Mustaqil ishi bajardi: Z. Mahmudova qabul qildi: A. Xojimamatov

FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI
“VOKAL VA CHOLG‘U IJROCHILIGI” KAFEDRASI
CHOLG‘U IJROCHILIGI YO‘NALISHI
21.26 – GURUH 2 – BOSQICH TALABASI
MAHMUDOVA ZULFIZARNING
O‘ZBEK MUSIQASI TARIXI FANIDAN
MUSTAQIL ISHI

BAJARDI: Z. MAHMUDOVA
QABUL QILDI: A. XOJIMAMATOV
FARG‘ONA - 2023
MAVZU: O‘ZBEK MUSIQALI DRAMMA VA KOMEDIYASI
XX ASRNING 50 – 90 – YILLARIDA
REJA:
1.
2.
3.

O‘zbekistonning madaniy hayotida XX asrda bunyodga kelgan Alisher Navoiy nomidagi davlat akademik katta opera va balet teatri, Muqimiy nomidagi Respublika davlat musiqali drama va komediya teatri, Berdaq nomidagi Qoraqalpog‘iston avtonom respublikasi davlat musiqali teatri va Respublikamizning barcha viloyatlaridagi hamda Qo‘qon va Bekobod shaharlaridagi musiqali drama va komediya teatrlari xalqimizning ma’naviy hayotida alohida ahamiyat kasb etib kelgan. O‘zbek teatrining yillar davomida bosib o‘tgan tarixiy va ijodi yo‘li hamda faoliyati keng qamrovli, samarali ekanligini e’tirof etish lozimdir. Tarixdan ma’lumki, o‘zbek va O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy hayotlarida XX asrga qadar qadimiy Yunon va Yevropa davlatlarida shakllangan “Musiqali drama”, “Musiqali komediya”, “Operetta”, “Vodivil”, “Opera”, “Balet” kabi janr hamda teatr san’ati turlari bo‘lmagan. Mahalliy xalqlarning yuqoridagi mavzularda tilga olingan teatr elementlari, xalq tomoshalari, “mini” (taqlid), “masxaraboz”, “askiya”, “qo‘g‘irchoq”, teatrning ko‘plab turlari qadim – qadim zamonlardan rivojlanib kelgan. Ularni umumlashtirib “xalq teatri” atamasi qo‘llanmoqda. “Xalq teatri” san’ati uzoq asrlar davomida past-baland, mashaqqatli yo‘llarni bosib o‘tdi. Markaziy Osiyoda turli davrlarda bunyodga kelgan davlatlarning siyosiy va diniy mafkurasida “xalq teatri”ga

munosabat turlicha bo‘lgan edi. Masalan, O‘rta Osiyo xalqlari Islom dinini qabul qilganidan buyon, ya’ni eramizning VII asridan boshlab “xalq teatri”ga din arboblari tomonidan munosabat keskin ravishda o‘zgardi. Turli bahonalar bilan tahqiq qilishlariga qaramasdan “xalq teatri” aktyorlari o‘z kasbiy mahoratlarini avlodlardan-avlodlarga yetkazib, yetarli ijod qilib, ulkan ma’naviy me’ros qoldirdilar. Ular bizning XXI asrga qadar yetib keldi. “Xalq teatri”ning muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tarkibiy tarmog‘i bu - musiqadir. Masxaraboz, qiziqchi, ayniqsa qo‘g ‘irchoq tomoshalarida ishtirok etuvchi aktyorlar o‘zbek xalq terma, aytishuv, lapar, yalla, qo‘shiq va turli cholg‘u kuylardan keng foydalangan holda ijro etganlar. Xalqqa ko‘rsatilayotgan tomosha voqealariga musiqa bevosita aloqador bo‘lmasa-da, obrazga kirishda va zavq ta’sirini kuchaytirishda albatta musiqa ishlatilgan. Tomosha boshlanishidan avval tomoshabinlarni to‘plashda karnay, surnay, nog‘ora, doira kabi cholg‘u - sozlardan tashkil topgan ansambl ham doimiy ravishda ishtirok etgan. “Xalq