Mustaqil ishi

IO’M 3-Kurs 18/2 guruh talabasi Zuhriddinova Shahnozaning Umumiy Psixologiya fanidan

MUSTAQIL ISHI
27-variant
1. Tarbiyasi qiyinlikning kelib chiqishida maktabdan tashqari muhitning oʻrni?
2. Oʻsmirlik davrida jins tafovutlarining namoyon boʻlishi?
3. 1- yoshgacha davrda kattalarning goʻdakka qaratilgan nutqidan taʼsirlanishning namoyon boʻlishi (F.I.Fradkina) tadqiqoti boʻyicha?
Javoblar

1. Tarbiyasi qiyinlikning kelib chiqishida maktabdan tashqari muhitning oʻrni?

Oila tarbiyasi — oilada otaona, vasiy yoki katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash. Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim oʻrin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy taʼsirchan kuch — oilada ruhiy xotir-jamlik, samimiy munosabat, ota-ona obroʻsining yuqori boʻlishi, bolalarga talab qoʻyishda oila kattalari oʻrtasidagi birlikning saqlanishi, bola shaxsini mehnatga tarbiyalashga alohida eʼtibor berish, bolani sevish va izzatini joyiga qoʻyish, oilada qatʼiy rejim va kun tartibini oʻrnatish, bolaning yosh va shaxsiy xususiyatlari-nl hisobga olish, boladagi oʻzgarishlarni kuzatib borish, undagi mustaqillikka intilish va tashabbuskorlik sifatlarini qoʻllabquvvatlash va h.k. Oila qanchalik tartibli, uning aʼzolari oʻrtasidagi munosabat samimiy boʻlsa, Oila tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli boʻladi.Oila tarbiyasida ota-ona obroʻsi, ularning kuzatuvchanligi, sezgirligi, hozirjavobligi muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Oila tarbiyasida tarbiya jarayoni zerikarli, quruq nasihatgoʻylikdan iborat boʻlib qolmasligi lozim. Bola hayotining koʻp qismi oilada oʻtadi. Shu boisdan mavjud anʼanalar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy taʼsirida bola asta-sekin ka-mol topib boradi. Anʼana va marosim Oila tarbiyasining qudratli qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada boʻlsagina, kutilgan natijalarga eri-shish mumkin. Oila tarbiyasida yutuklarga erishish ota-onalarning pedagogik bilimlarga egaligi,



Oila tarbiyasi boʻyicha tajribalar alma-shishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizgʻin jalb qilishga ham bogʻliqdir. Har bir ota-ona Oila tarbiyasida oʻzlarining burch va masʼuliyatlarini chuqur anglashlari lozim. Normal oilaviy muhit, bolani kitob oʻqishga, mehnat qilishga oʻz vaqtida jalb etish ham Oila tarbiyasining muvaffaqiyati garovidir. Oilada ota yoki onaning yoʻqligi yoki ulardan birining ketib qolishi Oila tarbiyasiga katta zarar yetkazadi. Ularning bolaga beradigan tarbiyaviy taʼsir kuchi yoʻqoladi, Oila tarbiyasidagi muvozanat buziladi. Bunday sharoitda bola qalbi qat-tiq jarohatlanadi, u tajang , serjaxl, qoʻpol, dagʻal boʻlib qoladi, kattalarga ishonmay qoʻyadi, oʻqishi pasayib ketadi. Oila tarbiyasida otaning obroʻsi katta ahamiyatga ega. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan bogʻlamasdan muvaffaqiyatga erishib boʻlmaydi. Shuning uchun Oila tarbiyasida maktab va ota-onalar oʻrtasidagi taʼlimtarbiyaga oid birgalikdagi ishlari katta ahamiyatga ega. Otaonalarning oʻqituvchilar bilan boʻlgan uchrashuvlarida aytilgan fikrlar, ayniqsa qimmatlidir. Chunki ular oʻz farzandlari toʻgʻrisida koʻproq narsalarni bilib oladilar. Shuning uchun bola tarbiyasining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan maktab oʻrtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabni tamomlagunga qadar otaona maktab bilan yaqin aloqa oʻrnatishi, farzandining darslarini oʻzlashtirishi, xulq-atvoridan xa-bardor boʻlib turishi, tarbiya masalalarida oʻqituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib turishi, bolaning darsdan soʻng nima bilan mashgʻulligi haqida oʻqituvchi va sinf rahbarini xabardor qilib turishi lozim. Uz navbatida oʻqituvchi va sinf rahbari ham bolaning oʻqishi, odobi, xulqi, maktabda oʻzini tuta bilishi haqidagi maʼlumotlarni ota-onaga yetkazishi, zarurat tugʻilganda paydo boʻlgan muam-molarni birgalikda hal qilishi zarur.



