Mustaqil ishi. Mavzu: Efir moylarning va ularni saqlovchi dorivor o’simliklarning tasnifi. Topshirdi: / / Atajanova Ozoda. Qabul qildi: / / Allaberganova Zebo. Baholash: Urganch 2023

Efir moylarini ishlab chiqaruvchi va saqlovchi organlar, asosan, ikki guruhga bolinadi:
Efir moyli ekinlar — efir moylari olish uchun yetishtiriladigan ekinlar guruhi; texnika ekinlari. Ayrim organlari (guli, urugʻi, mevasi, poyasi, ildizpoyasi, bargi va boshqalar) yoki tanasida efir moylari (xushboʻy moddalar) toʻplaydi. Efir moyli ekinlarining daraxt, buta va bir va koʻp yillik oʻtlar turlari bor. Ular tropik, subtropik mintaqalarda koʻp tarqalgan, moʻtadil iqlimli hududlarda ham ekiladi. Oʻzbekistonda efir moyli oʻsimliklarning 50 oilaga kiruvchi 233 turi mavjud, lekin ayrimlari (arpabodiyon, jambil, kashnich, qora zira, yalpiz va boshqalar) maxsus ekiladi. Efir moyli ekinlarining baʼzi turlarining mevasi va bargi tarkibida 1,5% dan 6—7% va undan ortiq efir moyi (atenol, mentol, yevgenol va boshqalar), shuningdek, 11—27% texnik moy bor. Jahon dehqonchiligida Efir moyli ekinlaridan atirgul, yorongul, lavanda, yalpiz asosiy ahamiyatga ega. Oʻsimliklarning xushboʻyligi efir moylarining miqdori, tarkibi va sifatiga bogʻliq.
Terpenlar— tabiatda keng tarqalgan toʻyinmagan uglevodorodlar, umumiy formulasi (C5H8)n n=2, 3, 4 va h. k. boʻlishi mumkin. Barcha terpenlar, odatda, izoprenning polimerizatsiyalanishidan hosil boʻlgan mahsulotlar deb qaraladi. Terpenlar molekuladagi izopren boʻgʻimlariga qarab, quyidagi qatorlarga boʻlinadi: xususiy monoterpenoidlar (n=2) (koʻpincha terpenlar deganda faqat shu birikmalar tushuniladi); seskviterpenlar (n=3); diterpenlar (n=4) (diterpenlar hosilalariga smola kislotalari mansub); triterpenlar (n=6) (bunga sterin va gormonlar kiradi); politerpenlar (n bir necha yuzdan oʻnlab minggacha) (tabiiy kauchuk, guttapercha kiradi). Monoterpenlar zichligi 1000 kg/m3 gacha, qaynash trasi 150—190 °C, seskviterpenlarniki 230—300°, diterpenlarniki 300°dan yuqori. Terpenlar—xushboʻy; suvda erimaydi, organik eritmalarda yaxshi eriydi.Terpenlar va uning hosilalari gullar, mevalar, oʻsimlik bargidan olinadigan efir moylarining tarkibiy qismidir. Terpenlar oʻsimliklardan bugʻlatib, quruq haydab, ekstraksiyalab olinadi. Kimyo, atir-upa, farmatsevtika, lok-boʻyoq, qogʻoz, sovun sanoatida keng qoʻllanadi. Bu guruhga kiradigan dorivor o‘simliklar efir moylarining asosiy ta’sir etuvchi qismlari mentol, sineol, limonen, pulegon, menton, karvon va boshqa birikmalar hisoblanadi.