teatri”ning aktyorlari o‘z kasbining ustasi bo‘lishlari bilan birga, ular badiiy so‘z, askiya, musiqa va raqs san’atlarini ham yaxshi bilganlar. Shuning uchun sinkritik aktyorlar asar lavhalaridagi ijobiy yoki salbiy timsolni (obrazni) ichki va tashqi qiyofasini ochib berishda, xarakterini yaratishda yoki talqin qilishda o‘zlarining aql-idroklari bilan ko‘rsatilayotgan tomoshani zavq baxsh etuvchi ta’sir kuchini uyg‘unlashtirishga harakat qilar edilar. “Xalq teatri” tomosha ko‘rsatish davrida aktyorlar “tanqid” va “taqlid” (“muqallid”) qiluvchi ikki guruhga bo‘linib, savol va javob orqali qisqa – qisqa dialog – muzokaraga muhim ahamiyat berar edilar. Bunday masxaraboz – qiziqchi aktyorlarning hunar vazifasi (qamrovi) juda keng edi. Ular mohirona dialog, monolog, qo‘shiq aytish, raqsga tushish, turli jismoniy harakat, “akrobat”, ya’ni muallaqchilik san’atlaridan keng ravishda foydalanganlar. Aktyorlar asardagi shaxs (obraz) qiyofasiga kirish, ularni kiyim nusxalariga o‘xshatish, grim, turli maskalardan ham keng foydalanganlar. O‘zbek “xalq teatri”da dramaturg - yozuvchi tomonidan yozilgan pyesa repertuarida bo‘lmasa ham, lekin ijroda aktyorlar o‘tmish tarixni, o‘z davridagi xalq hayotini, jamiyatdagi ayrim tabaqa – jamoalarda ro‘y bergan muammo va ikir-chikirlarni yaxshi o'rganib, hayotda uchrab turadigan shaxslarni, zargarlarni, savdogarlarni, dallollarni va boshqa kasb egalarining ayrim shaxsiy nuqsonlarini, yomon xatti – harakatlarini, nayrangbozlik hamda tovlamachiliklarini tanqid nishoniga olib, fosh etishga harakat qilib, jamiyatni sog‘lomlashtirishga o‘z hissalarini qo‘shar edilar. Bundayin “xalq teatri”ning repertuari to‘g‘risida teatrshunos A.L. Troitskaya 1936 - yili Farg‘ona vodiysiga ekspeditsiya tashkil qilib “xalq teatri”ning tarixini va ish faoliyatini o‘rganib, “Из истории народного театра и цирка в Узбекистане”¹ maqolasida shunday yozadi: “G‘afurjon Toshmatov, Ismat qori, Ibrohim Teshaboyev, Aka Buxor, ayniqsa Yusufjon qiziqchi Shavkatjonovlar bilan tanishib hamda arxivlarni o‘rganib “xalq teatri” to‘g‘risida, uning tarixi, repertuari, boshqarish va moliyaviy faoliyatlarini o‘rganishga harakat qildim. Repertuardagi “Mudarris”, “Zarkokil”, “Tabibchilik” “Attorlik”, “Murab”, “Hammora”, “O‘lik sotdi”, “To‘g‘on”, “Tol sotti”, “Xum o'g‘risi”, “Er bo‘lish” va boshqalarni mazmunlari bilan keltirmoqdaman”. Sunday “xalq teatri” qadim zamonlardan to XX asrning 17- yiliga qadar o‘zbek xotin – qizlar davralarida ham mavjud bo‘lgan. Xotin – qizlar “xalq teatri”ni, tarixiy yo‘nalishini mashhur ijrochilari va repertuari to‘g‘risida teatrshunos-olim M.Qodirov “Женский народный театр Узбекистана” nomli maqolasida mukammal yoritgan. Teatr repertuarida ijtimoiy-iqtisodiy va oilaviy mavzular o‘z aksini topgan. Muallif “Ari”, “Loy sovun”, “Podachi”, “Gung”

А.Л.Троицкая “Советская этнография”. “Из истории народного театра и цирка в Узбекистане” 1948., 716.

