Mustaqil ish mavzu

Xomashyo turi	1 kg quruq modadan gaz chiqishi, m3	Metan saqlashi, %
	Hayvonlar go’ngi
Yirik qoramol go’ngi	0,340-0,500	65,0
Cho’chqa go’ngi	0,340-0,580	65-70
Parranda axlati	0,310-0,620	60,0
Boquvdagi novvos	0,200-0,300	56-60
Naslchilik navvosi	0,300-0,620	70,0
	Xo’jalik chiqindilari
Oqava suv	0,310-0,740	70
Sabzavotlar qoldig’i	0,330-0,500	50-70
Kartoshka qoldig’i	0,280-0,490	60-75
Lavlagi qoldig’i	0,400-0,500	85
	Quruq o’simliklar
Somon	0,200-0,300	50-60
Pichan	0,200-0,300	59
Arpa somoni	0,290-0,310	59
Makkajo’xori somoni	0,380-0,460	59
Lyon	0,360	59
Lavlagi jomi	0,165	59
Kungaboqar bargi	0,300	59
Beda	0,430-0,490	59
	Boshqa turdagilar
O’tlar	0,280-0,630	70
Daraxt barglari	0,210-0,290	58

Sanoatda biogaz olish 4 fazada boradi:

Ko’rsatkichlar	Komponentlar				60% metan va 40% CO2 aralashmasi.
	CH4	CO2	H2	H2S
Hajm qismi %	55-70	27-44	1	3		100
Yonish issiqlik hajmi mdj/m^3	35,5	----	10,8	22,8		21,5
Yonish harorati ^0C	650-750	----	5,85	----		650-750
Zichligi, gr/l; me’yoriy chegara	0,72- 1,02	1,98- 4,08	0,09- 0,31	1,54- 3,49		1,20-3,20

Biogazning fizik xususiyatlari

• 
  Bijg’ish natijasida hosil bo’lgan biogaz yig’ilib, elektr energiyasi yoki issiqlik ishlab chiqarish uchun gazli dvigatel –generatorga yuboriladi.
  
• 
  Biogaz ishlab chiqarish nafaqat qayta ishlanadigan substantga, balki qurilmaning ishchi parametrlariga (reaktor haroratiga, bijg’ish vaqtiga, yuklangan xomashyo miqdoriga va boshqalar)
  

bog’liq bo’ladi. Bundan shuni bilish mumkinki, bir xil
substantlardan foydalangan holda qurilmaning ish unumi turlicha bo’lishi mumkin

• 
  Shunday qilib, biogaz ishlab chiqarishning boshqa organik chiqindilarni zararsizlantirish usullariga nisbatan afzalligi quyidagilardan iborat:
  
• 
  issiqlik va elektr energiyai ishlab chiqarish uchun sarflanadigan an’anaviy yoqilg’i turlari ( ko’mir, gaz, mazut) iqtisod qilinadi;
  
• 
  metan gazining miqdoriga ko’ra, 1 m³ biogaz yonishidan 5-7,5 kvt/soat issiqlik hosil bo’ladi. O’rtacha 6-6,5 kVt/soat· m³ yoki 21,6 – 23,4 Mj/m³ ;
  
• 
  5O-75% metan tutgan 1m³ biogazdan 1,5-2,2 kVt/soat elektr energiya yoki 2,8-4,1 kVt/soat issiqlik olish mumkin;
  
• 
  atmosferaga issiqlik gazlarining chiqarilishi kamayadi;
  

Biogazni kelib chiqish tarixi

• 
  Biogaz texnologiyasidan dastlab eramizdan avvalgi XVII asrda Xitoy, Hindiston, Assiriya va Persiya davlatlarida turli xil ko’rinishlarda foydalanishganligi qayd etiladi. Ammo, oradan 3,5 ming yil o’tgachgina ya’ni XVIII asrdagina biogaz texnologiyasi bo’yicha tizimli ilmiy tadqiqotlar boshlandi.
  
