“Mutaxassisilik tarixidan” mavzusini Klaster usulida yoritib berish. Reja

Mavzuga oid tadqiqot va uni olib borish jarayonlari 
Ilmiy tadqiqot
- yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati 
turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniqlik xos. Ilmiy tadqiqot hamma 
shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek natija berishi, bahs etilayotgan 
masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan bog‘langan ikki kiyim — 
tajriba va nazariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni 
belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shart-sharoit va metodlarni, ilmiy 
farazlarni oldindan tahlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va 
umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi 
fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni 
fundamental va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga 
ajratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning 
oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal qilishda ham 

---

keng qoʻllaniladi (yana q. 
Fan
).
[1]
Fan yangi bilimlarni yaratish, o‘zlashtirish va 
yangi usullar hamda masalalarni yechishga maqsadli yo‘naltirilgan inson faoliyatini 
qamrab oluvchi murakkab ijtimoiy jamoaviy voqelikdir. Fan bilimlarning oddiy 
algebraik yig‘indisi (to‘plami) emas, balki tartibga solingan, tizimlashtirilgan 
majmuidir. Boshqacha aytganda fan – bilimlar tizimidar. Fanga insonning moddiy 
dunyo va jamiyat haqidagi bilimlarini kengaytirishga (boyitishga) yo‘naltirilgan 
intelektual faoliyati, deb ham qarash mumkin. Borliqni (voqelikni) chuqur anglab 
yetish va amalda qo‘llash ikkita asosiy funksiyalardir. Boshqacha aytganda, fanni 
oldingi to‘plangan bilimlar tizimi, ya’ni obyektiv borliqni o‘rganish uchun asos 
bo‘lib xizmat qiluvchi axborot tizimi va anglab yetilgan qonuniyatlarni amalda 
qo‘llash sistemasi (tizimi) deb qarash mumkin. Fanning ushbu funksiyalari fanni 
obyektiv borliqni anglashimizga xizmat qiluvchi, avvalgi to‘plangan bilimlar va 
axborotlar va anglab yetilgan qonuniyatlarni hayotga tadbiqi tizimi sifatida 
qarashimizga imkon beradi. Fanni rivojlanishi – borliqni anglashni davom ettirish 
va uni hayotga tadbiq etishda foydalaniladigan ilmiy asoslangan yechimlarni 
(bilimlarni) yaratishga, o‘zlashtirishga tizimlashtirishga yo‘naltirilgan inson 
faoliyatidir. Fanni rivojlanishi maxsus ilmiy, o‘quv muassasalarda, ularning 
bo‘linmalarida (kafedra, laboratoriya va h.k.)ilmiy-ijodiy guruhlarda konstruktorlik 
va loyiha tashkilotlarida amalga oshiriladi. Fan bu o‘zining tarkibida tabiatning 
obyektiv qonunlari haqida doimiy rivojlanishdagi ilmiy bilimlar tizimi, ushbu 
tizimni yaratish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan odamlarning ilmiy faoliyati, 
jamiyat va insoniyat ongi va ilmiy faoliyat yuritishni ta’minlovchi tashkilotlarni 
mujassamlashtirilgan yaxlit ijtimoiy tizimni ifodalaydi. Fanning tarkibiy qismi, 
ta’rifi va tavsifi hamda muhim belgilari uning tizimi xarakteristikasini tashkil etadi 
(ifodalaydi). Fanning tarkibiy qismi quyidagi uchta asosiy yo‘nalishda aks ettiriladi: 
ilmiy bilimlar tizimi, ilmiy faoliyat va ilmiy muassasa. Ilmiy bilimlar tizimi quyidagi 
belgilarga ega bo‘lishi kerak: hammabopligi, ilmiy dalillarning haqiqiyligi 
(tekshirilganligi), voqeliklarni amalga oshira olinishligi, bilimlar tizimini turg‘unligi 
(barhayotliligi). Ilmiy bilimlar tizimi quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) bilim 
tarmoqlari bo‘yicha: tabiiy fanlar, texnik fanlar, jamiyat fanlari; b) ilmiy fanlar 

---

bo‘yicha: matematika, fizika, kimyo, astronomiya, energetika va h.k.; 6 d) ilmiy 
faoliyat natijasi: nashr etish (kitob, maqola) mualliflik guvohnomasi, patent, 
konstruktorlik ishlama va h.k. Ilmiy faoliyat natijasi quyidagi asosiy belgilari bilan 
ifodalanuvchi yangi ilmiy bilimlarni olishga, o‘zlashtirishga qayta ishlashga va 
sistemaga tushirishga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat (ilmiy ish yoki ilmiy mehnat): – 
yangiligi va haqiqiyligi, ehtimollik xarakteri va tavakkalligi (risk), ilmiy natijalarni 
ishonchliligi va isbotlanishliligi. Ilmiy faoliyat quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) 
maqsadi bo‘yicha: nazariyani rivojlantirish, yangi texnika va texnologiya yaratish, 
mavjud texnika va texnologiyalarni takomillashtirish; b) ilmiy ish turlari bo‘yicha: 
fundamental, amaliy tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar; d) ilmiy tadqiqot ishi ko‘lami 
bo‘yicha: fandagi biror yo‘nalish, ilmiy muammo, ilmiy mavzu; e) tadqiqot uslubi 
bo‘yicha: nazorat, eksperimental va aralash tadqiqotlar; Ilmiy muassasa ilmiy 
xodimlar, ilmiy faoliyat yuritish vositalari (ilmiy uskuna, qurilma, pribor va h.k.), 
ma’lumot materiallari, ilmiy faoliyat obyekti va ilmiy faoliyat yuritish uchun kerakli 
shart-sharoitlarga ega bo‘lishi kerak. Fan har bir mamlakat iqtisodiyotini va jamiyat 
taraqqiyotini negizi hisoblanuvchi ilmiy texnik taraqqiyot rivojlanishini 
ta’minlovchi intellektual boylik (kuch) hisoblanadi. Uzoq o‘tmishda yashab ijod 
qilgan ajdodlarimiz jahon sivilizatsiyasiga, fanning rivojlanishiga katta hissalarini 
qo‘shganliklarini yodimizda doimo saqlashimiz kerak. Qadim Turkiston eli o‘zining 
buyuk siymolari va ko‘p qirrali ijodi bilan fanning rivojlanishiga salmoqli hissa 
qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz bilan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Dunyoda ilk 
bor uchta akademiyaning Turkistonda – Markaziy Osiyo tuprog‘ida tashkil etilishi 
buning yorqin isbotidir. Xorazmda Ma’mun akademiyasining faoliyat ko‘rsatgani, 
Kamoliddin Behzod rahnomolik qilgan tasviriy san’at akademiyasi, koinot sirlarini 
ilk bor yuqori aniqlikda tasvirlay olgan Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi va boshqa 
ilm-fan sirlarini ochib bergan ko‘plab buyuk siymolarni sanab o‘tish mumkin. Bizga 
Nyuton nomi bilan atalib o‘rgatilgan matematikadagi sonlar binomi aslida bobomiz 
Al Xorazmiy qalamiga mansub ekan. Beruniy bobomiz texnika sohasida o‘z 
davrining yirik olimi hisoblangan. Al Farg‘oniy kashf etgan, gidravlika qonunlariga 
asoslangan, suvni yuqoriga ko‘tarib berish va uning sathini o‘lchash pribori bugungi 

---

kunda ham Nil daryosida suv sathini kuzatib borishda yuqori aniqlikdagi o‘lchov 
asboblardan biri bo‘lib xizmat qilib kelmoqda.