N xolmatov. N. Im om ova makro va mikro

K artel modeli.
Kartel m odeli a y n a n k o o p e r a ts iy a la s h g a n o lig o p o -
liyaga m os keladi. 
Kartel modeli 
d u o p o l b o z o rd a g i ikkala f irm a n in g
m a 'l u m bir s h a r t n o m a a s o s id a raq o b a tc h i ku ch larn i b o z o r d a n c h e tla -
tis h m a q s a d i d a b irg alik d a kelishib h a r a k a t q ili s h ig a as o sla n a d i. 
S h a r t n o m a d a fir m a la rn i n g har biri q a n c h a m i q d o r d a to v a r ishlab 
ch iq arish i, uni q a n d a y n a r x d a sotishi v a tu s h g a n f o y d a n i q a n d a y qilib 
o ' r t a d a b o 'lis h i, patent v a a x b o ro tla rn i o ' z a r o a y rib o s h l a s h ja r a y o n la r i 
ke lish ilg a n h olda к о ' rsatilishi lozim. F irm a la r ke lish ib h ara k at q ilg a n -
d a u m u m i y foydani m a k sim a lla sh tir a d ila r . I k k a la firm a n in g kelishib

---

h ara k at qilishi d u o p o l b o z o r d a s o f m o n o p o li y a n i v u ju d g a ke lish ig a
olib keladi.
Kartellar milliy v a xalqaro bo'lishi m um kin. Xalqaro kartelga yorqin 
misol O P E K tashkilotidir. Bu tashkilot a ' z o m am lakatlar o 'z a ro kelishib 
neft eksport qilish bilan shug'ullanadilar. Bu orqali ular 1970-yillardan 
bcri j a h o n neft narxlariga samarali ta 'sir etib kelmoqdalar.
N arx belgilashda liderlih modeli.
N a r x b elg ila sh d a lide rlikda 
li d e r-firm a narxni birinchi b o 'lib . belgila ydi, q o lg a n la r u n in g n ar x ig a
q a ra b o ' z narxla rini belgilaydilar. B u n d a y firm alarni e r g a sh u v c h i 
f irm ala r d ey m iz. L id e r - f i r m a n in g narx belgilashi, lider narxni belgila- 
g a n d a e r g a sh u v c h i f irm a la rn i n g h a ra k a tig a b o g 'Iiq , y a ' n i lider narxni 
oshirsa , e r g a s h u v c h il a r ishlab c h iq a rish n i o sh ir a d ila r m i yoki b o z o r ­
dagi old in g i ulushini sa q la y d i m i? A g a r e r g a s h u v c h il a r o ' z ishlab 
ch iq a r ish h ajm la rin i ch e k la sala r, lider fo y d an i m a k s im a lla s h tir a d i g a n
u m u m i y narxni belgilaydi. Y oki, lider o ' z foydasini m a k s i m a l l a ­
sh tira d ig a n narxni o 'rn a ta d i , e r g a s h u v c h il a r e s a u s h b u n a r x d a q a n c h a
x o h la sa, s h u n c h a ishlab chiqarishi m u m k i n b o ' l a d i 1.
1 
M i k r o i q t i s o d i y o t :
O l i y
o ’q u v
y u r t l a r i
u c h u n
d a r s l i k
/
S . S . G ' u l o m o v .
R . X . A l i m o v . H. I . S a l i m o v v a b o s h q . - I .: " S h a r q " . 2 0 0 1 .-.-)20 h.. 2 4 8 b.
124