Qalampir yalpiz bargi va moyi– Folia Et Oleum Menthae Pideritae . Qalampiryalpiz — Mentha piderita L., yasnotkadoshlar — Lamiaseae (labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi. Ko‘p yillik, bo‘yi 30—100 sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Poyasi bir nechta, tik o‘suvchi, to‘rt qirrali, tuksiz yoki siyrak tukli. Bargi oddiy, cho‘ziq tuxumsimon yoki lansetsimon, o‘tkir uchli, qirrasi o‘tkir arrasimon. Barglar poyada qisqa bandlari bilan qarama-qarshi joylashgan. Gullari mayda, pushti, och binafsha yoki qizil-binafsharangda, poya va shoxlar uchida g‘uj joylashgan boshoqchasimon gul to‘plami hosil qiladi. Gulkosachasi naychasimon, binafsha rangli, besh tishli bo‘lib, meva bilan birga qoladi. Gultojisi biroz qiyshiq, voronkasimon, to‘rt bo‘lakli (boshqa labguldoshlardan farqi); otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo‘lakli, yuqorida joylashgan. Mevasi—kosachabarg bilan birlashgan 4 ta yong‘oqcha. Geografik tarqalishi. Qalampiryalpiz yovvoyi holda uchramaydi. U Mentha aquatica L. bilan Mentha spicata Gilib.ning o‘zaro chatishishidan vujudga kelgan, deb faraz qilinadi. Qalampiryalpiz asosan, Ukraina, shuningdek, Krasnodar o‘lkasida, Belorus va Moldova respublikalarida o‘stiriladi. Qalampiryalpizning ikki turi bor: qora qalampiryalpiz va oq qalampiryalpiz. Oq qalampiryalpizning poya va tomirlari oqyashil, qora qalampiryalpizning poya va tomirlari esa qizilbinafsharangda bo‘ladi. Dorivor mahsulot sifatida, asosan, qora qalampiryalpiz tur xili o‘stiriladi. Yalpizning oq turining hidi nozik va yoqimli bo‘lgani uchun u parfumeriya (atir-upa) va oziq-ovqat sanoati uchun o‘stiriladi. Seleksionerlar qalampiryalpizning ko‘p efir moyi va mentol beradigan serhosil 541-sonli, “Prilukskaya-6“, “Krasnodarskaya-2“ va boshqa navlarni yetishtirdilar. Bu navlar sovuqqa chidamli bo‘lib, zamburug‘lar bilan deyarli kasallanmaydi. TADQIQOT NATIJALARI Mahsulot tayyorlash. Qalampiryalpiz g‘unchalash davrida yoki yarim guli ochilganidan so‘ng pichan o‘radigan mashinada o‘rib olinadi (chunki bu vaqtda qalampiryalpiz tarkibida efir moyi ko‘p bo‘ladi). Birinchi o‘rimdan so‘ng qaytadan ko‘karib chiqqanini kuzda o‘simlikning tagidan yana bir marta o‘rib olinadi. Yig‘ilgan mahsulot xirmonda so‘litilib, so‘ngra so‘ri ustida yoki havo quritgichda quritiladi. Bunda poyadagi burglar to‘kila boshlaydi. Panshaxa bilan poyani silkitib, to‘kilgan barglar yig‘ib olinadi va quyoshda oxirgi marta quritiladi. Uni poya qoldiqlaridan, qum, kesak va boshqa aralashmalardan tozalanib, yashiklarga joylanadi. Mahsulot dorixonalarga va Galen preparatlari olish uchun zavodlarga yuboriladi. Efir moyi olinadigan mahsulot qalampiryalpiz qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Bu davrda garchi efir moyi kam bo‘lsa-da, tarkibida mentol miqdori ko‘p bo‘ladi. Yig‘ilgan o‘simlik quritilgandan so‘ng, tozalanadi va efir moyi olish uchun zavodlarga yuboriladi. Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot cho‘ziq tuxumsimon yoki lansetsimon, qisqa bandli, o‘tkir uchli, arrasimon notekis qirrali bargdan iborat. Bargning uzunligi 8 sm gacha, eni 3 sm gacha bo‘lib, ustki tomoni to‘q yashil, pastki tomoni esa och yashil rangda. Ikkinchi tartibdagi tomirlar yo‘g‘on tomirdan burchak hosil qilib chiqadi va uchlari bilan birlashib, barg chetida parallel chiziq hosil qiladi. Mahsulotning o‘tkir yoqimli hidi bor, mazasi tilni achitib, uzoq vaqtgacha muzdek qilib turadi. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasida qaynatib yoritilgan va suvda yuvilgan bargning tashqi tuzilishi mikroskop ostida xloralgidrat eritmasida ko‘riladi. Epiderm hujayralari egri-bugri devorli, ustitsalar bargning har ikkala tomonida uchraydi, ular ikkita epidermiya hujayrasi bilan o‘ralgan (labguldoshlar oilasiga xos). Bargning epidermisi ustida ikki-to‘rt hujayrali, qalin devorli, uzun, so‘galli tuklar hamda oval yoki teskari tuxumsimon shaklli, bir hujayrali, bezli boshchali va bir hujayrali kalta oyoqchali tuklar bo‘ladi. Uzun tuklar kam bo‘lib, faqat barg chetida va tomirlar ustida, bezli boshchali tuklar esa barg plastinkasining ustida tarqoq holda uchraydi. Bundan tashqari, bargning har ikkala tomondagi epidermisida kalta oyoqchasi bilan birikkan efir moyli bezlari bo‘ladi. Bu bezlar 8 ta, radius bo‘yicha joylashgan efir moyi ishlab chiqaruvchi hujayralardan tuzilgan. Efir moyi ishlab chiqaradigan bezlarda yig‘ilgan, moy kutikula qavati ostiga to‘planadi. Ba’zan mentol kutikula qavati ostida kristallga aylanib qoladi. Bargda kalsiy oksalatning kristallari bo‘lmaydi. Kimyoviy tarkibi. O‘simlik bargida 2,40-2,76%, gul to‘plamida 4-6%, poyasida 0,3% efir moyi bo‘ladi. Qalampiryalpizning yangi navlari tarkibida 4-5% gacha efir moyi bor. XI DF ga ko‘ra, barg tarkibida (bargni saqlash davrida efir moyining uchib ketishini nazarda tutgan holda) 1% dan kam efir moyi bo‘lmasligi kerak. Efir moyi o‘simlikning yerustki qismidan suv bug‘i yordamida haydab olinadi. Moy tiniq, rangsiz yoki och sariq suyuqlik bo‘lib, xushbo‘y hidi va og‘izni uzoq muddatgacha sovitadigan o‘tkir mazasi bor. XI DF ga ko‘ra, qalampiryalpizdan olinadigan efir moyining zichligi 0,900-0,910, refraksiya soni 1,459-1,470, qutblangan nur tekisligini og‘dirish burchagi 18°,20°,32° kislota soni 1,30 gacha va efir soni 11,5 dan yuqori (4% dan kam bo‘lmagan mentol asetat murakkab efiriga to‘g‘ri keladi) bo‘lishi lozim. Efir moyi sovitilsa, uning stearoptini-mentol kristall holida ajraladi. Moy tarkibida 41-70% mentol, 6-25% menton, limonen, sineol, pulegon hamda 4-9% mentolning sirka, valeriana kislotalar bilan hosil qilgan efirlari va boshqa birikmalar bo‘ladi. XI DF ga ko‘ra, efir moyi tarkibida erkin va murakkab efir holidagi mentolning umumiy miqdori 50% dan kam bo‘lmasligi kerak. Qalampiryalpiz tarkibida efir moyidan tashqari, 40 mg % karotin, flavonoidlar, 0,3% ursol va 0,12% oleanol kislotalar bor. Ishlatilishi. Qalampiryalpiz bargi preparatlari, efir moyidan tayyorlangan yalpiz suvi va nastoykasi ko‘ngil aynishiga va qusishga qarshi hamda ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilashda ishlatiladi. Bundan tashqari, yalpiz suvi og‘iz chayqash va miksturalar ta’mini yaxshilash uchun qo‘llaniladi. Efir moyidan ajratib olingan mentol quloq, burun, nafas yo‘llari kasalliklarida hamda tish og‘rig‘ini qoldirish uchun ishlatiladi. Mentoldan bosh og‘rig‘ini qoldiradigan migren qalami tayyorlanadi. Mentol preparati-validol ko‘krak qisish (stenokardiya) kasalligida ishlatiladi. Efir moyi va mentol oziq-ovqat hamda parfumeriya sanoatida ham qo‘llaniladi. Dorivor preparatlari. Bargidan damlama, efir moyidan yalpiz suvi-Aqua