Farzandi maktabga borgan ota-ona maktab jamoasining aʼzosi boʻlib qolishi kerak. Oʻqituvchi va sinf rahbari ham oʻz oʻquvchisining oilasi bilan mustahkam ham-korlikni yoʻlga qoʻymogʻi lozim. Oila tarbiyasida ota-onalarning mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan hamkorliklari ham muhim. Oila tarbiyasi farzandlarning har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina muvaffaqiyatli boʻlishi mumkin. Oila tarbiyasida har bir oila oʻziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi.

Farzand tarbiyasiga tashqi muhit ta’siri. Inson yasharkan, albatta u tashqi muhit aloqasisiz yashay olmaydi. Farzand ham ulg‘aya borgach, ko‘cha-ko‘yga chiqishga odatlanadi, do‘stlar ortiradi, uydagilarning mayda-chuyda yumushlari ortidan tashqi muhitga sekin-asta aralasha boshlaydi. Bu tashqi muhitga aralashuvi unga salbiy yoki ijobiy ta’sir o‘tkazishi mumkin. Avvalo salbiy ta’sir qirralarini tahlil etib, uni bartaraf etish uchun eng shimarmoq kerak. O‘shanda bolada ijobiy tomon ko‘rina boshlaydi, salbiy ta’sir kuchlari zaiflashadi. Bola tashqi muhitda duch keladigan birinchi shaxslar do‘st-dugona, tengdosh-ulfatlar bo‘ladi. Agar o‘sha yo‘liqtirgan do‘st-dugonasi agar noqobil bo‘lsa, bola ham undagi noqobillikka ko‘nikib boradi.

“Farida ismli qiz uy yumushlariga yordam beruvchi, uydagilarni ko‘nglini rom etadigan darajada xushchaqchaq, juda ajoyib qiz edi. Oxirgi paytlarda esa xushchaqchaqligi o‘rnini jiddiylik egalladi, tez-tez uydan bevaqt ko‘chaga chiqib ketadigan odat chiqardi.Onasi qutiga solib qo‘yadigan pullar ham yo‘qoladigan bo‘ldi. Bir kuni qutini ochib, pul olayotganda onasi uni tutib oldi. Keyin ma’lum bo‘lishicha, ko‘chada tutingan dugonasi oilasining erkatoyi bo‘lib, uyidagilardan kun ora pul olib chiqar, ko‘ngli istagan muzqaymoqmi, qand-qursmi Faridaga ko‘z-ko‘z qilib erdi. Farida dugonasining “imkoniyati” o‘zidan zo‘r ekanligiga qiziqdi. Avvaliga u ham uyidagilardan pul so‘radi, ular bora-bora rad javobini berishgach, pul qo‘yiladigan qutini o‘g‘rincha ochib, olish yo‘lini bilib olgan edi”.Yuqoridagi voqea bolaga do‘stu-yorlari tomonidan salbiy ta’sir o‘tkazganligiga dalolatdir. Ajdodlarimiz “qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi” deb bejiz aytmaganlar. O‘tgan solihlardan biri bir kishiga: “Agar sen do‘sting kim ekanligini aytsang va ko‘rsatsang, men senga kim ekanligingni aytib beraman”, degan ekanlar.Demak, har-bir shaxs o‘z hamrohi, hamtovog‘i fe’liga, yurish- turishiga, tutadigan ishiga moyil bo‘lib boradi. Ota-ona o‘z farzandini ilk do‘st tanlashni boshlamoqchi bo‘lganda, unga yordam, ko‘mak ko‘rsatib, aqlli, serg‘ayrat, yaxshi fe’lli bolalar bilan do‘st tutinishiga yordamlashsa, bolada yomon tomonga o‘zgarish bartaraf etilgan bo‘ladi.

