N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u



Yüklə 6,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/12
tarix31.01.2017
ölçüsü6,48 Mb.
#7256
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

 
Allaha şükür – ‘xoşbəxtlikdən, yaxşı ol-
du  ki’:  Niyə  Allaha  şükür,  təvana  kəslərimiz 
çoxdur [9. S.96] [Qəzetin nəşri ilə əlaqədar]; 
 
Allah  lənət  eləsin  –  ‘qarğış  kimi  işlədi-
lir’: Allah lənət eləsin o kəslərə ki, bu böhtanı 
bizim şəriətə deyib, şəriətimizi bihörmət və sizi 
sərgərdan ediblər [9. S.96]; 
 
Allaha  şükür  etmək  (eləmək)  –  ‘sevin-
mək,  razı  olmaq,  naşükür  olmamaq’:  ...əgər 
gələn il ənvai-müsibət ilə qəzeti çıxarda bilsək, 
gərək Allaha şükür edək [9. S.98]; 
 
Allah  rəhmətinə  getmək  (evf.)  –  ‘öl-
mək’:  ...içəri  gedib  gördüm  başına  döndüyüm 
Şahpəri Allah rəhmətinə gedib [9. S.100]; 
 
Allahdan  buyruq  –  tənbəllik  haqqında, 
işləməyib  (müftə)  yemək  istəyənlər  haqqında 
deyilir.  Bəzən  Allahdan  buyruq,  ağzıma  quy-
ruq kimi də işlədilir: Xülasə, heç həvəs ilə zəh-
mət  çəkən  yoxdur.  Hamımız  tənbəllik  edib  iş-
dən qaçırıq, ya bekar oturub Allahdan buyruq 
deyirik [9. S.117]; 
 
Allah rəhm eləsin – ‘səbir etmək, dözmək, 
kömək  olmaq,  yazığı  gəlmək’  mənasında:  Əgər 
əhyana zikr olan səbəblərin birinə görə qəzetimiz 
bərhəm olmalı olsa, bunu vaxtında yazıb müştəri-
lərimizə  məlum  edib,  onların  pulunun  artdığının 
özlərinə  qaytaracağıq.  Allah  «Əkinçi»yə  rəhm 
eləsin [9. S.125]; 

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 
 
31 
Allahlıq  iddiasına  düşmək  –  ‘ağalıq 
etmək, hökmranlıq etmək’: ...oranın bəzi təva-
nəsi  firon  kimi,  Allahlıq  iddiasına  düşüb,  ka-
sıbları  bizim  İrandan  gələn  hamballar  kimi 
yovmiyyə çörəyə möhtac olub [9. S.146]. 
H.Zərdabi  publisistik  əsərlərində  bəzən 
atalar sözü və məsəllərə də yer vermişdir. Yığ-
camlığı, obrazlılığı, dərin mənalılığı ilə fərqlə-
nən  atalar  sözü  və  məsəllərdən  H.Zərdabi  çox 
ustalıqla istifadə etmişdir. O, məqalələrinin bi-
rində Kim qazana, kim  yeyə  məsəlini  işlətmiş-
dir. Bunu  işlətməklə, müəllif  müftəxorları tən-
qid  etmişdir,  başqalarının  əməyi,  zəhməti  he-
sabına  dolananları  nəzərdə  tutmuşdur.  O,  ya-
zırdı:  Ey  müsəlmanların  millət  təəssübü  çəkən 
kəsləri,  bir  açın  gözünüzü,  dünyaya  tamaşa 
edin...  Xoş  o  kəslərə  ki,  «kim  bilir,  kim  qaza-
na,  kim  yeyə,  əbləh  odur  ki,  dünya  üçün  qəm 
yeyə»  –  deyib  gələcəkdən  bixəbər  olub  onun 
qəmini çəkməyiblər [9. S.76]. 
Əlindən  bir  iş  gəlməyən,  xeyriyyəçiliklə 
işi olmayan, dədə-babadan qalma mərdimazar-
çılıqla  məşğul  olan  kəslər  haqqında,  xeyirə-
şərə  yaramayanlar  haqqında  ev  buzovundan 
öküz olmaz məsələni işlətmişdir [9. S.96–97]. 
Öz  əlaqəsi  uğrunda  çalışan,  axıra  qədər 
mübarizə  aparan  adam,  iddiaçı  haqqında,  işi 
yarımçıq  qoymayıb  axıra  çatdırmaq  haqqında, 
bəsdir deyənə qədər iş görmək üçün çalışanlar 
və s. haqqında H.Zərdabi at ölüncən otlar mə-
səlini çəkir: Ona binaən bu vaxtda meydan xali 
qalmasın deyilən məlum edirik ki, gələn il yenə 
qəzet üç həftədə bir çıxacaq və qiyməti 3 manat 
olacaq. Bir  məsəldir:  at  ölüncən  otlar. Biz də 
«bəsdir»  sözünü  müştərilərdən  və  ya  qeyridən 
eşidincə gərək danışaq [9. S.101]. 
Özündən, işindən razı qalan, avazı, mah-
nısı  özünə  xoş  gələn  adamlar  özündən  başqa 
heç  kimin  işini  bəyənməyənlər  haqqında  eş-
şəyin  anqırmağı  özünə  xoş  gəlir  atalar  sözünü 
işlətmişdir [9. S.126]. 
Hər işin vaxtında görülməsi, onun bir an 
da  belə  gecikdirilməməsi  üçün  dəmiri  isti-isti 
döyərlər atalar sözü işlədilir. H.Zərdabi də də-
miri  qızmışkən  onu  döymək  gərək  kimi  işlət-
mişdir:  Ey  millət  təəssübü  çəkən  qardaşlar, 
əgər  qəzetin  xeyrini  başa  düşüb  onun  baqi 
olmağını istəyirsinizsə, indi vaxtdır, dəmir qız-
mışkən  onu  döymək  gərək.  Yoxsa  sonra  onu 
qızdırmaq düşvar olur [9. S.102]. 
Başqa  bir  məsəl  Cidanı  torbada  gizlət-
mək olmaz  ifadəsidir. Bəzən torba  əvəzinə  çu-
val  da  işlədilir.  Mənası aşağıdakı  kimidir:  ‘bir 
işin  üstünü  örtmək,  başqalarından  gizlətmək 
mümkün olmadıqda, yəni hamıya aşkar olduq-
da’ bu ifadə işlədilir. 
H.Zərdabi  yazır:  Bir  məsəldir  ki,  cidanı 
torbada  gizlətmək  olmaz.  Habelə  bu  halda 
təzə xəbər çox olduğunu gizlətmək məqdur de-
yil.  Amma  bu  xəbərlər  elə  xəbərlərdir  ki,  hər 
kəs  onların  barəsində  az  danışıb  çox  eşitmək 
istəyir [9. S.103]. Əlbəttə, söhbət gödək (qısa) 
nizədən,  yox  uzun  ölçülü  nizədən  gedir.  Nizə 
var bir metr, yarım metr, nizə də var uzunluğu 
iki-üç metr və artıq. 
H.Zərdabidə  işlənən  Zəmanə  sənə  saz 
olmasa,  sən  zəmanəyə  saz  ol  məsəli  fars  şairi 
Məsudinin  (1046–1121)  bir  şeirindən  yayılıb. 
Mənası:  ‘Nə  qədər  ki,  öz  muradına  çatmamı-
san,  çalış  ki,  zəmanə  sənə  saz  olmasa  da,  sən 
zəmanəyə  saz  ol  (zəmanənin  gərdişi  sənə  xoş 
gəlməsə də, sən onu qəbul et. Yəni palaza bü-
rün, el ilə sürün)’. 
H.Zərdabi  bu  məsəli  hansı  məqamda 
yazdığı  məqalənin  məzmunundan  irəli gəlmiş-
dir. O, yazır: Dünya bir şeydir ki, həmişə döv-
ran  edir  və  insan  bu  tövr  dünyanın  gərdişinə 
görə gərək, habelə  öz  rəftarını  da dəyişdirsin. 
Necə  ki,  məsəldir  deyərlər:  zəmanə  sənə  saz 
olmasa, sən  zəmanəyə  saz  olginən. Pəs olmaz 
ki,  dünyada  həmişə  bir  qayda  ilə  rəftar  olsun 
[9. S.60]. 
Xalq  danışıq  dilində  it  yiyəsini  tanımır 
ifadəsi  vardır  ki,  bu,  məsəl  kimi  də  işlədilir: 
‘həddindən  çox  adam, tünlük, qələbəlik,  basa-
bas  olan  yer’  haqqında  deyirlir.  H.Zərdabi 
yazır: Salisən, bizim qəzeti çıxardan bircə mə-
nəm və əgər  mənim  başıma  bir iş gəlsə, gərək 

NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 
 
32 
qəzet moquf olsun. Aya bu halda ki, it sahibini 
tanımayır, kim sabaha ümid ola bilər? [9. S.125]. 
H.Zərdabi  buğda  yeyib  cənnətdən  çıxıb 
ifadəsini  də  işlətmişdir.  Bu  ifadə  də  məsəl 
kimi  geniş  yayılmışdır.  Bu  məsəl  ilahiyyatda 
Adəm  və  Həvva  ilə  bağlı  yaranmışdır.  Qısa 
olaraq  deyək  ki,  cənnətdə  yaşayan  Adəm  və 
Həvvaya  Allah-taala  tərəfindən  buğda  yemək 
qadağan  olunsa  da,  şeytan  onları  aldadıb  buğ-
da dənəsi verir və onlar da həmin buğdanı  ye-
yir.  Buna  görə  də  onların  hər  ikisi  Allah  tərə-
findən cəzalandırılaraq cənnətdən qovulur. De-
məli,  onların  Allah-taalanın  əmrindən  çıxan 
buğda  yeməsi  ən  böyük  cinayət  hesab  olunur. 
Odur ki, buğda yeyib cənnətdən çıxıb deyərkən 
hər bir kəsin günahı olduğunu, cinayət etdiyini 
bildirir. 
Güman etməyin ki, bu məsləhəti biz özü-
müzdən  ötrü  deyirik.  Xeyr,  biz  buğda  yeyib 
cənnətdən  çıxmışıq.  Bizi  intixab  edicilərin  si-
yahısına yazmayıblar [9. S.124–125]. 
Xeyirli,  faydalı  bir  iş  görməyəndə,  yəni 
heç bir iş görməyib hazıra yiyələnənlər, müftə 
yemək  istəyənlər,  hazıra  nəzir  olanlar  üçün 
halva  deməklə  ağız  şirin  olmaz  atalar  sözü 
işlədilir. H.Zərdabi bu ifadəni maarif və mədə-
niyyət  başlıqlı  məqalələrinin  birində  işlətmiş-
dir:  Bircə  yazıb-çığırmaqdan  başqa  heç  bir  iş 
eləməyirik.  Amma  çığırıb-bağırmaqdan  iş  çıx-
maz.  Halva  demək  ilə  ağız  şirin  olmaz.  Un, 
yağ və bal gərəkdir; iş görməkdən ötrü puldan 
da artıq adam gərəkdir [9. S.215]. 
Ümumiyyətlə,  H.Zərdabi  publisist  üslubda 
istər frazeologizmləri, istərsə də onun bir qolu olan 
atalar sözü və məsəlləri xalqın yaratdığı dildə işlə-
dərək, olduğu kimi də xalqa qaytarmışdır.  
H.Zərdabinin işlətdiyi atalar sözü və mə-
səllər təsvir etdiyi hadisələrlə elə ustalıqla əla-
qələndirilmişdir ki, hər bir oxucu çətinlik çək-
mədən  onu  dərk  edir  və  müəllifin  nə  demək 
istədiyi asanlıqla anlaşılır. 
 
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi  əhə-
miyyəti.  Məqalədə  H.Zərdabinin  publisistika-
sında  işlənən  frazeoloji  birləşmələr  ilk  olaraq 
sistemli  şəkildə  araşdırılmış,  qruplaşdırılmış, 
onlar üzərində elmi təhlillər aparılmış, mənala-
rı açıqlanmışdır.  
H.Zərdabinin  publisistikası  üzərində  apa-
rılmış  bu araşdırma, şübhəsiz ki,  frazeologizm-
lərin öyrənilməsində nəzəri və praktik cəhətdən 
əhəmiyyətli ola bilər.  
 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Azərbaycan  mətbuat  tarixi  antologiyası. 
Bakı, 2010. C. 1. 
2.  Hacıyev  T.İ.  Azərbaycan  ədəbi  dilinin 
tarixi:  (ali  məktəblər  üçün  dərslik).  Bakı:  Elm, 
2012. H. 2. 
3.  Bayramov  H.  Azərbaycan  dili  frazeolo-
giyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978.  
4.  Mirzəliyeva  M.  Türk  dillərinin  frazeo-
logiyası. Bakı, 2009. C. 1. 
5.  Seyidəliyev  N.F.  Azərbaycan  dastan  və 
nağıl dilinin frazeologiyası. Bakı, 2006. 
6. Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeolo-
giyası:  (qıpçaq  qrupu  türk  dillərinin  frazeologi-
yası). Bakı, 2009. H. 2. 
7.  Seyidəliyev  N.F.  Frazeologiya  lüğəti. 
Bakı, 2004. 
8.  Hüseynov  F.H.,  Əhmədov  B.B.  Məktəb-
linin frazeoloji lüğəti. Bakı, 2011.  
9.  Zərdabi  Həsən  bəy.  Seçilmiş  əsərləri. 
Bakı: Azərnəşr, 1960. 
10. Həyat. 1905. 21 dekabr. 
 
 
 
 
 
 

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 
 
33 
NARIMAN SEIDALIYEV 
 
THE PHRASEOLOGY OF HASANBAY ZARDABI’S PUBLICISM 
 
S u m m a r y  
 
The  paper  is  dedicated  to  phraseology  of  publicistic  articles  of  a  prominent  publicist 
Hasanbay Zardabi who was the constitutor of the «Əkinçi» («The ploughman») newspaper which 
was the first printing organ and began to be published since 1875. 
As  generally  known  publicistic  style  is  one  of  the  most  spread  one.  At  that  time  the 
publicistic  works  of  such  famous  writers  as  U.Hajibayov,  N.Narimanov,  J.Mammadguluzadeh 
and  also  the  language  of  «Əkinçi»  («The  ploughman»)  newspapers,  «Təkamül»  («Evolution»), 
«Yoldaş»  («A  friend»),  «Hümmət»  («Glory»)  undoubtedly  are  the  sources  of  the  gold  fund  and 
the  best  one  of  our  publicism.  İn  this  paper  the  phraseology  of  publicistic  articles  by  Hasanbay 
Zardabi published in the «Əkinçi» («The ploughman») newspaper have been investigated. 
Hasanbay  Zardabi  brought  the  elements  of  nation  wide  spoken  language  into  his  works. 
Phraseological  units  which  were  used  by  H.Zardabi  are  distinguished  by  their  clearness  and 
laconicism. 
İn  publicism  of  H.Zardabi  verbal  phraseological  units  are  prevalent  and  the  author  gives 
their analysis on the basis of examples. 
İn Hasanbay Zardabi’s publicistic works proverbs and sayings also have their reflection and 
in this paper these points are marked out by means of examples. 
 
Key words: H.Zerdabi, phraseology, phrase, «Akinchi» newspaper, publisistics 
 
 
 
 
НАРИМАН СЕИДАЛИЕВ 
 
ФРАЗЕОЛОГИЯ ПУБЛИЦИСТИКИ ГАСАН-БЕКА ЗАРДАБИ 
 
Р е з ю м е  
 
Статья  посвящена  фразеологии  публицистических  статей  Г.Зардаби,  основавшего  в 
1875 г. первый в Азербайджане печатный орган – газету «Экинчи». 
Как известно, публицистический стиль является самым распространённым языковым 
стилем.  Язык  произведений  таких  известных  писателей  того  времени,  как  Н.Нариманов  и 
Дж.Мамедгулузаде,  а  также  периодических  изданий  «Экинчи»,  «Текамюль»,  «Йолдаш», 
«Гуммет» и ряда других – лучшее тому подтверждение. 
Фразеологические единицы публицистических статей Г.Зардаби, будучи основаны на 
живом  народном  языке,  отличаются  краткостью  и  ясностью.  Большая  их  часть  –  это  гла-
гольные  фразеологизмы.  В  статье  приведены  примеры  употребления  таких  фразеологиз-
мов, а также пословиц и поговорок в публицистике Г.Зардаби. 
3 «Türkologiya», № 2 

NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 
 
34 
 
Ключевые 
слова: 
Г.Зардаби,  фразеология,  выражение,  газета 
«Экинчи», 
публицистика 
 
 
Ünvan:  AZ1143.  Bakı-143,  Hüseyn  Cavid  pr.,  115.  Nəsimi  adına  Dilçilik  İnstitutu  –  baş 
elmi işçi, f.e.d. 
 
e-mail: cema_5@mail.ru 
 
 
 
Çapa təqdim edən 
Nizami Cəfərov – 
«Türkologiya» jurnalının  
redaksiya heyətinin üzvü, 
Əzizxan Tanrıverdiyev – 
sahə redaktoru 
 
Məqalənin redaksiyaya  
daxil olma tarixi  
 
 
15.IX.2014 
 
Təkrar işlənməyə 
göndərilmə tarixi 
 
 
11.II.2015 
Çapa göndərilmə tarixi 
18.V.2015 
 
__________ 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
 
KARJAUBAY SARTKOJAULI,  
KALBAN INTIHANULI  
 
KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
 
Ö z e t .  2013  yılının  Nisan  ayında  Çin  arkeologları  tarafından  bulunmuş  ve  Şi’an  şehri 
Tang  West Market Museum’da/Batı Pazarı  Müzesinde  muhafaza edilmiştir.  Anıt  mezar kitabesi, 
MS  795  yılında  ölmüş  birleşmiş  Türk  kaganlığı  (Uygur)  prensi  olan  Karı  Çor  adına  dikilmiştir. 
Kitabenin bir cephesine Çin hiyeroglifi ile 16. satırlık bir metin yazılmıştır. Metinde Karı Çor’un 
kısaca ömrü beyan edilmektedir. 
Çin  metninin  sağ  cephesine  17.  satırlık  eski  Türk  runik  yazı  stili  ile  metin  yazılmıştır. 
Metinde  Karı  Çor’un  cenaze  törenine  Tang  hanedanlığı  imparatoru  katıldığına,  Yağlakar 
misyoner ünvanlı  Mani  dininin  baş (han  baba) rahibinin  cenaze törenini tertip  ettiğine dair  bilgi 
verilmektedir. 
 
Аnahtar kelimeler: runik yazıt, harfler, erozyon, stel, anıt, Yağlakar  
 
 
Yeri.  Tang  hanedanı'nın  başkenti  Chang-an 
şehri. Günümüz Çin Halk Cumhuriyeti, Şansi eya-
letinden Şi-an şehrinin güneyindeki şehirden 10 km 
uzaklıktaki Zhang Du Yuan bölgesinden (N 30°10′, 
E 108°54′) 2010 yılında bulunmuştur. Müze görev-
lileri  taşın  Pazarda  satıldığını  görmüş  ve  satın  al-
mışlardır.  Müze  görevlileri  Şi-an  şehrindeki  Da 
Tang Sişı (Büyük Tang imparatorluğu batı pazarı) 
müzesine götürüp yerleştirmişler. 
 