---

0 ‘zbekiston sharoitida oligopoliya bozorinig a m al qilish 
xususiyatlari
Monopolistik
Oligopoliya
M onopsoniva —
r a q o b a t —
— ta rm o q d a g i
ta rm o q d a g i
ta rm o q d a g i
bir n e c h a
ishlab
ishlab
yirik ishlab
c h iq a r u v c h i yoki
ch iq a r u v c h i yoki
ch iq a ru v c h i
s o tu v c h ila r soni
so tu v c h ila r soni
yoki
j u d a k o ' p b o 'lib .
k o ' p h a m d a ular
so tu v c h in in g
ula r to v a r y oki
o 'rta s id a
narx v a
x iz m a t la r in in g
m a 'l u m d a r a ja d a
ishlab
y a g o n a
raq o b a t m a v ju d
c h iq arish
is te’m olchisi
b o 'l g a n . biroq
hajm ini
yoki xarid ori
har bir ishlab
b e lgila shdagi
m a v ju d b o 'l g a n
c h iq a r u v c h i yoki
h u k m r o n lik
s h a ro itd ag i
sotuvc hi o ' z
holati
y a k k a h u k m r o n lik
tova r yoki
hisoblana di.
holati
x iz m a t in in g
h iso b lan a d i.
alohida, m a x su s
xususiy atlari
m a vjudligi
sababli ula rn in g
narxi v a ishlab
chiqarish
hajm in i
b e lgila shdagi
m a ’lum d a ra ja d a
h u k m r o n lik
holati
hisoblanadi.
Sof monopoliya
— ta rm o q d a g i 
y a g o n a ishlab 
c h iq a r u v c h i yoki 
s o tu v c h in in g
narx va ishlab 
ch iq arish hajm ini 
b elgilashdagi 
y a k k a h u k m r o n lik
holati 
h isoblana di.
O 'zbekiston am aliyotidan m isollar keltiring.

---

4 . 0 ‘zbekiston sharoitida oligopoliya bozorinig 
am al qilish xususiyatlari
R a q o b atn in g tu rli k o 'rin ish la ri sharoitida n a rx n in g shaklla- 
nishi. 
N a r x n in g sh a k lla n is h ig a b o z o r n in g holati b e v o s ita t a ’sir 
k o 'rs a ta d i, c h u n k i n a r x n in g s h a k lla n is h id a bo/.ordagi ta lab v a ta k l i f
nisbati as o siy o m il la r d a n biri h iso b lan a d i.
M u k a m m a l ra q o b a t sharoitida narx n in g shakllanishi. 
Erkin 
ra q o b a t kurashi sh a ro itid a n a r x n in g tashkil to pish xu su siy atla rin i 
tadqiq e tg a n das tla b k i iq tiso d c h ila rd a n biri A .M a rs h a ll h iso b lan a d i. 
U n in g fik richa, to v a rn i n g o ld i-so td i ja r a y o n i g a q a d a r ikki xil, y a ’ni 
sotuvc hi va x a r id o r narxla ri m a v ju d b o 'l a d i . N a z a r iy jih a t d a n har ikki 
n a rx n in g y u q o r i v a quyi dara jala ri m a v ju d . S o tu v ch i o ' z tovari 
n a rx in in g im k o n q a d a r y u qori b o 'l i s h i d a n m a n fa a td o r, c h u n k i b u n d ay
narx u n in g foydasi h ajm ini o shiradi. B iroq. erkin r a q o b a t s h a ro it id a
narxni b o s h q a la r d a n yuqori d a r a ja d a b elg ila sh g a inti 1 ish m a z k u r
s o tu v c h in in g b o z o r d a n siqib chiqariIishiga olib kelishi m u m k in . 
S otuvchi n a rx in i n g e n g past darajasi sh u tovarni ishlab c h iq arish
u ch u n k e tg a n xara jatlarni q o p la sh i kerak. X a r id o r tova rni e n g past 
n a rx d a sotib o lis h d a n m a n fa a td o r, biroq erkin raqobatli 
bozor 
sh a ro itid a u n in g h am to v a r sotib o lo lm a y qo lis h xavfi m a v ju d b o 'la d i. 
X arid o r n a r x in i n g y u qori d arajasi esa, M a rsha ll t a ’ biricha, s o 'n g g i
q o 's h i l g a n m i q d o r nafliligiga te n g b o 'lis h i kerak.
Monopoliya sharoitida n a rx n in g shakllanishi. 
M o n o p o li y a
sh a ro itid a narx sh a k lla n is h in in g o ' z i g a x o s jihati s h u n d a k i, a g a r 
m a y d a to v a r is hlab c h i q a r u v c h il a r faq a t o 'z l a r i n i n g in d iv id u al n arx la - 
rini o ' z g a r t i r a olsalar, ulardan farqli o ' l a r o q b o zo r ishtirokchilari 
sifatid agi m o n o p o li y a la r b o z o r narxla rini o 'z la ri belgila y oladilar. 
B u n d a m o n o p o li y a la r o m m a v iy t a la b n i n g oshis hi bilan n a r x n in g
oshis hi h a m d a o m m a v i y ta k lifn in g oshishi bilan n a r x n in g p a s a y ib
bo rish id a n o ' z i g a x o s ta rz d a fo y d a la n a d ila r . O m m a v i y ta rtib d a 
tovarlarni s o tu v c h i m o n o p o li y a la r o ' z m anfa atlari y o ' l i d a t a k l i f kam
b o ' l g a n d a n a r x n in g oshis hi t e n d e n s i y a s id a n f o y dala nadilar.
M onopsoniya sharoitida narx n in g shakllanishi. 
M o n o p s o n i y a
m a y d a to v a r ishlab c h i q a ru v c h il a r d a n to v a rla r n in g katta h a jm in i sotib 
olib, ta lab b o ' y i c h a n a r x q o n u n id a n o ' z i g a x o s ta rz d a fo y d ala n ad i.
Oligopoliya sharoitida narx n in g shakllanishi. 
O lig o p o liy a
sh a ro itid a 
n a r x n in g
shakllanishi 
ta rm o q d a g i 
to v a r
ishlab 
c h i q a ru v c h il a r to m o n i d a n q o 'lla n ilu v c h i « e r g a sh ish » h a m d a « in k o r
I
2
(i