2. Oʻsmirlik davrida jins tafovutlarining namoyon boʻlishi?

Osmirlik yoshi davri 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bolgan davrni tashkil etadi. Bu yoshda osmir riv jida k skin ozgarishlar roy b ra b shlaydi. Bu ozgarishlar fizi l gik hamda psiхоl gik ozgarishlardir.

Fiziologik ozgarish jinsiy tilishning b shlanishi va boy osishi bilan b g’liq ravishda tanadagi barcha a’z larning mukammal riv jlanishi va osishi, hujayra va rganizm tuzilmalarining qaytadan shakllana b shlashidir. Organizmdagi ozgarishlar b v sita osmir end krin sist masiniig ozgarishlari bilan bo g’liqdir. Bu davrda ichki s kr tsiya b zlaridan biri gip f z b zining funktsiyasi fa llashadi. Uning fa liyati rganizm toqimalarining osishi va mu im ichki s kr tsiya b

zlarining ishlashini kuchaytaradi. Natijada boy osishi t zlashadi, jinsiy bal g’atga tish (jinsiy rganlarnint riv jlanishi, ikkilamchi jinsiy b zlarning payd bolishi) amalga shadi. Os mir la r oz la rini ka tta la rd k tutis hga harakat qila dila r. Ula r ozlarining layoqat, q biliyat va imk niyatlarini ma’lum darajada ort qlari va oqituvchilariga korsatishga intiladilar. Bu h latni ddiy kuzatish yoli bilan ham s ngina korish mumkin, osmirlik yoshiga хоs bolgan psiхоl gik ususiyatlarni organa turib, osmirlar sha sining shakllanib, riv jlanib, kam l tga erishish yollarini va unga ta’sir etadigan bi l gik va ijtim iy millarning b v sita ta’sirini tushunish mumkin.Bu davrda osmir ba tli b lalik bilan ayrlashgan, l kin kattalar hayotida hali oz ornini t pa lmagan h latda boladi. osmirlik davri «otish davri», »Krizis davri, «qiyin davr» kabi n mlarni lgan psiхоl gik korinishlari bilan arakt rlanadi.