İncelenmesi.  Kazakistan  Cumhuriyeti'nin 
Cumhurbaşkanı  Bürosu  ve  KC  Bilim  Bakanlığı 
tarafından  organize  edilmiş  «Halk  Tarih  Dalga-
sında»  programı  çerçevesinde  L.N.Gumilev  Av-
rasya Milli Üniversitesi'nin araştırmacısı Kalban 
Intıhanulı  Çin  Halk  Cumhuriyeti'ni  ziyaret 
edip,  Şi-an  şehrindeki  anıtın  resmini  çekmiş, 
kopyasını,  açıklamasını  yapmış  ve  2013  sene-
sinin  Ağustos  ayında  götürmüştür  [1.  S.2].  Anıt 
şimdi Çin Halk Cumhuriyeti, Şi-an şehrindeki Da 
Tang Sişı müzesinde bulunmaktadır.  
2011  senesinde Türkiye Türkologu  Cen-
giz Alyılmaz Şi-an şehrini ziyaret edip anıtı ilk 
kez  incelemiştir.  Anıtın  okunuşu  2013  yılında 
«Uluslararası  Türk  Edebiyatı  ve  Medeniyeti» 
adlı  eserde  yayınlanmıştır  [1.  S.1–61].  Biz  bu 
makaleyi 
http:www.tekedergisi.com/onceki 
sauitlar.aspx sitesinden okuduk.  
Bu  metnin  Çince  nüshasını  adı  geçen 
dergiden [1. S.62–78] okuduk. 
Biz Karı Çor anıtının eski Türkçe, Çince 
metnini  kendimiz okumuş,  hazırladıktan  sonra 
Cengiz  Alyılmaz  ve  Lio  Chin’in  makalesiyle 
tanıştık.  Anıt  açıklamasında  herhengi  bir  fark 
3 * 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
36
 
bulunmadı. Türkçe ve Çince metinlerdeki farkları 
makalemizde açık şekilde gösterdik. 
 
Anıtın  açıklaması.  MS  794’te  Tang  impa-
ratorluğu'nun  başkenti  Chang-an’a  giderek  795’te 
vefat  etmiş  Uygur  kaganlığı'nın  prensi  Karı  Çor 
şerefine  dikilmiş  bir  anıt  taşıdır.  Anıt  gayet  güzel 
muhafaza  olunmuştur.  Türk  runik  metninde  harap 
olmuş harf  yoktur. Yazıtın çok iyi  muhafaza olun-
masına  bakarak,  dikildikten  sonra  fazla  vakit  geç-
meden yere düşmüş ve toprak içinde saklanmış ola-
bilir sonucuna varabiliriz. 
Anıt  yazıt  iki  taştan  ibarettir.  Birinci  taşın 
uzunluğu 38,5 sm, eni 39,5 sm, kalınlığı 4,5 sm’dir. 
Üzerine 
  (huihu  gechuo 
wangzi muzhi) yazıtı yazılmıştır. Çev.: ‘Uygur Karı 
Çor  prensin  mezar  anıtı’.  İkinci  anıtın  uzunluğu 
39,5 sm, eni 39,9 sm, kalınlığı 4,5 sm’dir. Onun bir 
cephesine  metin  yazılmıştır.  Taşın  sağ  cephesinin 
29  x  5,5  sm’ne  17  satır  eski  Türk  runik  grafiğiyle 
metin  yazılmıştır.  Eski  Türk  runik  yazı  türüyle 
yazılmıştır. Harfleri ilk önce fırça yahut tüy ile kağı-
da döküldükten sonra taş üzerine yazmışlardır. Met-
nin alt tarafına 
 şeklindeki Uygur kaganlığı'nın 
Ordu tamgası vurulmuştur. Bu tamga Uygur kagan-
lığı reisi Yolluğ (jolluγ) boyunun tamgası olabilir. 
Taşın sol tarafına dik şekilde (yukarıdan aşağı-
ya doğru) 16 satır Çince hiyeroglifi (39 x 34,5 sm) ile 
metin  yazılmıştır.  Eski  Türk  yazı  tipi  de,  Çin  hiye-
roglifinin de yazı tipi oldukça iyi, güzel yazılmıştır.  
Çince metnin 5. satırının 13, 14. hiyeroglifle-
ri,  9.  satrın  5.  hiyeroglifi,  13.  satrın  13.  hiyeroglifi 
zarar görmüştür. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Anıt fotoğrafı
 

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
37 
 
 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
38
 
Eski Türk Metnі 
№  Çevirisi 
Transkripsiyonu 
Ana metni 
№ 

Bu
*
 sakin (canını sakin) 
bu amyl [1] 
 
 
(1) 
 
eden ebediye 
etser [2] beŋgük [3] 
 
(2) 
 
Yağlakar han 
jaɣlaqar qan 
 
   (3) 
 
deden. Çabış 
ata [4], çabys 
 
 
(4) 
 
tigin oğlu 
tigin oɣly, 
 
 
(5) 
 
han tutuk 
qan tutuq 
 
 
(6) 
 
akrabası. 
atysy. 
 
 
(7) 
 
Bögü bilge 
bögü bil – 
 
 
(8) 
 
Tengri 
ge teŋri 
 
 
(9) 
 
Han kardeşi 
qan inisi 
 
  (10) 
 
Karı Çor 
Qary čor 
 
  (11) 
 
prens kabirini, 
tigin syny [5] 
 
  (12) 
 
cenaze törenini Tabgaç 
joɣy tabɣač 
 
  (13) 
 
han tertip etti. 
qan joɣlady. 
 
  (14) 
 
Domuz yılı 
laɣzyn jyl 
 
  (15) 
 
altıncı ayın 
altynči ajqa 
 
  (16) 
 
yedi yenisi 
jeti jaŋyqa 
 
  (17) 
 
 
 
 
 
                                                             
*
 
Tang  zamanındaki  Çince  yazıtlarda  şöhretli  şahsın  isminin  önüne  bir-iki  hiyeroglifi  boş 
bırakarak yazma stili vardı. Söz konusu stil ile ervah kelimesine saygı gösterme amacıyla yerini boş 
bırakmışlar. 
 

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
39 
 
Türk metnіn anlam çevirisi 
1.  Bu [ervahın] canını sakinleştiren Yağ-
lakar han-atan. 
2.  Çabış – tigin oğlu,  han tutuk akrabası 
Bögü  Bilge  kagan  kardeşi,  Karı  Çor  tigin 
(prens) mezarını, 
3.  Cenaze törenini, Tabgaç (Çin) han ter-
tip etti. 
4.  Domuz yılı haziran ayının yedi yenisi. 
 
Türk runik metnіnin açıklaması 
[1].  Metinde  yazı  tipi  ile 
  kelimesi 
vardır.  Buradaki 
  harfi  üst  tarafı  zarar 
görmüş  durumdadır.  Alt  bölümündeki  çizgisi 
de  iyi  gözükmemektedir.  Dolayısıyla  C.Alyıl-
maz  bu  harfi    (k)  olarak  algılamıştır.  Biz  bu 
fikri kabul etmiyoruz. Sağdan sola doğru ikin-
ci, üçüncü harfleri fırça ile güzel biçimde çize-
rek  yazmışlardır.  Bu  zaman    (l)  harfi    (l) 
şeklinde  yazılmıştır.  Bu  harfler  oyarak  yazıl-
mıştır.  Harf  örnekleri  Ordu  Balık  (Harbalgıs), 
Turfan metinlerinde çok sayıda bulunmaktadır.  
Bu    harfi  C.Alyılmaz    (ŋ)  ünsüzü  ola-
rak  anlamıştır.  Böylece  o,  bu  kelimeyi  kimiŋ 
olarak  okuyarak  ‘kim’  şeklinde  çevirmiştir. 
Yanlış okuduğu -іŋ ekiyle ilgilenmemiştir. 
Birinci  satırdaki  bu  kelimesinden  sonra  boş 
satır  bırakarak  Amyl  kelimesini  yazmıştır.  Çince 
yazı  metinlerinde  ünlü,  büyük  insanların  adlarını 
yazmadan önce boş satır bırakarak sonradan yazma 
stili  vardı.  Yazıyı  yazan  insanlar  bu  adetle  yazmış 
gibidir.  Boş  satır  yerinde  ervah  kelimesinin  yazıl-
ması gerekir. Fakat yeni vefat etmiş ünlü şahsa er-
vah kelimesini kullanmaya cesaret edememiştir.  
 
Amyl  –  ‘sakin  olmak,  rahat  etmek’: 
olarynyŋ amyl javas köŋili ‘Onların canları rahat, 
gönülleri sakindir’ [2. S.20
6
; 3. S.41]. 
 
Örüg  amyl.  I  –  ‘sakinlik’:  örüg  amyl 
qalysyz nirvan ‘canı tamamen rahat edip nirvana 
ulaşmak’ [4. S.390]. 
Bir  Sanskritçe  kelime  olan  Nirvan  keli-
mesinin  bilimde  şu  şekilde  açıklanmaktadır: 
‘Keyifin  en  üst  derecesi,  insanoğlunun  gayret 
ettiği  en  son  nokta,  geçici  hayattan  vazgeçip 
ilahla birleşmektir’. 
 
