N. A. Egamberdieva

«Artefakt» 
- insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy madaniyat 
obyektlari sanaladi, ya’ni turli mehnat, ov va jangovor qurollar, sopol 
buyumlar, turli hunarmandchilik va zargarlik buyumlari, tangalar, uy-joy 
qoldiqlari, qal’a, qasr va qo‘rg‘onlaming harobalari, qadimiy dalalar, 
ariq va kanallaming izlari, m ozor-qo‘rg‘onlar va boshqalar. Moddiy 
madaniyat arxeologiya fanining asosiy tadqiqot obyekti bo‘lib, ularni 
izlab topish, yoshini aniqlash, tahlil qilish va ilmiy sistemalashtirish 
asosida tarixning umumiy jihatlarini tiklash arxeologlar oldida turgan 
muhim vazifa hisoblanadi.
Eng qadimgi davr moddiy madaniyat buyumlarini 
tadqiq qilish 
jarayonida arxeologlar etnografik ma’lumotlarga ham tayanadilar. 
Afrika, Amerika va Janubiy Osiyo hududlarida hozirgi davrda ibtidoiy 
qabilalar yashaydi. Ularning turmush tarzi bilan o‘tmishdagi ibtidoiy 
qabilalaming yashash tarzi solishtirilib, tarixiy haqiqat aniqlanadi.
Tarixda hech bir narsa, hodisa va voqea izsiz yo‘qolmaydi. Ular 
haqida yozma manbalarda saqlanmasligi mumkin, lekin moddiy 
madaniyatda 
albatta iz 
qoladi. Shulami topish, izlash va izohlash 
arxeologlar vazifasi sanaladi. Shu sababdan arxeologik tadqiqot ishlari 
hech qachon tugallanmaydi, chunki moddiy manbalarning aksariyati er 
ostida boMib, ularni topish mushkul va nihoyatda ko‘p vaqt talab etadi.
Bugungi kunda arxeologiya sohasi nihoyatda kengayib, murakkab- 
lashib bormoqda. Uning barcha sohalarini o‘rganib chiqishning o‘zi 
murakkab. Shuning uchun arxeologlar ma’lum bir davr, ma’lum bir 
hudud 
yoki 
ma’lum 
bir 
yo‘nalish 
bo‘yicha 
ixtisoslashadilar. 
Arxeologiyaning bir necha tarmoqlari mavjud:
1. Ib tid oiy davr arxeologiyasi - yozyvlargacha boMgan davr tadqiq 
qilinadi. Unda asosan mehnat qurollari va tabiiy muhitni oM'ganish 
asosida ibtidoiy odamlarning butun bir yashagan davri qayta tiklanadi.
2.T arix iy dav r arxeologiyasi - yozma manbalar bilan bogMiq 
boMgan davrlar tadqiq qilinadi. Bunda topilmalar yozma manbalar bilan 
solishtiriladi. Yozma manbalarda qayd qilinmagan yoki biror bir sabab 
bilan bo‘rttirilib yozilgan tomonlarga aniqlik kiritiladi.
3. 0 ‘r ta a s rla r arxeologiyasi о Mia asrlar davrini o‘rganadi.
4. 0 ‘rta asrlardan keyingi d a v r arxeologiyasi o‘rta asrlardan 
keyingi davrlardan to bugungi kungacha boMgan davrlar arxeologiyasini 
o‘rganadi.
Arxeologiyaning quyidagi yo'nalishlari mavjud:
Geoarxeologiya — tabiiy muhitni tuproq qatlami va tog‘ jinslar orqali 
o ‘rganadilar.

---

Palinologiya - tabiiy muhitni o ‘simlik changlari orqali o ‘rganadilar. 
La nils haft arxeologiyasi - o‘tmishda insonlarning 
tabiatga qilgan 
ta’sirini o ‘rganadi, ya’ni odamlarning xo'jalik faoliyatlarining, bogMar- 
ning. park, qurilgan binolarning tabiatga boMgan ta’sirini tadqiq 
qiladilar;
H arbiy arxeologiya - jang bilan bogMiq jaravonlar, qurollar, 
mudofaa inshootlarini o'rganadi;
Sanoat arxeologiyasi - texnika va ishlab chiqarish bilan bogMiq 
obyektlarni va ularatrofidashakllangan manzilgohlarni o‘rganadi;
Suv ostidagi arxeologiya - Qora dengiz, 0 ‘rta er dengizi qirg'oq- 
larida joylashgan va keyinchalik suv ostida qolgan shahar xarobalarini 
o‘rganadi;
Cho‘kkan 
kemalarni o‘rganish 
arxeologiyasi -
cho'kkan 
kemalarni topish orqali kemalar qanday qurilganligini, mamalakatlar 
o‘rtasidagi aloqalarni va mamlakatlaming iqtisodiy madaniy rivojlanish 
darajasini aniqlaydilar;
Shuningdek, arxeologiyaning arxebotanika, arxeozoologiya, etno- 
arxeologiya, eksperimental arxeologiya, astroarxeologiya va boshqa 
tarmoqlari ham mavjud.
Arxeologiya fani murakkab boMishi bilan bir qatorda, nihoyatda 
qiziqarli fan ham hisoblanadi. Er ostida yashirinib yotgan moddiy 
buyunini topish, qayta tiklash va uni «gapirtirish» arxeologdan o‘ziga 
xos mahoratni talab qiladi. Bu mahorat esa, yillar davomida shakllanib, 
rivojlanib, yuksak malaka va tajribaga aylanadi.
Umuman olganda, arxeologiyada tarixni tiklash ko‘p vaqt, ilm, bilim 
va mahorat talab etsada, bu yoMda izlanish olib borayotgan olimlari safi 
yildan yilga kengayib bormoqda. Ularning sa’yi-harakatlari tufayli 
o‘tmishning 
ko‘plab 
noma’lum 
tomonlari 
ochilib, 
kashfiyotlar 
qilinmoqda. Bu esa, insoniyatning qoMga kiritgan yutuqlarining 
samarasini ko'rsatmoqda.

---

I BOB. ARXEOLOGIYA FANI, UNING VAZIFALARI