---

etish» h a tti-h arak a tla ri orqali iz ohlana di. « E rg a sh ish » h o la tid a bir o l i ­
g o p o lis t to m o n i d a n n a rx b o ’y ic h a qilin g an o 'z g a r i s h ( n a r x n in g p as ay i- 
shi yoki o s h irilis h i) g a q o lg a n olig o p o listlar t o m o n i d a n h am erg a sh ish , 
y a 'n i s h u n d a y o ' z g a r i s h l a r qilish kuzatiladi. O d atd a , b o z o rd a o ' z t o ­
va rla rig a narxni pasaytirish orqali iste’ m olc hila ri soni h a m d a sotish 
h ajm ini o s h ir is h g a q a ro r q ilg a n o lig o p o lis t h a tti- h a r k a tig a ja v o b a n
q o lg a n o lig o p o lis tla r ham n arxlarni p asaytiradilar. N a ti ja d a n a r x n in g
u m u m i y p as ay ish i r o ‘y berib. b o z o r d a g i u lush o ldingi h o ld a qola di, 
y a ’ni o lig o p o l is tn i n g hatti-haraka ti s a m a ra b e rm a y d i. « In k o r etish» 
ho la tid a bir o lig o p o lis t to m o n i d a n n a r x b o ' y i c h a q ilin g a n o 'z g a r i s h
(n a r x n in g p as ay ish i yoki o sh irilish i)g a q o lg a n o lig o p o lis tla r t o m o n i ­
dan in k o r etish, y a ’ni hech q a n d a y ja v o b o 'z g a r is h la r i q ilm aslik 
kuzatiladi. K o 'p i n c h a b u n d ay h o la t o lig o p o lis t to m o n i d a n o ' z to v a rig a 
narxni o s h ir g a n c h o g ' i d a r o 'y bera di, y a ’ni q o lg a n o lig o p o listla r 
tovarlari 
narxla rini 
o s h ir m a y d ila r. 
N atijad a , 
narxni 
o sh ir g a n
o lig o p o list o ' z is t e ’m olc hila rini y o ' q o t i b . b o z o r d a n siqib c h i q a r i l a d i 1