Örüg  amyl.  II  –  ‘sessizlik,  huzur’:  Örüg 
amyl tikisiz qatyɣty sözlesün bu darnyɣ ‘bu dini 
duayı sessizce, sakin, net bir şekilde söylesin’.  
Adı  geçen  tarihi  metinler  amyl  kelimesi 
anlamının  ‘canı  rahat olma’,  ‘sakin  olma’  oldu-
ğunu tespit etmektedir. 
Cesedi  yere  verdikten  sonra  Türkler  ‘canı 
cennetlik  olsun’,  Çinliler  ‘an  şi  bo’  ‘canın  rahat 
olsun’,  Ortodokslular  ‘selametle  yatsın’  dileğini 
söylemektedir.  Aynı  dileğin  Maniheizm  dininde 
de olduğunu görüyoruz. 
[2]. 
  kelimesini  Cengiz  Alyılmaz 
tiser olarak okumuş. Adı geçen bilim adamı, ti 
/  te  fiil,  -ser,  -sar  şart  kipi,  diye  açıklama 
yapmıştır.  Fakat,  hangi  şart  kipi  olduğunu 
açıklaması gerekirdi. 
-ser, -sar yan yana yapılacak olan işi, ha-
reketi gösteren bir şart kipi ekidir. Biz bu söz-
cüğü  etiser  şeklinde  okumayı  ileri  sürüyoruz. 
Et – fiil, ‘yapmak, kılmak’ [3. S.186]. 
 – 3. tekil şahıs iyelik eki. Yapanın, iş-
letenin  üçüncü  tekil  kim  olduğunu  –Yaglakar 
han-atan – göstermektedir. 
[3].  Metinde 
  ifadesi  vardır.  Sağ-
dan  sola  doğru  1,  2,  3.  harfleri  ince  harflerle 
beraber  yazılmaktadır.  Buradaki  4.  harf  r  ola-
rak  okunur.  Dolayısıyla  Türk  dilinin  doğasına 
aykırıdır. Analiz yaparken taşa yazan usta eski 
Türk  runik  yazısının    harfin  ortasındaki  çiz-
gisini  biraz  üste  doğru  kaydırmış  ki,  bundan 
hata  oluşmuştur.  Bu  harfi  C.Alyılmaz 
  ola-
rak göstermiştir. Taşa bu tür kelime yazılamaz. 
Bu tarihi dökümana yapılmış bir saygısızlıktır. 
Biz  yukarıdaki  K
  kelimesini 
 
şeklinde yazarak Beŋgük şeklinde okumayı teklif 
ettik.  

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
40
 
[4]. jaɣlaqar qan ata ifadesindeki jaɣla-
qar adını C.Alyılmaz önce yazılmış kaynaklar-
dan  dolayı  Uygur  kaganlığı'nın  lider  boyunun 
etnonimi  olarak  algılamıştır.  Biz  bu  meseleye 
dair  incelemelerimizde  yeni  fikir  sunmuştuk. 
C.Alyılmaz  bu  makalelerle  tanışmamış  ola-
bilir. jaγ kelimesinin etnolojisini inceleyelim: 
 
1.  jaγ – ‘yağ’ [5. S.208; 3. S.223]; 
– jaγlyγ – ‘yağlı, rahat, tatlı,  sindirilebi-
lirlik, şefkatli’ [6. VIII; III. S.41; 4. VII. S.16. 
X. S.437; 3. S.225]. 
2.  jaγ – ‘gitmek, varmak, sinmek’ [5. I. 
S.457]. 
– jaγlа – ‘yağ sürmek, olumlu olma, birik-
mek,  biriken, rahmet etmek,  yağlı, güzel  yemek, 
iyi bakış’ vs. [5. ІІІ. S.308, 111; ІІ. S.355]. 
–  -qar,  -γar,  -ker,  -ger  –  ekli  fiil  yapan 
sonek, mesela: çınγar (çyn ‘gerçek’) [5. S.358.8]; 
közγar  (köz  ‘göz’)  [5.  ІІ.  S.196];  muŋqar  (muŋ 
‘keder, üzüntü’) [5. ІІІ. S.397]. 
Bu anlamdan hareketle, jaɣlaqar – ‘yağ-
lılığı, güzelliği, hayrı emici, verici, hareket et-
tirici,  harekete  geçirici’  anlamlarını  vermiş 
olabilir.  Dolayısıyla  bu,  Mani  dinini  getirmiş 
misyoner anlamına gelmektedir.  
Han-ata  üzerindeki  incelemelerimizi  Su-
cin  metnine  ilişkin  makalemizde  [7]  yazmıştık. 
Bu  arada  kısaca  anlamını  verelim.  Han-ata, 
manevi reis (Mani dininin büyüğü). Din adamının 
ünvanı, patrik. Su-cin  yazıtının  son  cümlelerinde 
şöyle  bir  ifade  bulunmaktadır: Ey oğullarım, hü-
kümdarınız  gibi  savaşçı  olun,  ülkenizin  oğulları 
olun!  Hana  (hükümdara,  Yağlakar  han-ataya) 
karşı ilgi, fedakarlık, iyiliklerinizi sunun!  
Öyleyse,  jaγlagar  qan-ataŋ  Mani  dininin 
baş rahibi ünvanıdır [8. S.346–356]. Buradaki 
üçüncü şahıs iyelik ekidir. 
Önceden  Türkolog  bilim  adamları,  Uygur 
ülkesinin  lider  kabilesi  Yağlakar  fikrinde  idiler. 
Bu  fikrin  sahibi  kanaatine  rıza  olmamıştır.  Bu 
bilim adamı, yukarıda belirttiğimiz makalelerinde 
Uygur  kaganlığı'nın  baş  kabilesinin  adının 
Yolluğ  olduğunu  ispatlamıştır.  Su-cin  metnin-
de  (MS  IX.  yy.  başı)  tespit  edilmiş  Yağlakar 
han-ata  adı  Mani  dininin  baş  rahibi  görüşünü 
ileri sürmüştük. Bizim bu görüşümüzün doğru-
luğunu  Chang-an’dan  bulunmuş  Karı  Çor 
prensinin  mezar taşındaki  yazıt  ikinci  kez tes-
pit etmektedir. 
Bu metinde, öbür dünyaya gitmiş Karı Çor 
prensi'nin canının ebediyen rahat olmasını Yağla-
kar  han-ataya  söylemektedir.  Ervahın  öbür  dün-
yada iyi olmasını isteyerek dua etmek, ibadet ede-
rek  tevbe  etme  işleri  genelde  din  temsilcilerine 
aittir. Yağlakar han-ata ervahın rahat olması üzere 
ferman aldı. 
 
Syny  –  ‘mezarını’.  Bu  taştaki    harfini 
biz  S  olarak  okuduk.  Yenisey,  Orhon  metin-
lerinde kimi zaman S, kimi zaman da Š olarak 
okunmaktadır.  Bu  metnin  4.  satırındaki 
 
kelimesini Čabys, 7. satırdaki 
 kelimeyi 
atysy  şeklinde  okuduk.  Çünkü  eski  Türkçe'ye 
Uygur,  Mani,  Arap  grafiğiyle  yazılmış  oriji-
nallerde S ünsüzü ile verilmiştir. 
 
Syn – ‘mezar’ [5. ІІІ. S.138, 152]. Bugü-
ne  dek  Kazaklar  eski  mezarlarının  üzerine 
konulmuş  taşları  sıntaş  demektedir.  Bu  eski-
den  devam  eden  bir  kelimeyi  eski  Türkler'in 
nesilleri muhafaza etmiştir. 
[5].  Qary  čor  (‘Қары-чор’)  prens. 
C.Alyılmaz  buradaki  qary  kelimesini  ‘yaşlı, 
yaşlılık’  olarak  açıklamıştır.  Kazakçada  qary 
kelimesinin  5  farklı  anlamı  vardır  [9.  S.770]. 
Burada:  
1.  Qary: 1. Anatomi latince brechium – elin 
dirsekten omuza kadar olan bölümü; 2. Karı jilik 
(кәрі  жілік).  3.  Halkta  ölçü  birimi.  Omuz  ve 
bilek arası.  
2.  Qary  žyrtyldy.  Kolu  yoruldu,  kasları 
yırtıldı.  Qarı  qarıstı,  qarına  soyıl  ildi.  Qarı 
sınsın  (anlamı:  ‘başarılı  olmasın’).  Qarı  taldı 
(‘gücü tükendi, yoruldu’). 
3.  Qary: 1. Göçebe çadırının özüne bağ-
lanan uık (ahşap) parçası. 2. Ev çadırına konu-
lacak olan bir nevi direk. 

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
41 
4.  Qary  (eski  kelime).  Akraba.  Akraba 
kabileler, soy. 
5.  Qary. Yaşlı, eski. Qarı angime (eski-
den  gelmiş  bir  söz;  eski  bir  atasözü;  eski  za-
manlardan  gelen  deyim).  Qara  üy  (qara  şanı-
raq. En küçük kardeşe verilen anne baba evi). 
Bu  incelemeden  hareketle  şunu  söyle-
mek  mümkün:  Qary  kelimesi  kaganlığın  bir 
kanadının  güçlü  olduğunu,  kahraman  bir  ko-
mutan  olduğundan  dolayı  verilmiş  bir  ünvan 
olmuştur. 
Qary-Čor  adındaki  čor  kelimesini  Çince 
metinlerde  Chao-wan,  bey  ünvanı  olarak  göster-
mişlerdir. Bu yazıtın Çince metіnde de Qary-čor 
tigin  Uygur  kaganlığı'nın  sağ  muhafızları  gene-
rali  olduğu  yazılmıştır.  Demek,  Karı  Çor  tigin, 
han soyundan doğma, askeri komutan čor ünvanı 
verildiğine şahitlik ediyoruz. 
 