• 
  Bu haqida dastlabki ma’lumotlar 1764 yilda Bendjamin Franklinning Djozefu Pristliga AQSH dagi Nyu Djersi shtatida amalga oshirgan tajribalari haqida yozgan xatida uchraydi.
  

Biogaz olishning qadimiy Xitoy uskunasi

• 
  1776-yilda Aleksandr Volt botqoqlikdan alangalanuvchi gaz hosil bo’lishini va buning metan gazi ekanligini ilmiy isbotlab berdi. 1804-yilda esa metan gazining formulasini Dalton ochdi va shundan so’nggina biogaz bo’yicha amaliy tadqiqotlar boshlandi.
  
• 
  Biogaz hosil bo’lishini o’rganishda Rossiyalik olimlarning hissasi katta bo’ldi, jumladan Popov 1875-yilda haroratning ajraladigan gaz miqdoriga ta’sirini o’rganib chiqdi. Natijada, biogaz ajralishi 3⁰C dan boshlanib harorat 60 gacha oshirilganda, ajraladigan gaz miqdori oshishi ammo gaz tarkibi o’zgarishsiz qolishini aniqladi (metan-65%, karbonat angidrid -30%, oltingugurt -1% va juda kam miqdorda azot, kislorod, vodorod).
  
• 
  V.L.Omelyanskiy esa anaerob bijg’ish jarayonining tabiati va unda ishtirok etuvchi bakteriyalarni mukammal o’rganib chiqdi. 1881-yildan boshlab yevropalik olimlar binolarni qizdirish va ko’chalarni yoritishda biogazdan foydalanish bo’yicha amaliy tajribalarni boshlab yubordilar.
  
• 
  1895-yilda Ekseter shahrida oqova suvni yopiq idishlarda bijg’itish orqali biogaz olinib, ko’cha chiroqlari yoritila boshlandi. Oradan ikki yil o’tib, Bombeyda biogaz olinib, kollktorlarda saqlanayotganligi va motor yoqilg’isi sifatida turli xil dvigatellarda foydalanish mumkinligi to’g’risida ma’lumotlar chop etildi.
  
• 
  Germaniyalik olimlar Imxoff va Blanklar 1914-1921-yillarda bijg’ish amalga oshadigan idishni qizdirish orqali jarayonni tezlashtirish va biogaz miqdorini oshirish mumkinligini isbotlab berishdi.
  
• 
  Yevropada biogaz uskunasidan keng ko’lamda foydalanish ikkinchi jahon urushi davrida paydo bo’lgan yoqilg’i tanqisligi muammosidan keyingina rivojlandi. Ammo ushbu uskunalar takomillashmaganligi va bijg’ish uchun mo’tadil sharoitlar tanlanmaganligi sabab yetarli samara bermadi.
  

◦ Biogazdan foydalanishni rivojlangan mamlakatlar tajribasi misolida o’rganish

• 
  Keyingi yillarda elektr va issiqlik energiyalariga talab ortishi natijasida, biogazdan foydalanishga talab ortib bormoqda.
  

Biogaz texnologiyasi rivojlanib, qishloq o’jaligida (parrandachilik va chorvachilikda) yuqori natijalarga erishilmoqda. Bu sohalarda arzon elektr va issiqlik manbaiga ega bo’linyapti.

• 
  \s Hozirda bu texnologiya Xitoy, Italiya, Qirg’iziston, Fransiya, Germaniya, Amerika, Ukraina kabi davlatlarda ishlatilmoqda. Shu qatori bu texnologiya Respublikamizda ham qo’llanilmoqda, xususan Toshkent, Jizzax,
  

Qashqadaryo, Xorazm, Samarqand, Farg’ona viloyatlarida qurilgan va hozirda ishlamoqda. Respublikamizda qurilgan texnologiyalar yangi bo’lganligi sababli bu qurilmalarni asosan ko’rgazmali desa bo’ladi.