(“Soqov”), “Kundoshlik”, “Qaynona va kelin janjali”, “Charx”, “Kelin salom” kabi asarlarni mazmunini keltiradi. Umuman “xalq teatri” o‘zbek xalqining ma’naviy hayotida ulkan rol o‘ynaydi va kelgusida Yunon va Yevropa uslubidagi drama va musiqali drama teatrining O‘zbekistonda bunyodga kelishiga zamin yaratdi. Shuni aytish joizki, talabalar hamda tomoshabinlar orasida “Nima uchun dunyo xalqlarining tilida “teatr”, “drama”, “operetta”, “opera”, “balet” atamalari bir xil nom bilan ataladi” degan tabiiy savol tug'iladi. Bunga javob topish uchun bir zum fikrimiz bilan olam charxpalagini orqaga aylantiramiz. Teatrni paydo bo‘lish tarixiga murojaat qilsak, shunday javob topamiz. Miloddan avvalgi davrlarda qadimgi Yunon davlatida sahnada tomosha ko'rsatishni “teatr” (ko‘ryapman), sahna asari nomini “drama” — harakat, fikr, g‘oya to‘qnashuvi, dialog va monolog badiiy so‘z orqali ifodalanadi, ya’ni jamiyatning nuqsonlarini, insonlarning orasida tug‘ilgan qarama - qarshiliklar, ziddiyatlar, g'oyaviy to‘qnashuvlar va ularning yechimi yaxshilik bilan yoki fojiali tugaydi. Tragediya (fojia) teatri - jamiyat tuzumidagi nuqsonlar, insonlarning orasidagi munosabatda jiddiy muammolar, ziddiyatlar, qarama-qarshi fikr, g‘oya, turli yomon xislatlar, xatti-harakatlar kabi masalalar to‘qnashuvi va ularning yechimi fojia bilan tugallanadi. Komediya (hajviya) teatri - jamiyat tuzumidagi va insonlarni xulq-atvorlarida, yurish-turishlarida, bir-birlari bilan munosabatlarda yuzaga kelgan kelishmovchiliklar, ziddiyatlar to‘qnashuvi va ularning yechimi kulgi-hajviya orqali amalga oshiriladi. Tarixiy manbalarda zikr etilishicha, antik dunyoda, xalq marosimlarida she’r, musiqa, raqslarni bir-birlariga qo‘shib ijro qilish an’anaga aylangan edi. Lekin drama, tragediya va komediyalarga ovozli va cholg‘u musiqalarni, raqs turlarini qo‘shib sahna asarini ta’sir kuchini boyitish eng avval Yunon (Ellada) davlatida miloddan avvalgi V-VI asrlarda keng qo‘llangan va rivojlangan edi. Ya’ni yozuvchi, dramaturg “Drama”, “Tragediya” janrlarining asoschilari Esxil, Sofokl va Evripidlarning “Dionis”, “Orfey”, “Evridika” kabi sahna asarlari hamda Aristofen, Filemon va Menandlarning komediyalarida ovozli va chog‘u musiqalar keng qo‘llangan. Bu haqida professor Gruber shunday yozadi: “Qadimgi Yunon “Drama”, “Tragediya”larida turli san’atlarni SINTEZ (qo‘shish) qilish yuksak darajaga ko‘tarilganligini biz hech qachon unutmasligimiz kerak. Bu esa monumental va ommaviy sahna asarlari yaratishda olamshumul ahamiyatga ega bo‘lishi bilan birga insoniyatning eng ulkan yutuqlaridan biridir.² Shuni aytish joizki, antik dunyoda Qadimgi Yunon davlatida turli sohali ilm – fan, falsafa, estetika, etika, logika, badiiy adabiyot, musiqa, raqs va boshqa san’at turlari mukammal ravishda taraqqiy etib, kelgusida jahon madaniyatiga, adabiyot va san’atiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘rinda o‘zbek va O‘rta Osiyo xalqlari ham chetda qolmay manfaatdor bo‘ldilar. Yunon teatr san’atining an’analari esa Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) lashkarlari O‘rta Osiyoni bosib olgandan keyingi davrda tashkil topgan Grek Baqtriya yunon teatri faoliyat ko‘rsatgani to‘g‘risida M.Rahmonov “O‘zbek teatr tarixi” hamda “Hamza va o‘zbek teatri”³ kitoblarida ayrim ma’lumotlar berilgan. Yevropada eramizning XVI asrida yunon teatrining an’analariga qiziqish boshlandi. Italiyada shu asrning oxirlarida Florensiya shahrida istiqomat qilgan graf Jovanni Bardi Vemioni o‘z saroyida shoirlar, xonanda va sozandalar, aktyorlar, rassomlar doimiy ravishda yig‘ilib, she’riy-musiqiy kechalarda o‘z san’atlari bilan o‘rtoqlashar edilar. Shu yig‘inlarda Qadimgi Yunon teatrini qaytadan tiklash fikrini ma’qulladilar hamda Esxil, Sofokl va Evripidlarning drama va tragediyalariga murojaat qildilar. Qizig‘i shundaki, bu to‘da a’zolari uy teatrida o‘tkazgan ijodiy tajribalari, birinchi lardan bo‘lib, kelgusida Italiya va boshqa Yevropa davlatlarida yangi uslubiy musiqali

³ Р.И Грубер “Музыкальная культура древнего мира”. Л.: “Музыка” 1937.