Menthae va nastoyka tayyorlanadi; mentol migren qalami va validol tarkibiga kiradi. Barg tinchlantiruvchi, o‘t haydovchi, me’da kasalliklarida ishlatiladigan yig‘ma-choylar va qorin og‘rig‘ini qoldirish uchun ishlatiladigan tabletka va tomchilar tarkibiga kiradi. Mentol ingofen tarkibiga kiradi. Marmarak (mavrak) bargi - Folia Salviae. Dorivor marmarak (mavrak) -Salvia officinalis L., yasnotkadoshlar - Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae) oilasiga kiradi. Ko‘p yillik, bo‘yi 20-50 sm ga yetadigan yarimbuta. Poyasi ko‘p sonli, shoxlangan, serbarg, to‘rt qirrali, pastki qismi biroz yog‘ochlangan. Bargi oddiy, uzun bandli, poyaning eng yuqori qismidagilari bandsiz bo‘lib, poyada qarama-qarshi o‘rnashgan. Gullari qisqa bandli, mayda, poya va shoxlarining yuqori qismida boshoqsimon doira shaklidagi soxta to‘pgul hosil qiladi. Guli qiyshiq, gulkosachasi ikki labli, sertuk, gultojisi ikki labli, ko‘k-binafsha rangda, otaligi ikkita, onalik tuguni to‘rt bo‘lakli, yuqorida joylashgan. Mevasi-4 ta yong‘oqchadan iborat. lyuniyul oylarida gullaydi. Geografik tarqalishi. Vatani O‘rtayer dengizi bo‘yidagi davlatlar. Moldova, Ukraina, Krasnodar o‘lkasida o‘stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Marmarak bargi bir yilda (gullagandan boshlab) uch marta qo‘l bilan terib olinadi. Birinchi va ikkinchi terimda faqat poyaning pastki qismidagi barglar olinadi. Uchinchi terimda (sentabr oyida) esa poyadagi hamma burglar va poyaning yuqori qismi-uchi (10% gacha ruxsat etiladi) yig‘ib olinib, cherdaklarda yoki havoquritgichlarida quritiladi. Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot uzun bandli, cho‘zinchoq yoki keng lansetsimon (ba’zan barg plastinkasining asosida bitta yoki ikkita kichkina bo‘lagi bo‘ladi) bargdan iborat. Barg plastinkasining uchi to‘mtoq bo‘lib, qirrasi to‘mtoq tishli. Yirik barglar uzunligi 6-10 sm, eni 2-2,5 sm, mayda barglar uzunligi 2 sm, eni esa 0,8 sm bo‘ladi. Yosh barglar juda ko‘p mayda tuklar bilan (ayniqsa, pastki tomoni) qoplanganidan kumushrangli. Katta barglarda tuklar kam bo‘lib, plastinkaning ustki tomoni kulrang-yashil, pastki tomoni esa kulrang. Bargda joylashgan 3 va 4 tartibdagi tomirlar barg plastinkasining yuqori tomonidan ichkarisiga botib kirganligi va pastki tomondan bo‘rtib chiqqanligi uchun plastinkaning pastki tomoni bir xildagi mayda katakcha shaklida ko‘rinadi. Mahsulotning nihoyatda xushbo‘y hidi va achchiqroq yoqimli, biroz burishtiruvchi mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasida qaynatib, yoritilgan bargning tashqi ko‘rinishi mikroskopda ko‘rinadi. Bargning yuqori epidermisi ko‘pburchakli yoki yumaloq, biroz egri-bugri devorli, pastki epidermisi esa egri-bugri devorli hujayralardan tashkil topgan. Ustitsalar asosan pastki epidermisda joylashgan bo‘lib, 2 ta epidermis hujayrasi bilan o‘ralgan (labguldoshlar oilasiga xos). Bargdagi tuklar ikki xii bo‘ladi: oddiy (3-4 ta kichkina va bitta uzun egri-bugri hujayrali) hamda boshchali tukchalar. Boshchali tuklari mayda bo‘lib, 1-3 ta mayda hujayrali qisqa oyoqchadan va yumaloq shaklli bir hujayrali boshchadan tashkil topgan. Boshchali tuklar asosan barg tomiri bo‘ylab joylashgan. Efir moyili bezlar tuklar ortida deyarli ko‘rinmaydi. Bu bezlar yumaloq shaklli bo‘lib, efir moyi ishlab chiqaradigan, radius