 
迴鶻葛啜王子墓誌
 
Uygur Karı Çor tiginin mezar anıtı 
(Çince metin) 
 
死  蕃  生  詺  終  杜  殂  部  朝  厚  特  我  迴 
 
墓  故  1 
言  之  之  所  之  原  享  奈  秩  殊  勤  國  鹘  給  志  迴  2 
終  王  終  司  飾  兄  年  何  班  扵  實  家  葛  事 
 
鹘  3 
 
子  乃  俻  則  王  二  不  禁  他  統  討  啜  朗 
 
葛  4 
 
兮  刻  儀  有  子  十  淑  衛  國  戎  平  王  守  并  啜  5 
 
 
石  焉 
 
阿  以  貞  賓  王  左  逆  子  秘  序  王  6 
魂  氣  誌  禮 
 
波  其  元  籍  子  右  臣  則  書 
 
子  7 
神  雄  墓  無 
 
啜  年  十  鴻  以  有  祿  可  省 
 
守  8 
異  雄  云  其 
 
与  六  一  臚  去  功  山  汗  著 
 
左  9 
兮 
 
 
闕 
 
著  月  年  方  年  焉  之  諸  作 
 
領  10 
 
 
 
鳴 
 
部  七  五  宜  五  故  乱  孫  郎 
 
軍  11 
 
 
 
呼 
 
之  日  月  享  月  接  也 
 
賜 
 
衛  12 
 
 
 
脩 
 
属  葬  廿  茲  來  嚮  ⃞ 
 
緋 
 
將  13 
 
 
 
短 
 
銜  扵  日  榮 
 
之  ⃞ 
 
鱼 
 
軍  14 
丘  生 
 
命 
 
哀  長  遘  耀 
 
優  父 
 
袋 
 
 
15 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
42
 
墓  言 
 
也 
 
奉  安  疾  光 
 
寵  车 
 
崔 
 
 
16 
同  始 
 
死 
 
衷  縣  云  于 
 
錫  毗 
 
述 
 
 
17 
 
兮 
 
者 
 
送  張 
 
蕃 
 
之  尸 
 
撰 
 
 
18 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
19 
 
 
Metnin satır arası çevirisi ve açıklaması 
Eski Çince metin Tang devrindeki Çince 
edebiyatı  stilinde  yazılmıştır.  Metinde  söz 
konusu  devirde  kullanılmış  ve  ondan  sonraki 
zamanda  kullanılmamış  hiyeroglifler  çok  sa-
yıda  bulunmaktadır.  Metin  genel  olarak  eski 
Çin yazı stiliyle sağdan sola dik bir şekilde 16. 
satıra yazılmıştır. Metinde 216. tane hiyeroglif 
var, 1. satıra 14, 2. satıra 4, 3. satıra 17, 4. sa-
tıra 11, 5. satıra 18, 6. satıra 18, 7. satıra 13, 8. 
satıra  18,  9.  satıra  17,  10.  satıra  18,  11.  satıra 
18, 12.  satıra 5, 13.  satıra 18,  14.  satıra  9, 15. 
satıra  8,  16.  satıra  10.  hiyeroglif  yazılmıştır. 
Hiyeroglifler  Çince  el  yazısı  yazma  özel  bir 
türü kullanıldı.  
 
1.  satır: 
故迴鶻葛啜王子守左領軍衛將軍
 
Çev.:  ‘Merhum  Uygur  Karı  Çor  tigin,  sol 
kuvvetler komutanı idi’. 
 
Açıklama 
1.  Bu  satır  metnin  büyük  bir  konusuna 
da aiddir. 
2. 

鶻  (huihu)  –  ‘Uygur’.  Çin  metinle-
rinde  bu  ulus  birçok  hiyeroglif  ile  yazılmıştır. 
Çin  yazıtlarında  ilk  kez  回纥  (huihe)  şeklinde 
yazılmış, daha sonra 

鶻 (huihu) olarak değiş-
tirilmiştir. Sonra Uygur kaganı Tang imparato-
rundan  鶻  (hu)  hiyeroglifіnin  değiştirilmesini 
istediler.  Çünkü  鶻  (hu)  Çince  ‘şahin’  anla-
mına  ①  gelmektedir.  Buna  dair  bir  örnek  ve-
rirsek,  Çin  metinlerinde  Zhen  Yuan  saltanat 
devresinin  dördüncü  yılında  (788)  Uygur  ka-
ganı,  Tang  imparatoruna  mektup  yazmış  ve  o 
mektupta  şöyle  demiş:  «bizim  kabilenin  bir 
şahin  gibi  hareket  ettiğini  açıkça  göstermek 
için  Uygur  回纥  (huihe)  kelimesini 

鶻 
(huihu)  olarak  değiştirin  –  demiştir  1.  Bu 
yazıttaki  metinde 

  (hui)  hiyeroglifіnin 
yazılışında  büyük  bir  fark  var,  bu  da  Çin'in 
Tang devrindeki yazı stilinin bir örneğidir. Bu 
tamgalar  çoğu  zaman  Tang  döneminde  yazıl-
mış  yazıtlardan görünmektedir. Bundan sonra-
ki devirlerdeki yazıtlarda 

 (hui) hiyeroglifі 

 
(hui)  şeklinde  yazılmıştır.  Bu  iki  hiyeroglifin 
okunuşu da, manası da aynıdır. 
3.  葛啜  (ge  chuo)  –  ‘Karı  Çor’.  Eski 
Çin  metinlerinde  Tang  chuda 
葛 禄

  (geluolu
/
葛禄
  (gelu)  kelimeleri  çok  sayıda  bulunmak-
tadır. Bu kelimeler ‘Karluk’ anlamını vermek-
tedir.  Bundan  dolayı  metinde  Karı  Çor’un 
ismindeki kara kelimesine 

 (ge) hiyeroglifini 
uygulamışlar.  Karı  Çor  ismi  Çince  metinde 
葛啜 Gı-chuo şeklinde yazılmıştır. Türkçe me-
tinde de runik  yazısı  ile Karı Çor olarak veril-
miştir. 啜 (chuo) ünvanı göstermiş bir kelime-
dir.  Çin  vesikalarında  Türklerin  çorlarını  bu 
hiyeroglif ile yazmışlardır. Buradaki 葛啜王子 
kelimesini Тürкçe  çeviride  Karı  Çor tigin ola-
rak  çevirmişler,  bunun  nedeni,  Türk  yazıtında 
öyle  adlandırılmıştır.  Fakat  onu  Çince  ile 
karıştırmamak  gerekir.  王子  ‘tigin’  anlamını 
değil, sadece han oğlu veyahut ‘tigin’ anlamını 
taşımaktadır.  
4. 
左領軍衛將軍
 sol  muhafızları generali 
komutan.  Bu  ünvan  hükümdar  tarafından  ve-
rilmektedir.  Onun  hükümdar  sarayına  giriş  ve 
çıkışlarına  serbestlik  vardı. 
將軍
  (jiangju)  –  ‘ün-

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
43 
van,  genel,  büyük  komutan  (general)’.  Çince 
Zhi-an Zhun, bu kelime eski Türklerde sangun 
şeklinde gelmiştir.  
 
2.  satır:  墓誌  并序  Çev.:  ‘anıt  mezar 
kitabesi’ genel anlamı. 
 
Açıklama 
1.  Metinde  墓誌  ve  并序  arasına  boş 
satır bırakılmıştır. Bunun nedeni, Çin’deki  ya-
zıt  metninin  yazı kurallarına  dair  küçük konu-
lar  öyle  yazılmaktadır.  Dolayısıyla  bunları 
cümle olarak kabul etmemek gerekir. 
2.  Liu Chin metnindekі 墓誌 ve 并序’yi 
modern  Türkçe'deki  makalesinde  çevirmedi, 
ilk satıra bakarak çevirmiştir. 
 
3. satır: 
給事郎守秘書省著作郎賜緋魚袋崔述撰 
Çev.: ‘Valiye, gidip yazıyı telif etmesi söylen-
miş  (dönemin  kurmaylarına  verilen)  aksesuar 
takdim edilmiştir’.  
 
Açıklama 
1.  Bu  satırı  okurken,  Tang  imparatoru 
bu yazıtın dikilmesine ne denli önem verdiğini 
öğrenebiliriz.  
2.  给事朗  (jishilang)  –  makam  adı.  Sa-
ray içindeki siyasi yetkili. 
3.  秘书省  (mishusheng)  –  saray  işleri 
yetkililsi.  Saraydaki  mektupları,  yazılı  belge-
leri ve tarihi vesikaları yöneten kimsedir. 
4. 
著作郎
 (zhuzuolang) – ünvan. Tarihçi. 
5. 
緋魚袋
  (feiyudai)  –  aksesuar  takdim 
edilmiştir.  Tang  imparatorluğu  zamanındaki  5. 
derecelilerden daha yüksek ünvanlıların çantası. 
 
4.  satır: 

鶻葛啜王子
則可汗諸孫
  Çev.: 
‘Uygur Karı Çor tigin kaganın nesli’.  
 
Açıklama 
1. 
可汗
  (kehan)  –  ‘kagan’  anlamına  gel-
mektedir.  
2. 

 (sun) –  ‘nesil’  ve  ‘torun’  anlamına 
gelmektedir.  Metinde  Karı  Çor  tam  olarak  ki-
min torunu olduğu gösterilmemiştir. Bu açıdan 
biz 

  hiyeroglifіnin ‘nesil’ anlamını aldık.  
 
5.  satır: 
我國家討平逆臣祿山之乱也 父車毗尸
□□
 
Çev.:  ‘Bizim  isyancı  vezir  An-lo-chen  isyanı 
bastırdığı zaman (tiginin) babası Çabış’. 
 