teatr va drama, musiqali komediya, opera va balet kabi janrlarni bunyodga kelishiga sabab bo‘ladi deb, hech birlarini xayoliga kelmagan ekan. Tajriba jarayonida ba’zi bir kompozitorlar musiqali drama yaratdilar, lekin ularning asarlarida ishtirok etuvchi qahramonlarni musiqiy obraziga jiddiy ahamiyat bermaganliklari hamda ularning ruhiy his - tuyg‘ulariga aloqador bo‘lmagan juda ko‘p intermediya musiqalarni kiritganliklari sababli ular tarixda iz qoldirmadi. Musiqali drama janrining shakllanishiga kompozitor, xonanda, skripkachi - sozanda Klaudio Monteverdi “Orfey” nomli musiqali dramasida ilk bor asos qo‘ydi. Uning ijodida musiqali drama (opera) janri mukammal ravishda shakllandi. Ya’ni janrni hosil qiluvchi asosiy komponentlar: adabiy mazmun (libretto), musiqani barcha turlari va janrlari, raqs san’atining barcha turlari, tasviriy san’at,⁴ sahna bezaklari, ishtirok etuvchi qahramonlaming kiyim-kechaklari, (liboslari) va asarlari sahna harakatlari bilan uzviy bog‘lanishi orqali mukammal ravishda janr shakllandi. Bu to‘g‘risida kompozitor K.Monteverdi shunday degan edi: “Musiqali spektaklda tomoshabinning vaqtini chog‘ qilaman deb, ermak uchun sayr - tomosha bo‘lib qolmasligi kerak. Sahna asarda musiqaning asosiy vazifasi, uni boy va mo‘jizali tili, tebranish harakatlari va turli vositalari bilan boyitish lozim. Men shu talabga o‘z ijodimda amal qildim”19. Shunday qilib, Italiyada XVI asrlarda yangi uslubiy “musiqali teatr” va “musiqali drama”, “musiqali komediya” janrlari bunyodga keldi. Kelgusi asrdan boshlab “OPERA” (Italyancha “opera” so‘zi harakat, ijod ma’nosini bildiradi) atama bilan aytish odatlandi. Opera janr sifatida rivojlanish jarayonida “musiqali drama”ga nisbatan bir

⁴ M.Rahmonov "‘O‘zbek teatr tarixi”. Т.: 1975.
⁵Марк Зильберквит “Мир музыки”, М.: 1988. 229-с

oz o‘zgarishlar ham bunyodga keldi. Ya’ni “musiqali drama”da ishtirok etuvchi personajlarni dialoglari oddiy so‘z bilan aytilsa, “operada” dialoglar musiqa sadosi bilan birga RECHITATIV (ital. ifodali o‘qish ma’nosini bildiradi) orqali ijro qilinadi. Operada ikki xil rechitativ qo‘llanadi: 1. Rechitativ musiqa jo‘rligida tez harakatda, quruq cho‘zmasdan so‘zlarni burro - burro qilib ijro qilinadi. 2. Rechitativ ohangli, ya’ni musiqa jo‘rligida so‘zlarni ohang (cho‘zib) ijro qilinadi. Yana bir farqi: “musiqali drama”da ishtirok etuvchi personajlar o‘z tabiiy ovozlari bilan ijro qilishsa, “opera”da ishtirok etuvchi xotin - qizlar ovozi: koloratura - soprano, soprano, metso - soprano, alt; erkaklarniki: tenor, bariton, bas va bas profundo kabi ovozga bo‘lingan holda operaning partiturasiga yoziladi. Ushbu ko‘rsatma orqali opera ijro qiluvchilaming ovozlarini tanlab, rol o‘ynashga kiritiladi. Shu bilan birga operani har parda ko‘rinishlarida barcha musiqalar: ariya, ariozo, xor, balet nomerlar va rechitativlar bir - biriga uzviy bog‘lanishlari bilan simfonik orkestrning ishtirokida jaranglaydi. Shularni birlashtiradigan musiqali dramaturgiya baquvvat va ta’sirchan bo‘lsa, opera asari sahnada uzoq umr ko‘radi.

“Nurxon”. Atoqli bastakor T.Jalilov dramaturg K.Yashin (Nug‘manov) bilan hamkorlikda o‘zbek ayollarining orasida teatr san’atiga birinchilardan bo‘lib qadam qo‘ygan yosh aktrisa Nurxon Yo‘ldosh Xo‘jayeva (milliy istiqlol dushmanlari tomonidan qatl qilingan) hayotiga bag‘ishlangan (bu 20-yillarda sodir bo‘lgan) tarixiy fojia asosida “Nurxon” nomli musiqali dramasini bunyodga keltirdilar. Spektaklning premyerasi 1942-yil 23-dekabrda Muqimiy nomidagi musiqiy teatrda o‘tgan. Asar tomoshabinlar tomonidan qizg‘in kutib olingan va respublikaning madaniy hayotida katta voqeaga aylanib ketgan. 1942-yildan 1952-yilga qadar asar musiqasi o‘zbek xalq cholg‘u ansambli jo‘rligida ijro etilgan. 1952-yildan buyon ikkinchi tahrir asosida kompozitor G.Sobitovning simfonik orkestrga yozgan partiturasi tufayli simfonik orkestr tomonidan ijro etilmoqda.