Chunki, bu yoshdagi osmirlarning atti-harakatida muq bil, yangi shar itlarda oz ornini t pa lmaganligidan psi ik p rtlash. h llari ham kuzatiladi.Oz davrida L.S, Vigоtskky bunday h latni «sti ik rkvоjlanishdagi krizis» d b n mlagan.Osmirlik yoshida ularning ulq-atv riga хоs bolgan al hida ususiyatlarni jinsiy tilishning Boshlanishi bilan iz hlab bolmaydi. Jinsiy tilish osmir ulq-atv riga as siy bi l gik mil sifatida ta’sir, korsatib, bu ta’sir b v sita emas, balki kopr q bilv sitadir.Osmirlik davriga kopincha sozga kirmaslik, ojarlik, tajanglik, oz kamchiliklarini tan lmaslik, urushq qlik kabi ususiyatlar хоs. Kattalarga nisbatan yovuz mun sabatning payd bolishi, nохush ulq- atv r al matlari jinsiy tilish tufayli payd boladigan b lgilar bolmay, balki ular bilv sita ta’sir korsatadigan, o`smir yashaydigan ijtim iy shart-shar itlar v sitasi rqali: uning t ngd shlari, turli jam alardagi mavq i tufayli, kattalar bilan mun sabati, maktab va ilasidagi mun sabatlari sababli yuzaga k ladigan Harakt r b lgilaridir. Mana shu ijtim iy shar itlarni ozgartirish yoli bilan osmirlarning ulq-atv riga tog’ridan-tog’ri ta’sir korsatash mumkin. osmirlar nih yatda taqlidchan bo’lib, ularda hali aniq bir fikr, dunyoqarash shakllanmagan buladi. Ular tas hqi ta’s irla rga va hiss iyotla rga juda b riluvc ha n boladila r. Shuningd k, ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik ham хоsdir. Tashqi ta’sirlarga b riluvchanlik osmirda sha siy fikrni yuzaga k lishiga sabab boladi, l kin bu sha siy fikr aqsariyat h llarda as slanmagan boladi. Shuning uchun ham ular ta- nalarning, atr fdagi kattalarning, shuningd k, ust zlarning tog’ri yolni korsatishlariga q a r a ma y , o z f i k r la r i n i o t k a z is h g a ha r a k a t q i la d i l a r . J ud a k o p os mir la r bu da vrda c h kis h ha mda s pirt li ic himlik la rga qiz iq ib q ladilar. Katta dam, shuningd k ch kuvchi, ichuvchi singari yangi r l l a r d a o z i n i q u l a y h i s q i l a d i . B u n d a y h l a t l a r g a t u s h g a n o s m i r juda tashvishga tushadi va unda krizis h lati yuzaga k ladi. Bu krizis osmirning ma’naviy osishi, shuningd k psi ikasidagi ozgarishlar bilan ham b g’liqdir. Bu davrda b laning ijtim iy mavq i ozgaradi, ozining yaqinlari, dostlari, t ngd shlari bilan yangi mun sabatlar yuzaga k ladi. L kin eng katta ozgarish uning ichki dunyosida yuzaga k ladi. Kopgina osmirlarda uzidan q niqma s lik h lati kuz atila di. Shuningd k, oz i ha qida ga ma vj ud fikrlarining bugun unda s dir bolayotgan ozgarishlarga tog’ri k lmayotganligi osmirni asabiylashishiga lib k ladi. Bu esa o s mi r d a o z i ha q id a s a lb i y f i k r va q o r q u v n i y uz a g a k l t i r is h i mumkin. Ba’zi osmirlarni nima uchun atr fdagilar, kattalar, shuningd k ta- nasiga qarshi chiqayotganligini anglay lmayotganliga tashvishga s ladi. Bu h lat ularni ichdan asabiylashishlariga sabab boladi va osmirlik davrikrizisi d yiladi. Osmirlik davrida takchi fa liyat - bu oqish, mul q t hamda m hnat faliyatidir.Osmirlik davri mul q tining as siy vazifasi - bu dostlik, ort qlikdagi el m ntar n rmalarini aniqlash va egallashdir. Osmirlar Shahnoza bintu Abdug'affor, [06.01.21 11:00]mul q tining as siy ususiyati shundan ib ratki, u tola ort qlik k d ksiga boysunadi. Osmirlarning ta- nasi, kattalar bilan qiladigan mul q ti ularning katta bolganlik hissi as sida tuzilgan boladi. Ular kattalar t m nidan qilinadigan haq-huquqlarini ch klashlariga, q a r s h i l i k v a e ’t i r z l a r i g a q a t t i q q a y g ’ u r a d i l a r . L k i n s h u n g a q a r a ma s d a n, u, mu l q t d a k a t t a la r n i n g q o l la b - q u v v a t la s h la r i ga ehtiyoj s zadilar. Birgaliqdagi fa liyat osmirga kattalarni ya shir q tushunishlari uchun yordam b radi, osmir ozida bolayotgan ozgarishlar, uni tashvishga s layotgan muamm lar haqida kattalar bila n bolis his hga katta e htiyoj s zadi, l kin buni h c h qac h n birinchi bolib ozi b shlamaydi.Osmir oziga nisbatan yosh b la la r d k q i l i na d i g a n mu ma la -mu n s a b a t i ga q a t t iq n r z i l ik bildiradi.Osmirlar mul q ti nih yatda ozgaruvchanligi bilan Harakt rlanadi.Osmirlik davriga kimningdir atti-harakatini imitatsiya qilish хоsdir. Kopincha ular ozlariga tanish va yoqadigan kattalarning atti- harakatlariga imitatsiya, taqlidchanlik qiladilar. Qayd etib otilgan yonalganlik, albatta, kattalarning ham mul q t va mun sabatida mavjud, l kin ular kattalarnikidan oz em tsi nalligi bilan farqlanadi. T ngd shlari, shuningd k, sinfd shlari guru ida osmir ozining k lishuvchanlik ususiyati bilan nam yon boladi. osmir oz guruhiga b g’liq va qaram bolgani h ld a s hu gur u hn in g u mu miy f ik r ig a qo s hil is higa va un in g q a r r in i d im bajarishga tayyor boladi. Guruh kopincha osmirda «Biz» hissining shakllanishiga yordam b radi va uning ichki h latini mustahkamlaydi. Osmir yoshidagi b la uchun dost tanlash juda katta a ha mi y a t ga e g a . O s m i r l i k d a v r i d a d o s t j u d a q a d r l i h i s b l a na d i.

3. 1- yoshgacha davrda kattalarning goʻdakka qaratilgan nutqidan taʼsirlanishning namoyon boʻlishi

Tadxixotchi F.I.Fradkina kattalarning goʻdakka qaratilgan nutqidanquyidagi taʼsirlanish holatlarini koʻrish mumkinligini aniqlagan: 1) nomi aytilgan predmetga javob tariqasida burilib qarash (7-8 oylikda); 2) turmushtajribasida egallangan xarakatlarni kattalar eslatishi bilanoq bajarishgaintilish (7-8 oylikda); 3) kattalarning nutq orkali koʻrsatmasi boʻyicha oddiytopshiriqlarni bajarish (9-10 oylikda); 4) nutq orqali koʻrsatma boʻyicha zarurpredmetni tanlab olish (10-11 oylikda); 5) “Mumkin emas” degan taqiqlovchisoʻz taʼsirida xarakatini toʻxtatish (12 oylikda) va xokazo.Goʻdakda oʻzgalar nutqini idrok qilish va unga javob berishga intilish,xususan qoʻzgʻatuvchiga javoban u yoki bu xarakatni amalga oshirish murakkablashibboraveradi. Bular uning aqliy imkoniyatlari darajasiga (tiyrakligiga,topqirligiga) bevosita bogʻliq boʻlib, bola ulardan taʼsirlanish natijasidanarsalarga nigox tashlaydi, uni ushlab olish uchun qoʻl choʻzadi, unga emaklab boradi.

Tushunish vujudga kelayotgan jarayonda favkulodda holatga xarabtaʼsirlanishning oʻzi ham murakkablashib boradi. Dastlab taʼsirlanish birorjismga nisbatan paydo boʻladi, keyinchalik biror jismni boshqa obyektlarbilan yonma-yon turgan joyidan tanlab olish birmuncha qiyinchilik bilankoʻchadi. Tushunishning rivojlanish bosqichlari koʻruv idroki bilan nutqoʻrtasidagi oʻziga xos munosabat tariqasida namoyon boʻladi. Shuning uchuntushunish, yaʼni nutqni idrok qilish goʻdakni oriyentirlash faoliyati negizida vujudga kelib, koʻruv oriyentiri shaklida ifodalanadi. Tushunishning oʻzi hamkoʻruv oriyentirining oʻsishida yangi bosqich, hisoblanib, harakatning soʻz bilan boshqaruv bosqichiga koʻchganligini bildiradi.