldingi qarorlarni unitishga sabab bo‘ladi.
Ba’zi iqtisodchilar iste’molni tejashni odamlarning davr bilan hamnafas emasliklarini namoyon etishdagi yaqqol misol ekanligiga ishonishadi. Jamg‘arish bu sigaretani yoki desertni tashlashga o‘xshaydi va uzoq kelajak mukofoti uchun hozirda qurbonlik qilish. Va ko‘pchilik chekuvchilar kabi chekishni tashlashni xohlashadi va ko‘pchilik ortiqcha vazn egalari kamroq ovqatlanishga harakat qilishadi, ko‘pchilik haridorlar foydasining ko‘proq qismini tejashga harakat qilishadi. Bir tekshiruvga ko‘ra, 76 foiz amerikaliklar nafaqa uchun yetarlicha pul jamg‘armaganini aytishgan.

Sigareta chekuvchi sigaretani uloqtirib yuborish orqali chekishni tashlashi va diyetadagi inson muzlatgichga qulf osib qo‘yishi mumkin. Judayam kam tejaydigan inson nima qilishi mumkin? U pullarini ishlatishdan avval ularni qulflashni yo‘lini topishi lozim. Ba’zi 401(k) kabi pensiya schotlarida aynan shunday qilinadi. Ishchi u hali ko‘rmagan to‘lov qog‘ozidan pul olishlariga rozi bo‘lishi mumkin. Hisob raqamiga qo‘yilgan mablag‘dan nafaqaga chiqishdan avval faqatgina jarima to‘lab foydalanish mumkin. Balkim bu nafaqa hisob fondi mashhurligining bir sababidir. Ular odamlarni ularning ikkilamchi ehtiyojlaridan himoya qiladi.

Qisqacha x u l o s a

Biz bu bobda mikroiqtisodiyotning chegaralarini o‘rgandik. Sezgan bo‘lsangiz kerak, biz bu fikrlarni to‘liq mazmuunini yoritishdan ko‘ra xomaki qilib o‘rgandik. Buning sababi siz bu mavzularni katta kurslarda atroflicha o‘rganishingiz mumkin. Boshqa sababi esa bu mavzular haligacha faol izlanishlar doirasida va shu sababli to‘liq o‘rganilmagan.

Bu mavzularni umumiy suratda ko‘rish uchun 1-bobdagi iqtisodiyotning 10 ta tamoyiliga murojaat qilamiz. Birinchi tamoyil bu bozorlar-iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning yaxshi usuli. Boshqa tamoyil bu davlat ba’zida bozorlar ahvolini yaxshilashi mumkinligini bildiradi. Iqtisodiyotni o‘rganganingiz sababli siz bu tamoyillarni naqadar to‘g‘riligini va u bilan birga bo‘lgan ehtiyotkorlikka ham to‘liqroq baho berasiz. Assimmetrik xabarlar sizni bozor natijalariga ehtiyotkorroq bo‘lishingiz lozimligini ko‘rsatadi. Siyosiy iqtisodiyot ta’limi sizni hukumat qarorlariga ehtiyotkor qilishi lozim. Iqtisodiy moyillik esa sizni bozorni ham hukumatni ham o‘z ichiga oluvchi insonlar qarorlariga tayangan muassasalardan ehtiyot qilishi lozim.
Agar bu yerda barcha mavzular to‘plami bo‘lsa, hayot chigal bo‘lib qoladi. Axborotlar ham, hukumat ham, insonlar ham kamchilikka ega. Albatta, siz buni iqtisodiyotni o‘rganishingizdan avval bilgansiz, lekin iqtisodchilar ularni o‘rab turgan dunyoni o‘zgartirishmoqchi va tushuntirib bermoqchi bo‘lsalar bu kamchiliklarni aniqlashlari lozim.
Ko‘pchilik iqtisodiy jarayonlarda xabarlar assimetrik hisoblanadi. Agar yashirin harakatlar yuz berganda prinsipiallar qo‘l ostidagilari boshlaridan kechirayotgan axloqiy xavfdan xavotirlanishi mumkin. Agar yashirin harakatlar bo‘lsa sotib oluvchida sotuvchilar tanlovi muammosi vujudga keladi. Xususiy bozorlar ba’zida assimetrik xabarlarni signal va tekshirish bilan ulashadi.
Garchi hukumat siyosati ba’zida bozor holatini yaxshilay olsa-da, hukumatning o‘zi ham kamchilikli muassasa hisoblanadi. Condorcet paradoksi shuni ko‘rsatadiki, jamiyat uchun afzal hisoblangan ishlab chiqarishni buzadi. Arrov ilojsizlik nazariyasi ko‘rsatadiki, hech qanday saylov tizimi mukammal emas. Ko‘p vaziyatlarda demokratik muassasalar ko‘pchilik saylov guruhining xohishlariga qaramasdan o‘rtacha saylovchilar tomonidan istalgan natijalarni ishlab chiqarishadi. Shuningdek, Davlat siyosatini belgilaydigan shaxslar milliy qiziqishlardan ko‘ra o‘z qiziqishlaridan motivatsiyalangan bo‘lishi mumkin.
Psixologiya va iqtisodiyotni o‘rganish odamlarning qaror qabul qilishi odatdagi iqtisodiy nazariyada taxmin qilingandan ko‘ra ancha murakkabroqligini ochdi. Odamlar har doim ham ratsional emas, ular iqtisodiy holatdagi adolatlilikka qayg‘urishadi (xatto shaxsiy manfaati bo‘lsada) va ular har doim izchil emaslar.

Samarqand 2020