“Alisher Navoiy Astrabodda”. Tarixiy biografik mavzuda yaratilgan musiqali sahna asarlari orasida “Alisher Navoiy Astrabodda” musiqali dramasi ham e’tiborga molik. Pyesa muallifi Inoyat Maqsumov. Musiqani ulug‘ bastakor Yunus Rajabiy kompozitor Sayfi Jalil bilan hamkorlikda yozgan. Spektaklning premyerasi 1968-yili Muqimiy nomidagi musiqali teatrda o‘tgan. Asar ulug‘ shoir Alisher Navoiy tavalludining 525-yilIigiga bag‘ishlangan. 00 ‘zbek musiqali drama va komedayasi XX asrning 50 — 90 – yillarida XX asrning 50 - 90 – yillarida o‘zbek professional kompozitorlarining yozuvchi - dramaturglar bilan hamkorlikda yaratgan musiqiy sahna asrlariga murojaat qilishdan avval shuni aytib o‘tish joizki, respublikamizda urushdan avval va keyingi yillarda musiqiy teatrlarga o‘zbek xalq cholg‘ulari ansamblining o‘rniga simfonik orkestr kiritilganidan buyon tengsiz ijodiy hamkorlik uslubi bunyodga kelgan edi. Ya’ni o‘zbek bastakori klassik maqom, mumtoz ashula, yalla, qo‘shiq va o‘zlari bastalagan kuylarni yozilayotgan sahna asariga tanlab berar edi. Professional kompozitor esa ularni garmoniyalashtirib, simfonik orkestrga moslashtirar edi. Bunday tengsiz ijodiy uslub orqali musiqiy sahna asarlari yaratish uzoq yillardan buyon davom etdi va etmoqda. Yuqorida zikr qilingan barcha sahna asarlar va urushdan keyingi yillarda shu uslub asosida viloyat teatrlaridan tashqari faqat Muqimiy nomidagi davlat musiqiy teatr jamoasi sahnada qo‘ygan asarlarga va professional o‘zbek kompozitorlarining mustaqil ravishda yaratgan musiqiy drama va komediyalarga murojaat qilinmoqda. Bastakorlar va professional kompozitorlar shu davrda yaratgan musiqiy sahna asarlarini tahlil qilishda va ularga baho berishda biz ham atoqli musiqashunos, kompozitor A.N.Serovning italyan va fransuz kompozitorlarining opera, musiqiy drama yoki musiqiy komediyalarining katta qismini tahlil qilib, har bir sahna asariga baho berishda quyidagi mukammal (yuksak orzu) MEZONNI qo‘llab, u yozadi: “ Agar asar tomoshabin - tinglovchini har sahnada pyesa sifatida ham musiqiy asar sifatida qiziqtira oladigan musiqiy dramani yoki komediyani ham dramatik adabiy mazmun, ham musiqiy taassurot birgalikda bir butun bo‘lib ketgandagina musiqiy sahna asar inson qalbida sezilarli zavq uyg‘otadi, chuqur iz qoldiradi. Agar bunga o‘rni kelganda orkestr sadosi vokal (ovoz) go‘zalligi orqali ajralmas taassurot mukammal bo‘lsa, unda musiqiy drama yoki komediya tinglovchida mukammal taassurot qoldiradi. Shularni amalda hal qilish imkoniyati bor - ku axir!”⁵ deydi Serov va hamkasblarini ijodlarida shu “MEZON”ni nazarda tutmoqlariga da’vat qiladi. Biz ham mazkur davrda yaratilgan musiqiy drama va komediyalarning ayrimlarini tahlil qilishda shu “mezon”ga yondashamiz. Urushdan keyingi to‘rt yil orasida “Muqimiy nomidagi davlat musiqiy teatri”da sahna yuzini ko‘rgan, yuqorida zikr etilgan qardosh respublikalarning kompozitorlari yaratgan spektakllardan tashqari quyidagi musiqiy dramalar ham sahna yuzini ko‘rdilar: 1946-yilning 25-iyunida “Tohir va Zuhra” musiqiy dramasining ikkinchi tahriri; 1947-yili kompozitorlar T.Sodiqov va V.Meyenlarning “Sovg‘a” (pyesa mualliflari M.Muhammedov va A.Bobojonovlar) musiqali dramasi; 1948 - yili T.Jalilov va A.Brovsinlaming “Asrlar” (pyesa muailifi Uyg‘un) musiqali dramasi; 1949-yili T.Jalilov va A.Brovsinlaming “G‘unchalar” (pyesa muailifi Z.Fatxullin) musiqali dramasi; 1949-yili T.Jalilov va G.Sobitovlarning “Alpomish” (pyesa muailifi S .Abdul la) musiqali dramasi kabi

⁵ А.Н.Серов - “Избранные статьи” JI.: Музгиз, 1950.134-с.