Açıklama 
1. 
祿
  (lushan  Lo-shan.  An-lo-chen)  – 
adam  ismidir.  MS  755  yılındaki Tang  impara-
torluğuna karşı baş kaldıranların reisi.  
2. 
祿山之乱
  (lushan  zhiluan)  –  An-lo-
chen  isyanı.  MS  755  yılındaki  Tang  impa-
ratorluğu'na  karşı  An-lo-chen  başlamış  bir 
isyandır. 
3.  □□  –  harap  olmuş  iki  hiyeroglifi 
kastetmektedir.  Biz  onu  王子  wangzi  (tigin) 
olarak  okuduk.  Çünkü,  yazıt  taşına  iyice  bak-
tığımız zaman 子 iki hiyeroglifin alt bölümünü 
farketmiştik.  
4. 

毗尸(che  pi  shi)  –  Çabış,  adam 
ismi. Türkçe metinde Çabış şeklinde yazılmış, 
adı  geçen  kelimeyi 

毗尸  ifadesinin  çevirisi 
olarak algıladık. 
 
6.  satır: 
特勤實統戎左右有功焉故接嚮之優寵賜之
 
Çev.: ‘tigin maiyetindeki boyların sağ, sol mu-
hafızları  ile  birlikte  yola  çıkmış  ve  büyük 
başarılar  elde  etmiştir.  Bu  iyiliği  için  impa-
rator onun oğlunu’. 
 
Açıklama 
1. 
特勤te
  (qin,  tigin)  –  ünvandır.  Bu  Ça-
bış’ın ünvanı, tam şekli Çabış tigin. 
2.   (rong) – Rong. Eski Çin'in batısın-
daki halkların genel adıdır 2. 
3. 

  (xiang)  –  yönelme  halindeki  sözcük 
ile  kullanan  ek,  ‘doğru’  anlamını  vermekte  ve 
yönelme  halinin  ‘-a’ eki  ile  aynı  anlamdadır. Bu 
hiyeroglif metinde açık, güzel yazılmıştır.  
 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
44
 
7.  satır: 
厚殊 他國王子以去年五月來

 
Çev.:  ‘
ülkeden  saraya  davet  etti.  Tigin  geçen  yılın 
beşinci ayında saraya geldi’. 
 
Açıklama 
1. 
去年
 (qunian) – ‘geçen sene’ anlamını 
vermektedir. Metindeki geçen yıl sözü MS 794 
yılına dek gelmektedir. 
2. 
五月
  (wuyue)  –  günümüzdeki  takvim 
aylarının  mayıs  ayıdır.  Eski  Çin  ve  eski  Türk 
halkları  ayları  sayı  ile  saymışlar,  Çincede  bu 
adet  şimdiye  kadar  devam  etmektedir.  Bu 
açıdan çeviride beşinci ay olarak gösterdik.  
 
8.  satır: 
朝秩班禁衛賓籍鴻臚方宜享茲榮耀光于蕃 
Çev.: ‘o imparator sarayının muhafızları gene-
rali  tayin  edilmiş,  Hon-lu’ya  yerleştirildi, 
makamı yükseldi. Batı'nın ihsan nuru’. 
 
Açıklama 
1. 
鴻臚
  (honglu)  –  saraydaki  idari  kuru-
mundan  birinin  adı.  Bu  yerde  Tang  hanedanına 
tabi olan boyların reislerini ve tiginlerini, beyleri-
ni ve kendi ülkesi içindeki beyleri karşılama, ağır-
lama,  eğlence  tertip  etme,  yolcu  etme  gibi  işler 
yapılmış. 
2.    (bo)  –  fan  olarak  da  okunur,  ba-
tıdaki  boylar.  Eski  Çin’in  batısındaki  halkların 
genel  adı.  Bu  terim  ilk  başta  吐蕃  (tu  bo)  Ti-
betliler'e  verilmiş.  Daha  sonra  eski  Çin’in  batı-
sında Tibetliler güçlenerek imparatorluk kurduk-
tan  sonra  Çin  metinlerinde  Çin’in  batısındaki 
tüm halkları 蕃(fan) olarak adlandırmışlar. 
 
9.  satır: 
部奈何不淑以貞元十一年五月廿日遘疾云
 
Çev.:  ‘insanların  gözünden  nasıl  düşmesin.  Ne-
den  temiz  olmadı?  Sonunda  Zhen  Yuan  saltanat 
devresinin  on  birinci  yılının  beşinci  ayının  yir-
minci gününde hastalanmış ve vefat etmişti’. 
 
Açıklama 
1
. 奈何不淑
 (nai he bu  shu) – ‘Neden te-
miz  olmadı’  anlamını  vermektedir.  Bu  cümle-
nin  derin  bir  anlamı  var.  Buradaki  淑  (şu) 
hiyeroglifі  ‘temiz’  anlamını  taşımakta,  insan 
davranışının  dürüst  olmasını  kastetmektedir. 
Dolayısıyla, tiginin  nikah dışı  cinsel  ilişkileri-
nin  hakkında  bilgi  vermektedir.  Bahsi  geçen 
zamanlarda  imparator sarayında tiginlerin  ara-
sında  harem  kadınlarından  bulaşan  hastalıklar 
vardı. 
2. 
贞元十一年 
–  zhenyuan  shiyi  nian 
Tang De  Zong  saltanat devresinin  11.  yılında. 
MS 795 yıl. 
 
10.  satır: 
殂享年二十以其年六月七日葬于長安縣張 
Çev.: ‘yaşı yirmi. Aynı yılın altıncı ayının yedinci 
gününde Chang-an yakınındaki Zhan’. 
 
Açıklama 
長安縣 (changanxian) – ‘Chang-an bölgesi. 
Şimdiki  Çin  Halk  Cumhuriyeti'nin  Si-an  (西安) 
şehrinin  güneyi,  Wey-hı  ovasının  güneyi.  Eski 
Tang  imparatorluğu'nun  başkenti  長安  Chang-
an’ın yakınındaki eyalet’.  
 
 11.  satır: 
杜原兄王子阿波啜 部之属 哀奉 送



 
Çev.:  ‘Du  Yuan’e  defnedildi.  Ağabeyi  A-po  Çor 
tigin ve bütün boy üyeleri, cenaze merasimine ka-
tılmaları üzere ferman aldı’. 
 
Açıklama 
1. 
张杜原
 (Zhangduyuan) – Yer adı. Tang 
imparatorluğu  zamanındaki  Chang-an  şehrinin 
yanındaki mezarlık. 
2. 
阿波啜
 (Abo chuo) – Uygur kaganlığı'nın 
tigini, Karı Çor’un ağabeyi.  
 
12.  satır: 
終之飾  則有
  cenaze  törenine 
katıldı. Törende hiçbir eksik yoktu.  
 
13. satır:  
詺所司俻儀焉禮無其闕嗚呼脩短命也死者 
Çev.: ‘anıtlar dikme işinden sorumlu saray ida-
resi,  adete  göre  cenaze  gereklerini  hazırladı. 
İmparator  sarayının  önünde  davul  çalma  adeti 

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
45 
gerçekleşmedi.  Ne  yazık,  merhumun  ömrü  bu 
kadar kısaymış’. 
 
Açıklama 
1. 
詺所司
  (mingsuosi)  –  anıtlar  dikme  ku-
rumu. Bu kurum saray emri üzerine  yazılmış anıt 
metinlerini  taşa  kazıtılarak  yazma  işini  yönetti. 
Buradaki 

  min  hiyeroglifі  sadece  Tang  zama-
nında  kullanılmış,  şeyleri  adlandırma  manasını 
taşımaktadır.  
2. 闕 (que) – imparator sarayının iki tarafına 
inşa edilmiş yüksek kale. Kale imparator sarayının 
dışarısını kontrol etmek  için  inşa edilmiştir. Ayrı-
ca, önemli şahsiyetlerin cenaze törenlerini yapmak 
ve  davul  çalmak  içindir.  Ele  aldığımız  metinde 
«imparator  sarayının  önünde  davul  çalma  adeti 
gerçekleşmedi» denilmiş, bu Karı Çor tiginin şanı 
ve şöhreti o kadar yüksek olmadığına tespittir. 
3. 脩 (xiu) – tek başına kurumuş et, zavallı 
anlamını  taşımaktadır.  Burada  söz  konusu  Karı 
Çor tigindir.  
 
14. satır: 
生之終乃刻石誌墓云
 Çev.: ‘hayatı 
sona erdi, ömrü taşa işlenerek yazılmıştır’.  
 
15.  satır: 
蕃之王子兮
 
氣雄雄
 
生言始兮
 Çev.: 
‘batıdaki boyların tigini ebedi hayatı başladı’.  
1. 

 (xiаh, ау, еһ) – benzeri kelimelerle 
‘eş’ anlamlıdır. 
 
16. satır: 
死言終
 
魂神異兮
 
丘墓同
 Çev.:  ‘Ha-
yattaki ömrü sona etti. Canı bedeninden uçtu, be-
deni kabre verildi’. 
Metnin 15. 6. satırlarındaki kelimeler güzel 
bir uyum içindedir. Bu yas destanıdır. Bunun gibi 
yas  destanı  Çin’deki  Xi’an’ın  Zhau-lin  impara-
torlar  mezarından  bulunmuş  Türk  Sima  kagan 
anıtının Çince metnіnden de bulunmuştur. Bu da 
kitabelerde var adettir. 
 