• 
  Dunyo bo’yicha biogazdan foydalanish qanchalik darajada rivojlanganini bilish uchun, dunyo energiya balansiga nazar tashlasak (2- diagramma).
  

Dunyo energiya balansi

• 
  Biogaz ishlab chiqarish bo’yicha Germaniya yetakchi o’rinda turadi. Germaniyada biogaz ishlab chiqarish bo’yicha juda katta loyihalalar (“Zangori olov”) amalga oshirilib, ishlab chiqarish quvvati 20 MVt/soat gacha bo’lgan qurilmalar ishlab turibdi. Germaniyada qoramol, ot, cho’chqa, parranda go’nglaridan biogaz olish balki, o’simliklardan biogaz olish keng miqyosda yo’lga qo’yilgan.
  
• 
  Germaniyani chorvachiligida har yili 200 mln.t. shu jumladan, 70 mln.t. suyuq holatda go’ng to’planadi. Bu mamlakatda qishloq xo’jaligi uchun ajratilgan maydonlarni chegaralanganligi, atrof-muhit muhofazasi talablarini tobora oshib borishi, mutaxassislar oldiga, chiqindilardan samaraliroq foydalanish yo’llarini izlab topishdek muammoni ko’ndalang qo’ygan. Olim va mutaxassislarni hisob-kitobiga qaraganda, yuqorida ko’rsatilgan miqdordagi go’ng biogaz qurulmalarida qayta ishlanganda energiyaga bo’lgan umummilliy talablarni 4% ga teng bo’lgan miqdorda energiya olish mumkin bo’lar ekan
  

“Milk-Agro” biogas texnologiyasi.

• 
  Buyuk Britaniyada mamlakatni tabiiy gazga bo’lgan talabini 3,2% biogaz orqali qondirilar ekan. Umumiy yirik shoxli hayvonlar, cho’chqalar va parrandalar go’nggini qayta ishlanganda har yili 2,3 mln.t. neftga ekvivalent bo’lgan gaz ishlab chiqarish mumkin ekan.
  
• 
  Yaponiyani qishloq xo’jaligida har yili 56,5 mln. t. go’ng oqavalari hosil bo’ladi. Bu miqdordagi go’ngni to’lig’icha qayta ishlanganda, 1,7 mlrd.m³ gaz.
  



• 
  yoki 1 mln. tonna neft o’rnini bosa oladigan energiya to’planar ekan. Bu mamlakatda chorvachilik mahsulotlari etishtirishni jadal rivojlantirish dasturi asosida faoliyat olib borilib, bu texnologiyaga alohida e’tibor berilmoqda.
  
• 
  Rossiyada ham biogaz ishlab chiqarish bo’yicha katta potensial mavjud har yili chorvachilik fermalarida 665 mln. t go’ng hosil bo’ladi, buni har bir tonnasidan anaerob sharoitda bijg’itish orqali issiqlik chiqarishi 5600-6300 Kkal/m³ga teng bo’lgan 15-20 m³ biogaz ishlab chiqarish mumkin.
  
• 
  Hindistonni energetika siyosatini asosiy prinsiplaridan biri qishloq xududlarida biogaz ishlab chiqarishdir.
  
• 
  2-diagrammadan ko’rinb turibdiki, biogazdan foydalanish dunyo bo’yicha 11% ni tashkil etmoqda. Biogaz sohasiga doir ishlar dunyo miqiyosida juda yaxshi yo’lga qo’yilgan.
  
• 
  Bu sohaga oid nazariy va amaliy izlanmalar ko’proq Hindiston texnologiya institutining biokimyoviy muhandislik markazida olib boriladi. Bu mamlakat olimlarining fikricha har yili to’planadigan 300 mln. t qoramol go’ngini biogazga aylantirilganda, 33 mln. t neft energiyasiga teng bo’lgan energiya to’plash mumkin (0,11 t neft energiyasi 1 tonna go’ngdan olinadigan energiyaga teng). Bugungi kunda Hindistonda 1 mln. dan ko’proq kichik biogaz ishlab chiqaradigan qurilmalar (daydjestrlar) ishlab turibdi
  

XULOSA.

• 
  1. Butun jahonda xomashyo va energiyadan foydalanish global muammo bo’lib qolmoqda. Bu muammoni hal qilishning alternativ yo’llaridan biri biogaz olish texnologiyasini aholi o’rtasida, hamda sanoat darajasida yo’lga qo’yish hisoblanadi. Hozirgi kunda biogaz olish texnologiyasi yaxshi o’rganilgan bo’lib, bir qator xorij mamlakatlarida muvaffaqqiyatli qo’llanilmoqda.
  
• 
  2. Respublikamizda biogaz olish ishlari yo’lga qo’yilgan bo’lsada, hozirgi kunda bu sohadagi ishlar qoniqarli holatda emas (umumiy energiya hosil qilishdagi ulushi 1% dan kam). Shu sababli biogaz olish bo’yicha xorij texnologiyasini o’zlashtirish, chorvachilik fermer ho’jaliklarida biogaz olish ishlarini rivojlantirish, mavjudlarini yanada kengaytirish lozim deb hisoblayman.
  
• 
  3. Respublikamizda fermer xo’jaliklari va aholi xonadonlarida biogazdan foydalanib energiya olishni amalga oshirishda kichik quvvatli uskanalarni o’rnatish samarali natija beradi. Bu yo’nalishdagi ishlarni rivojlantirish uchun ichki sarmoyalardan yoki bank kreditlaridan foydalanishni yo’lga qo’yish kerak.
  

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   Bakay S.M. Biotexnologiya obogaheniya kormov miseialno’m belkom. Kiev. Urojay 1987.
   
2. 
   Biotexnologiya kormoproizvodstva i pererabotki otxodov. Riga: Zinatie, 1987.
   
3. 
   Bo’kov V.A. i dr. Mikrobiologicheskoe proizvodstvo biologicheski aktivno’x vehestv i preparatov. – M. Vo’sshaya shkola, 1987.
   
4. 
   Gavrilova N.N. Lipido’ mikroorganizmov dlya kormovo’x seley. M., VNIISENTI, 1985.
   
5. 
   Gleleja A.A. i dr. Mikrobno’e fermento’ v narodnom xozyaystva – Vilnyus: Mokslas, 1985.
   
6. 
   Davronov K. Mikroblar dunyosi. Toshkent: ToshDAU, 2001.
   
7. 
   Davronov K., Xo’jamshukurov N. Umumiy va texnik mikrobiologiya. Toshkent, ToshDAU, 2004.
   
8. 
   Udalova E.V. i dr. Enzimaticheskaya konversiya rastitelno so’rya i otxodov selskoxozyaystvennogo proizvodstva. M. VNII sistem upravleniya, ekologicheskix issledovaniy i nauchno-texnicheskoy informasii, 1990.
   
9. 
   Xazin D.A. Proizvodstvo kormovogo belka i ego ispolzovanie v kormelenii selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. M. VNIITEI, 1987.
   
10. 
    Alekseev V.V, Sinyugin O.A. Texniko-ekonomicheskaya osenka traditsionnoy, atomnoy i alternativnoy energetiki.—Rossiyskiy ximicheskiy jurnal T.41.№6.-M.:1997.
    
11. 
    Baader V.,Done E.,Brenderfeld M. Biogaz-teoriya i praktika.-M.:1982.
    
12. 
    Gridnev P.I. Energeticheskie aspekto’ prosessa pererabotki navoza v anaerobno’x usloviyax //Mexanizasiya i avtomatizasiya proizvodstvenno’x prosessov ferm krupnogo rogatogo skota. Sb. nauchno’x trudov VNIIMJ.- Podolsk:1987, S.97-104.