bo‘yicha joylashgan 8 ta hujayradan tashkil topgan. Kimyoviy tarkibi. O‘simlikning barcha organlarida efir moyi bo‘ladi. Barg tarkibida 0,5-2,5% efir moyi, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar, ursol va oleanol kislotalar hamda boshqa birikmalar bor. XI DF ga ko‘ra, mahsulot tarkibida efir moyining miqdori butun mahsulotda 1%, qirqilgan mahsulotda esa 0,8% dan kam bo‘lmasligi kerak. Efir moyi tarkibida 15% gacha sineol, tuyon, borneol, kamfora va boshqa birikmalar bo‘ladi. Ishlatilishi. Dorivor marmarak bargining preparatlari burishtiruvchi, dezinfeksiyalovchi va yuqori nafas yo‘llari yallig‘langanda yallig‘lanishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida, og‘iz (stomatit va gingivit kasalliklarida) va tomoqni chayqash uchun ishlatiladi. MUHOKAMA Dorivor preparatlari. Damlama. Marmarak bargi tomoq, ko‘krak, yuqori nafas yo‘llari yallig‘lanishi, me’da kasalliklarida va ich ketishiga qarshi ishlatiladigan yig‘ma-choylar tarkibiga kiradi. Marmarak bargidan “Salvin“ dorivor preparati olinadi. Uning suvdagi yoki natriy xloridning izotonik eritmasidagi 0,1 va 0,25% li eritmalari og‘iz bo‘shlig‘idagi surunkali yallig‘lanish kasalliklari (gingivit, stomatit, parodontoz), yiringli, tropik va suyaklarning oqma yaralarini davolashda qo‘llaniladi. XULOSA Xulosa qilib aytganda efir moyli o‘simliklar juda qadim zamonlardan buyon odamlar ovqatlarga yaxshi mazali tam va yoqimli hid berish maqsadida turli-tuman ziravor va efir moyli o‘simliklarning barglaridan, mevalaridan hamda urug‘laridan foydalanib kelmoqdalar. So‘nggi paytlarda xalq xo‘jaligining turli sohalarida efirmoyli o‘simliklardan olinayotgan xomashyo mahsulotlari ishlatilmoqda. Ayniqsa, efir moylaridan parfyumeriya sanoatida atir-upalar, tish pastalari va poroshoklar, pomadalar hamda sovunlar ishlab chiqarishda keng foydalaniladi. Efir moylari uchuvchanlik va bakterisidlik xususiyatlariga, xushbo‘y hidga ega bo‘lganligi tufayli ulardan jamoat binolarini, maktablarni, bolalar bog‘chalarini, kinoteatirlarni dezinfeksiya qilishda ishlatish mumkin.Ulardan qishloq xo‘jalik o‘simliklarini zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurashishda foydalaniladi. Shunday qilib, efir moylari xalq xo‘jaligining turli sohalarida ishlatilishi bilan bir qatorda xalqaro bozorda ularga bo‘lgan talab kun sayin ortib bormoqda.

REFERENCES

1. Белолипов И.В. Краткие итоги первичной интродукции растений природной флоры Средней Азии в Ботаническом саду АН УзССР // Интродукция и акклиматизация растений: Сб. науч. тр. – Ташкент: БС АН УзССР, 1976.
2. М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И. Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. Флоры Узбекистана в условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
3. Тамахина А.Я., Локьяева Ж.Р. Селекция и культивирование девясила высокого.
4. Ibragimov A.Yu. Shifobaxsh ne’matlar. – Toshkent: Navroz nashriyoti, 2016.
5. Baratjon o'g'li, S. F. (2022). DORIVOR ISSOP O‘SIMLIGINING YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI VA SHIFOBAXSH XUSUSIYATLARI. Journal of new century innovations, 14(1), 50-53.
6. Yusupova, Z., A. Saminov, and F. Sayramov. "SALVIA-L MARMARAK TURKUMI VAKILLARINING O’ZBEKISTONDA TARQALISHI, HAYOTIY SHAKLLARI VA ISHLATILISHI." Science and innovation 1.D6 (2022): 13-19.