Metnin tam çevirisi 
Merhum  uygur  Karı  Çor tigin  sol  muha-
fızları generali. 
Anıt genel anlamı  
Valiye,  gidip  yazıyı  telif  etmesi  söylen-
miş  (dönemin  kurmaylarına  verilen)  aksesuar 
takdim edilmiştir 
Uygur  Karı  Çor  tigin  kagan  neslinden 
geliyordu.  
Bizim isyancı vezir An-lo-chen isyanını bas-
tırdığı zaman [tiginin] babası Çabış tigin  maiyetin-
deki boyların sağ ve sol muhafızlarını idare ederek 
çok yardım etti. Bu iyiliği için imparator onun oğlu-
nu  saraya  davet  etmiştir.  Tigin  geçen  yılın  beşinci 
ayında saraya geldi. İmparator onu sarayının muha-
fız  baş  kumandanı  tayin  etmiştir.  Honlu  ünvanını 
vermiş ve saygı göstermiştir. İhsanı batıdaki boylara 
neden  ulaşmasın.  Neden  temiz  olmadı?  Sonunda 
Zhen Yuan saltanat devresinin on birinci yılının be-
şinci ayının yirminci gününde hastalanmış ve vefat 
etmişti. Yirmi  yaşında idi. Aynı yılın altıncı ayının 
yedinci gününde Chang-an bölgesindeki Du Yuan’e 
defnedildi.  Ağabeyi  A-po  Çor  tigin  ve  bütün  boy 
üyeleri,  cenaze  merasimine  katılmaları  üzere  fer-
man  aldı.  Cenaze  törenine  katıldı.  Törende  hiçbir 
eksik  yoktu.  Anıtlar  dikme  işinden  sorumlu  saray 
idaresi, adete göre cenaze gereklerini hazırladı. İm-
parator sarayının önünde davul çalma adeti gerçek-
leşmedi. Ne yazık, merhumun ömrü bu kadar kısay-
mış. Bu mezar taşını onun için yazdım. 
Ne güçlüydü batı boylarının tigini! 
Ebedi hayatı başladı. 
Ruhu uçup gitmiş ve cansız bedeni  mezar-
da gömüldü. 
Çin  Halk  Cumhuriyeti'nden  bulunmuş  bu 
anıt  mezar  kitabesi  bilimsel  ve  tarihi  açıdan  bü-
yük bir önem taşımaktadır. Bunun sayesinde eski 
Türkler'in  yazı stiline, diline, tarihine ilişkin yeni 
sayfalar açılmaktadır. Örn.: 
1.  Bugüne dek eski Türk runik yazısının   
şekli Š olarak okunduysa, şimdi S interpretasyonu 
verilmiştir. 
2.  Kelimenin ortasında ve kelimenin başında 
ünlüler  (a,  e,  i,  ı)  Orhon-Yenisey  yazıtlarında  çoğu 
zaman  yazılmıyor  ise,  bu  metinde  bu  eksikliği  gi-
derilmiş, а, е, і, у (ı) ünlüleri tam olarak yazılmıştır. 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
46
 
Bu  husus,  eski  Türk  runik  kurallarını  eski  Türkler 
daima yenilediğini (geliştirdiğini) göstermektedir. 
3. Metinde Mani dininin baş rahip rütbe-
si  ve  Manilik  defnetme  merasimlerinden  ha-
berler  vermektedir.  Bugüne  dek  Yaglakar  adı-
nı  Uygur  kaganlığı'nın  kurulmasına  neden  ol-
muş  bir  ulus  olduğunu  ileri  sürmüş  bilim 
adamlarının hatalarını bulmaya şans vermiştir. 
4. Yaglakar han-ata kelimesi  Mani dini-
nin baş rahibi olduğunu tespit etmiştir. İşte bu 
meseleler  Karı  Çor  anıtının  bilimsel  açıdan 
önemini göstermektedir.  
 
Tarihi ve siyasi önemi 
1.  Çin  halkı  12.  sülalesinin  başkenti 
olan Chang-an şehrinden ilk kez bulunmuş es-
ki Türk runik yazısı ile yazılmış anıt mezar ol-
ması tarihi önemini artırmaktadır.  
2.  Çin’in Tang imparatorluğu kuzey ba-
tısındaki  çok  güçlü  Gök  Türk  ülkesinin  hü-
kümdar  boyu olan  Kıpçaklar  ve kaganlık  için-
deki  ikinci  güçlü  boy  olan  Dokuz-Oguzlar'ın 
arasındaki rekabeti artırarak Gök Türk memle-
ketini  harap  etmenin  siyasi  imkanını aramakta 
idi.  Tang  imparatorluğu  Dokuz-Oğuzlar'dan 
Kül  Bilge  isimli  liderine  738  yılından  itibaren 
yardım etmişler, 744 yılında Gök Türk impara-
torluğu'nu  tahrip  ederek  Uygur  kaganlığı'nı 
kurmaya  çok  önem  vermişler.  Üçüncü  Türk 
kaganlığı olmuş  bu  memleket  ile Tang  arasın-
daki  dostluk  irtibat,  An-lo-chen’in  yaptığı  is-
yanında  755  yılında  yeni  bir  dönemini  başla-
mış  ve  790–824  yılına  dek  sağlam  olmuştur. 
Bu  dönemdeki,  özellikle  780–795  yılları  ara-
sındaki  Tang  imparatorluğu  ile  Üçüncü  Türk 
kaganlığı (Uygur) arasındaki tarihi,  siyasi  irti-
batların  ne  derecede  olduğunu  bu  anıt  taştan 
öğrenmek  mümkündür.  Asya’nın  en  kuvvetli 
Tang  İmparatorluğu  imparatorunun  Uygur 
tigininin  cenaze  merasimine  katılıp  Türklerle 
beraber  yas  tutması,  Üçüncü  Türk  kaganlı-
ğı'nın  ele  aldığımız  dönemde  siyasi  ve  askeri 
açıdan  çok  kuvvetli  bir  memleket  olduğunu 
göstermektedir. 
Üçüncü  Türk  kaganlığı'nın  (Uygur)  MS 
744–841  yılları  arasında  Avrasya  kıtasındaki 
ülkeler  arasında  dev  bir  siyasi  güce  sahip  ol-
duğuna şahitlik ediyoruz. Bu Karı Çor anıtının 
siyasi ve tarihi önemini göstermektedir. 
 
E D E B İ Y A T  
 
1. 
《 新唐
书》217 
卷,
(таңшу, 217 – бума). 
2.  Le  Cоq  A.,  von.  Türkische  Manichaica 
aus Chotscho // APAW, 1922. T. 3. NE 2. 
3.  Drevnetjurkskij  slovar.  L.:  Nauka. 
Leningr. otd-nie, 1969. 
4.  Bang  W.,  Gavain  A.,  von  u.  Rachmati 
G.R. Türkische Turfantexte // SPAW, 1934. T. 6: 
Das buddhistische sutra Sakiz yükmek.  
5.  Košgari Mahmud. Turkij  suzlar devoni 
/  Per.  S.M.Mutallibova.  Тoškent,  1960–1963.     
T. 1–4. 
6.  Müller  F.W.K.  Uigurica  //  APAW, 
1908. 1. 
7.  Sartkojaulı  K.  Sudžinskaja  nadpis  // 
Tjurkologija. Turkestan, 2013. № 2. 
8.  Sartkojaulı K. Üşinşi Türik Kağanatının 
etnikalık  maseleleri  //  Türik  alemi:  Tarih  jane 
kazirgi zaman. Astana, 2011. 
9.  Kazak sözdigi. Almatı, 2013. 
 

KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 
 
47 
KARJAUBAY SARTKOJAULY,  
KALBAN INTIHANULY  
 
ТHE EPITAPH OF PRINCE KARY-CHOR 
 
S u m m a r y  
 
The memorial of Kary-Chor was discovered by archaeologists in environs of the town Shian 
of  People’s  Republic  of  China,  in  April,  2013,  and  now  is  housed  in  Da  Tan  Sishy  (The  West 
Market of the Great Tan Empire) museum of the town. The stele was placed of the honour Kary-
Chor, who was died  in 795  A.C., the prince of the United Turk (Uighur)  kaghanate. On the one 
side of the stele was written the text in Chinese hieroglyph by 16  lines. The text consists a short 
information about life history of Kary-Chor. 
17 lines of text in the Old Turk Inscriptions are mitten on the right side of the stele, of the 
Chinese text. The text has a information, that the King of the Tan Empire himself takes part in the 
burial ceremony of Kary-Chor and the Head of the Marichaean religion, the Khan-Father, acting 
as Yaglakar (missioner), who carry out the official funeral rites. 
 
Key words: the Old Turk Inscriptions, script, erosion, stele, memorial, Yaglakar  
 
 
 
КАРЖАУБАЙ САРТКОЖАУЛЫ, 
КАЛБАН ЫНТЫХАНУЛЫ 
 
ЭПИТАФИЯ ПРИНЦА КАРЫ-ЧОРА 
 
Р е з ю м е  
 
Найденный археологами КНР в апреле 2013 г. в окрестностях гор. Шиань и помещён-
ный в музей Да Тан Сишы (Западный базар Великой империи Тан) этого города памятник 
установили в  честь  Кары-чора  –  умершего в 795 г. н.э. принца Объединённого Тюркского 
(Уйгурского) каганата. На одной стороне каменной плиты китайскими иероглифами напи-
сан  текст,  состоящий  из  16  строк.  В  тексте  содержится  краткая  информация  об  истории 
жизни  Кары-чора.  На  правой  стороне  камня,  рядом  с  текстом  на  китайском  языке,  выте-
саны  17  строк  текста  с  использованием  древней  тюркской  рунической  графики.  В  тексте 
представлена  информация  о  том,  что  в  официальной  церемонии  захоронения  Кары-чора 
принимал  участие  сам  император  империи  Тан,  а  глава  манихейской  религии  (хан  ата) 
Яглакар (миссионер) провёл официальный обряд погребения. 
 