spektakl larning musiqalari yuqorida zikr qilingan tengsiz hamkorlikda bunyodga kelganlar. O‘zbek musiqiy teatr tarixida, o'zbek professional kompozitorlarining orasida birinchi marotaba mustaqil ravishda kompozitor Manas Leviyev shoir - dramaturg Uyg‘un bilan hamkorlikda “Oltin ko‘1” nomli musiqiy drama - komediya partiturasini yaratdi. Mazkur asarning premyerasi 1949 – yili 6 – noyabrda “Muqimiy nomidagi davlat musiqiy teatr” jamoasining ijrosida tomoshabinlarga havola qilindi. Spektaklning premyerasi respublika jamoatchiligida juda katta taassurot qoldirdi. Matbuotda ham asarga, ayniqsa kompozitor o‘zbek xalq musiqasidan “iqtibos” kiritmay milliy ruhda orginal musiqa yaratgani mutaxassislar tomonidan yuqori baholandi. O‘zbek professional kompozitorlarga o‘rnak bo‘lishini bashorat qilishdi. Kompozitor Manas Leviyev (1912 - 1990), “Oltin ko’l” ga musiqa bastalashdan avval, Leningrad konservatoriyasini bitirgach, yillar davomida musiqaning turli janrlarida asarlar yaratishda ko‘p ovozli musiqiy uslubda, milliy musiqiy asarlar yaratishda ijodiy izlandi. Mutaxassislik mahoratini oshirishga harakat qildi va ayrim ijodiy yutuqlarga muyassar bo‘ldi. Natijada u zamonaviy milliy ruhda yorqin ommaviy qo‘shiqlar, romanslar, vokal – simfonik asarlar drama teatrining spektakllariga, kinofilmlarga musiqalar bastaladi. “Suhayl va Mehri” nomli balet yaratdi. Yuqorida zikr qilingan barcha kompozitorlar yillar davomida mustaqil ijodiy faoliyatlarida M.Leviyev kabi o‘z ijodiy yo‘lini topib olishda izlandilar, ijodiy mahoratlarini oshirishda tinimsiz ishlab, musiqiy san’atning turli shakl, janrlarida bir talay asarlar, jumladan, musiqiy sahna asarlari ham yaratdilar.
“Oltin ko‘l”. Musiqali drama - komediya “Oltin ko‘1” (nomi ramziy ma’noda atalgan)da voqea Farg‘ona vodiysining bir dongdor kolxozida o‘tadi. Mehnat jarayonida sodir bo‘lgan yosh kolxozchilarni mehnatga va kattalarga bo‘lgan munosabatlari, sevgi – muhabbatlari, rashk o‘tida yonishlar, turlicha kelishmovchiliklari aks etgan.
“Jon qizlar”. Zamonaviy qishloq-xo‘jalik mavzuiga bag'ish - langan musiqiy komediyalar orasida kompozitor Abdurahim Muhammedov (1923-1980)ning “Jon qizlar” asari alohida o‘rin egallaydi. Pyesa mualliflari qirg‘iz dramaturglari: K.Shangitboyev va K.Bayseitovlar, o‘zbek tiliga shoir Po‘lat Mo‘min tarjima qilgan. Spektaklning premyerasi 1963-yili Muqimiy nomidagi musiqali teatrda o‘tgan. Mazkur asar tomoshabinlarda katta qiziqish uyg'otdi va tez orada “Jon qizlar” respublikamizdagi barcha musiqali drama va komediya teatrlarida ham tomoshabinlarga havola qilindi. Asar sahnalarda uzoq umr ko‘rdi.
“Fotima va Zurha”. Mustaqillik yillarida yaratilgan zamonaviy mavzuda yozilgan musiqali sahna asarlarining orasida kompozitor Farhod Alimovning (dramaturg U.Umarbekovning pyesasi) “Fotima va Zuhra” musiqali dramasi adabiy mazmun va musiqiy saviyasi bilan ajralib turadi. Muqimiy nomidagi respublika davlat musiqali teatr jamoasi 1997-yili spektaklni tomoshabinlarga havola qildi va qizg‘in olqishlarga sazovor bo‘ldi. Asar mazmuni va g‘oyasi giyohvandlikka qarshi kurashga qaratilgan. Zamona zayli bilan yoshlarning orasida bangilikka duchor bo‘lganlarning soni yildan – yilga ko‘payishi sababli, jinoiy voqealar sodir bo‘lmoqda. Mazkur asarda yig‘indi obrazlar orqali, giyohvandlik qanday fojialarga olib kelishi tasvirlanadi.
“Vatan ishqi”. Tarixiy mavzuda yaratilgan musiqali sahna asarlari orasida kompozitor S.Boboyevning 1958-yili yaratgan “Vatan ishqi” nomli musiqali dramasi muhim rol o'ynaydi. Muqimiy nomidagi musiqali teatr, keyin barcha viloyat musiqali drama va komediya teatr jamoalari sahnalashtirishdi. Teatrlarning premyeralari katta madaniy voqeaga aylanib ketgan edi. Spektakl uzoq yillar davomida hamma teatrlarda qayta-qayta sahnalashtirildi. Tomoshabinlarning turli avlodlari ko‘rishga, eshitishga muyassar bo ‘ldilar. Ya’ni mazkur asar sahnada uzoq umr ko‘rdi.
“Vatan Ishqi” dramasining bunday yutuqqa sazovor bo‘lishining sababi nimada? Eng avval aytish joizki, spektaklning adabiy mazmuni va musiqiy dramaturgiyasining yaxlitligidadir. Ya’ni musiqa bilan dramatik voqealarning ajralmas uzviy ravishda bog‘lanishi, ishtirok etuvchi qahramonlarning yorqin musiqiy “portret” tasvirlari mazkur janrning asosiy xususiyat, qoida talablariga mukammal ravishda javob bera olishi, bundan tashqari, spektakl zaminidagi hayotiy voqealar shaxsiy masala bo‘lib qolmasdan, ijtimoiy umumdavlat darajasiga ko’tarilishi muqaddas ona Vatan tuyg‘usi bilan yashash va Vatanga jonini qurbon qilish g‘oyasi ustuvor turishi bilan ajralib turadi. Shu bilan tomoshabinlarning diqqat e’tiborini beixtiyor o‘ziga tortadi.
“Ajab savdolar”. Zamonaviy mavzuda yaratilgan juda ko‘p musiqiy sahna asarlari orasida kompozitor Manas Leviyev atoqli shoir – dramaturg Hamid G‘ulom bilan birgalikda yosh avlodlarning hayotlariga bag‘ishlab, “Ajab savdolar” nomli musiqiy komediyasini yaratdi. Spektaklning premyerasi 1969-yili Muqimiy nomidagi respublika davlat musiqiy teatrida o‘tgan. Spektaklni tomoshabinlar juda katta ko‘tarinki ruh va olqishlar bilan kutib oldilar.
“O‘jarlar”. Zamonaviy mavzuda ishchilar hayotiga bag‘ishlangan musiqiy sahna asarlarining orasida kompozitor Ikrom Akbarovning shoir – dramaturg Jumaniyoz Jabborov bilan hamkorlikda yaratgan “O‘jarlar” musiqiy komediyasi o‘zining qiziqarliligi, adabiy mazmun va jozibali original musiqasi bilan respublikamizda mashhur bo‘lib ketdi. Spektaklning premyerasi, 1972-yili Muqimiy nomidagi Respublika davlat musiqiy teatrida o‘tgan. Asarning premyerasini tomoshabinlar qizg‘in olqishlar bilan kutib olgan edilar va spektakl Muqimiy nomidagi respublika teatri va viloyat teatrlarida uzoq umr ko‘rdi va tomoshabinlarga ma’naviy ozuqa berdi.
“Alpomish”. Muqimiy nomidagi 0 ‘zbekiston davlat musiqali teatr jamoasi 1949 – yil atoqli bastakor T.Jalilov shoir – dramaturg Sabir Abdulla bilan hamkorlikda “Alpomish” musiqali dramasini tomoshabinlarga havola etdi va olqishlarga sazovor bo‘ldi. Spektaklni musiqasi o‘zbek xalq cholg‘u asboblar ansambli jo ‘rligida ijro etilardi. 1953-yildan boshlab kompozitor G.Sobitov bilan hamkorlikda asarning musiqasini qaytadan ishlab, simfonik orkestr uchun moslashtirdi. “Alpomish” o‘z vaqida O‘zbekiston madaniy hayotida katta voqeaga aylangan edi. O‘zbek xalqining sevimli dostoni “Alpomish” muvaffaqiyatli sahnalashtirilgani va unga milliy ruhdagi musiqalar bastalanganligi tomoshabinlar e’tiborini qozonishiga asosiy sabab bo‘ldi.
“Yusuf va Zulayho”. 1990-yilda shoir Ramz Bobojon bilan hamkorlikda kompozitor Farhod Alimov “Yusuf va Zulayho” musiqali dramasini sahnalashtirdi. Spektaklning premyerasini jamoatchilik va tomoshabinlar qizg‘in kutib olgan edilar. Musiqali teatr tarixida yana bir yaxlit badiiy asar dunyoga keldi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kompozitorning ilk yirik musiqali sahna asari, bir so‘z bilan aytganda, o‘zining mazmundorligi, musiqiy dramaturgiyasining baquvvatligi va jozibadorligi bilan tinglovchida yaxshi taassurot qoldiradi.
“Zafar”. Muqimiy teatri jamoasi 1956-yilda dramaturg Umarjon Ismoilov, kompozitor Hamid Rahimov va Po‘lat Rahimovlarning “Zafar” musiqali dramasini sahnalashtirdi. Asar, o‘zbek va ukrain xalqlarining do‘stligi hamda nemis – fashistlarga qarshi kurash mavzusiga bag‘ishlangan. Unda urush vaqtida o‘z ota – onalaridan judo bo‘lgan yosh bolalarni tarbiyalashda o‘zbek xalqining ko‘rsatgan muruvvati ham yorqin ifodalangan.
“Momo yer”. Muqimiy nomli teatr jamoasi 1965-yilda, g‘alabaning 20 – yilligiga bag'ishlab, “Momo yer” nomli musiqali dramasini sahnalashtirdi. Ch.Aytmatovning mashhur “Momo yer” qissasi asosida shoir To‘rob To‘la librettosiga kompozitor Ikrom Akbarov musiqa bastalagan. “Momo yer” spektaklida To‘lg‘anoy ismli oddiy qishloq ayolining dahshatli urush va urushdan keyingi yillarda boshidan kechirgan qismati haqida hikoya qilinadi. Urush bu ayol boshiga juda og‘ir musibat olib keldi. Avval eri SuvonquI, keyin ketma-ket uch o‘g‘li Qosim, Masalbek va Jaynaqlar urushda qahramonlarcha halok bo‘lganlaridan qora xat oladi. Ammo judolik va achchiq hayot, bu irodasi kuchli To‘lg‘anoyni sindira olmaydi. U kelini Oliman bilan duch kelgan qiyinchiliklarga bardosh beradi, eri va o‘g‘illari xotirasi, nabirasining kelajagi bilan yashaydi. Mazkur musiqali dramalarning har biri teatr repertuarini boyitib, sahnada uzoq umr ko‘rdi. Tomoshabinlarga ma’naviy – estetik ozuqa berdi.
“Ishqing bilan”. XX asrning 50 - 90-yillarida zamonaviy - ijtimoiy mavzuda qishloq hayotiga bag‘ishlangan, uzoq yillar davomida teatr repertuarida saqlanib, tomoshabinlarga ma’naviy - estetik ozuqa bergan musiqiy drama va komediyalar orasida kompozitor Hamid Rahimovning “Ishqing bilan” (Hamza Umarov pyesasi) nomli musiqali dramasi 1959 - yili Muqimiy nomidagi Respublika davlat musiqali teatr jamoasi tomonidan tomoshabinlarga havola qilindi. Spektakl sahnada uzoq umr ko‘rdi va teatr tarixida chuqur iz qoldirdi. Asar kolxoz hayotiga bag‘ishlangan. “Ishqing bilan” spektaklida hayotiy tuyg‘ular, hajviy voqealar, hazil – askiya va latifalar keng o‘rin olgan. Kompozitor ustalik bilan sahnalardagi voqealarni jiddiy va hajviy vaziyatlarga qarab, kerakli musiqiy vositalar bilan boyitishga harakat qilgan. H.Rahimovning bu musiqiy dramasi mazkur janr xususiyatlarini badiiy ifodalovchi asardir. Spektakldagi oddiy qo‘shiq, yallalar, murakkab ariya, ansambl, xor va raqs nomerlar hamda so‘z dialoglar uzviy bog‘lanib, ishtirok etuvchi qahramonlarning xatti – harakatlari, his - tuyg‘ulari musiqiy sadolarda aks etilgan. Spektaklning adabiy so‘z mazmunidagi ayrim kamchiliklarga qaramasdan, spektakl tomoshabinni o‘ziga tortadi va yaxshi taassurot qoldiradi hamda yoshlarga o‘rnak bo‘la oladi. Bu spektakl ham 1959-yilda Moskvadagi “Kremi” teatrida “Oltin ko‘li” bilan birga tomoshabinlarga namoyish qilingan. Tayanch so‘zlar: teatr, drama, komediya, pyesa, spektakl, rechitativ, bastakor, kompozitor, dramaturg, ansambl, orkestr, musiqa, musiqiy dramaturgiya va hokazo.