Ключевые слова: руническая надпись, буквы, эрозия, стела, памятник, Яглакар 
 
 

KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 
 
48
 
Ünvan:  010008.  Kazakistan.  Astana  ş.,  Mirzayan  sokağı,  2.  L.N.Gumilev  Avrasya  Milli 
Üniversitesi – prof. dr. 
 
e-mail: kharjaubay@mail.ru 
ornek71@mail.ru 
 
 
Çapa təqdim edən 
Tofiq Hacıyev – 
«Türkologiya» jurnalının  
baş redaktoru 
Məqalənin redaksiyaya  
daxil olma tarixi  
 
 
28.IV.2014 
 
Təkrar işlənməyə 
göndərilmə tarixi 
 
 
13.II.2015 
Çapa göndərilmə tarixi 
18.V.2015 
 
________ 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
РЕФАТ АБДУЖЕМИЛЕВ  
 
ТЕРМИНОЛОГИЯ КРЫМСКОТАТАРСКИХ ЯРЛЫКОВ 
 
 
Р е з ю м е .  В  статье,  посвящённой  терминологии  крымскотатарских  ярлыков, 
отмечается взаимосвязь лингвокультурологического и исторического аспектов терминов, а 
также устанавливаются истоки специфической лексики официального языка Золотой Орды. 
Даётся  интерпретация  ряда  терминов,  характеризующих  межгосударственные  отношения, 
систему  государственного  устройства  и  административного  управления,  символику  и 
экономику Крымского ханства. 
  
Ключевые слова: ярлык, Крымское ханство, Золотая Орда, термин, интерпретация 
 
 
Результаты  исследования  текстов  яр-
лыков  Крымского  ханства  во  многом  зави-
сят  от  интерпретации  терминов,  которые  в 
них  встречаются.  Значительная  часть  этих 
терминов  отражает  реалии  того  времени, 
когда  был  составлен  содержащий  их  тот 
или  иной  документ.  Подлинники  ярлыков 
служат основой для установления лексичес-
кой базы и многих других источников, при-
чём не только Крымского ханства. Следова-
тельно,  проблема  терминологии  весьма  ак-
туальна  с  позиции  изучения  как  истории 
развития  крымскотатарского  языка,  так  и 
лингвокультурологии.   
При  написании  настоящей  статьи  мы 
опирались  главным  образом  на  ярлыки,  соб-
ранные  Х.Фейзхановым  и  изданные  В.Велья-
миновым-Зерновым  [1],  а  при  истолковании 
определённых  слов  –  на  «Сравнительный 
словарь  турецко-татарских  наречий»  Л.Бу-
дагова [2–3]. Весьма полезными для нас ока-
зались  также  труды  И.Березина  [4–6], 
В.Григорьева [7], Ф.Хартахая [8], М.Береж-
кова [9],  А.Самойловича  [10],   В.Бартольда 
[11], И.Вашари [12] и Д.Колоджейчика [13].  
Объектом  наших  исследований  были 
термины,  имеющие  тюркскую  основу.  Та-
кие термины позволили нам не просто про-
следить  эволюцию  рассматриваемых  слов, 
но и выявить их связь с официальным язы-
ком  Золотой  Орды.  Иными  словами,  опре-
делённые специфические слова способство-
вали  установлению  преемственности  линг-
вистических  традиций  с  учётом  историчес-
кого  фактора.  Востоковед  И.Березин,  при-
водя в качестве примера ярлык хана Сааде-
та Герая, утверждал, что «Крымское ханство 
наследовало, если не на деле, то, по крайней 
мере,  на  бумаге,  устройство  Золотой  Орды, 
с  прибавлением  некоторых  нововведений, 
например установление ханского сменщика 
“Калга” и проч.» [4. C.16].  
В работе  «Очерк внутреннего  устройства 
Улуса  Джучиева»  этот  же  автор  подчёркивает, 
4 «Türkologiya», №  2 

РЕФАТ АБДУЖЕМИЛЕВ 
 
50 
что  исследование  именно  таких  официаль-
ных  источников,  как  ханские  ярлыки,  поз-
воляет понять систему внутреннего устрой-
ства Золотой Орды [5. C.387]. 
Перечень  чинов  (титулов)  и  должнос-
тей чиновников, составлявших государствен-
ный аппарат крымского юрта в XVII в., пред-
ставлен в работе Ф.Хартахая «Историческая 
судьба  крымских  татар»  [8.  C.210–213]. 
Многие  из  этих  титулов  и  должностей  ха-
рактерны  для  государственной  системы 
правления как Золотой Орды, так и Осман-
ской империи. Это хан-агасы – приближён-
ный  хана (янакъ),  дефтердар-ага – государ-
ственный  контролёр  крымского  юрта,  тат-
агасы  –  управляющий  татскими  землями  с 
обитаемыми на них христианами, хазнедар-
ага  –  государственный  казначей  юрта,  си-
ляхдар-ага – ханский меченосец, начальник 
оруженосцев,  куллар-агасы  –  начальник 
над  придворными  нижними  чинами,  сыр-
кятиби  –  секретарь  внутренних  дел,  хазне-
кятиби – секретарь государственного казна-
чейства,  зарб-кятиби  –  начальник  монетно-
го  двора,  аталык  –  воспитатель  или  дядя 
при ханских детях, хан кул-ага – начальник 
над  ханскими  слугами,  байрам-ага  –  глав-
ный  распорядитель  пиршеств  во  время  му-
сульманских праздников, балчы-башы – рас-
порядитель  ханских  пиршеств,  чашангыр-
башы – лейб-повар хана, ашчы-башы – глав-
ный повар, хадым-ага – начальник над хан-
ской  прислугой,  йигит-ага  –  старший  над 
придворными пажами. 
В «Материалах для истории Крымско-
го  ханства»  проходят  и  такие  должности: 
tüfenkçi  ağası  –  оружейник,  ikinci  tüfenkçi 
ağası – второй оружейник, kilerci başı – глава 
ключников, подсобников, toğançı başı – глав-
ный сокольник, çadırcı başı – главный пала-
точник,  toycı  başı  –  распорядитель  свадеб, 
пиршеств [1. С.170. № 35]. 
Имеются  в  ярлыках  и  иностранные 
термины, которые идентифицируют титулы 
и  сословия,  присущие  Речи  Посполитой  и 
Московии [1. C.9–12]: knyaz – князь, arspişkub – 
архиепископ,  potqanseler  –  вице-канцлер,  voy-
voda  –  воевода,  Kirakov  voyvodası  –  воевода 
Кракова, Sudomir voyvodası – воевода Судоми-
ра, panlar – ‘господа, паны’, mesçanlar – ‘меща-
не’, bayarlar – ‘бояре’ [Mehmed Geray han şart-
namesi.  1520],  metropolitleriñe  ve  ivladıqlarıña  – 
метрополитам и владыкам [II Ğazı  Geray  han  
ahdnamesi. 1592] [13]; sar  – ‘царь’ [vezir İslâm 
ağay. № 204]. 
Определение финансовых терминов (на-
званий  податей  и  налогов),  встречающихся  в 
ярлыках,  по  мнению  И.Березина  [6.  C.11], 
даётся в основном согласно словарю В.Велья-
минова-Зернова [14]. 
Экономические термины приводятся в 
работе А.Самойловича: tiş ‘дача, то, что до-
станетеся к.-л.’, balıq tişi ‘рыбьи зубы’, uluğ 
hazine  ‘большая  казна’,  qolıtqa  ‘запросы’, 
nuqarat  aqçaları  ‘ноугородки  (деньги)’,  bö-
lek  ‘поминки  (подарки)’,  mübarek  bad  ‘по-
минки  здоровальные’,  yarlıqaş  ‘жалованье’ 
[10. C.123].  
И.Вашари,  затрагивая  проблематику 
терминологии  в  ярлыках  Золотой  Орды, 
выделяет  три  «важнейших  понятия»  татар-
ской  дипломатии  –  «ярлык»,  «тамга»  и 
«пайза».  При  этом  он  указывает  на  невоз-
можность  перевода  изначально  тюркских 
терминов [12. C.202]. Действительно, в дру-
гих  языках  трудно  найти  точные  или  хотя 
бы близкие соответствия значениям слов из 
крымскотатарских ярлыков.  
В  работе  М.Бережкова  «Крымские 
шертные  грамоты»  о  терминах  шерт  и  яр-
лык говорится следующее: «Слово шерт про-
изводят  от  арабского  “шерт”,  означающего 
условие,  договор,  потом  в  татарское  время 
принявшего  у  нас  значение  “клятвы,  при-
сяги”» [9. C.4]. По утверждению автора, сло-
во  ярлык  имеет  обобщённый  смысл,  без 
определённого  содержания,  конкретизирую-
щего  смысл  документа:  «получившее  у  нас 

ТЕРМИНОЛОГИЯ КРЫМСКОТАТАРСКИХ ЯРЛЫКОВ 
 
51 
широкий  неопределённый  смысл  всякой  во-
обще грамоты, всякого письма  от татар или к 
татарам»  [9.  C.4]:  yarlığ  (джагат.-тат.)  –  ‘яр-
лык, царская грамота, приказ’ (от yar – ‘извес-
тие,  объявление,  публикация,  обнародование, 
воззвание’),  yarlığlı  ‘снабжённый  ярлыком, 
пользующийся льготами’ [3. C.323]. 
  
Перейдём  непосредственно  к  интер-
претации  терминологического  аппарата  яр-
лыков  Крымского  ханства.  Из-за ограничен-
ного  объёма  статьи  в  ней  приведена  только 

Yüklə 6,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin