Naftion kislota (natriyli tuzi)

 
Atsetosirka efir sintezi 
4CH
3
C O C
2
H
5
+ 2Na
O
2CH
3
C CH
2
O
C O
O
C
2
H
5
+ 2C
2
H
5
ONa + H
2
Reaktivlar: 55,5 ml quritilgan sirka etil efir, 5 g natriy metali, sirka kislota, 
natriy xlorid, natriy gidrokarbonat. 
Sirka etil efir bilan ishlashda ehtiyot bo’lish kerak. U o’tga xavfli va havo 
bilan portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Natriy metali bilan ishlashda ham 
ehtiyot bo’ling. 
200 ml sig’imli tubi yumaloq kolbaga ikki og’izli forshtoss o’rnatiladi, 
forshtossga yuqori uchi kalsiy xloridli naycha bilan berkitilgan qaytarma sovitgich 
ulanadi. Forshtossning ikkinchi uchi probka bilan berkitiladi. Kolbaga quruq 
sirkaetil efir solinadi. Forshtossning ikkinchi og’zidan probkani ochib turib, 5 g 
yaxshilab maydalangan natriy metali solinadi. Asta – sekin oz miqdordagi vodorod 
ajralib chiqishi kuzatiladi. Ma’lum vaqtdan so’ng suyuqlik bir tekisda qaynaydi. 
Kondensatlanish reaksiyasining tezligi bir oz sekinlashgandan so’ng kolba 
oldindan qizdirilgan moy yoki qum hammomiga suyiladi, bunda temperatura 
sirkaetil efir sekin qaynaydigan qilib boshqarib turiladi (hammomning 
temperaturasi 100 – 110°Cdan oshmasin).
Natriyning hammasi batamom erigunicha aralashma 3 soat davomida 
qizdiriladi. Agar natriy bo’lakchalari qolsa natriyni alkogolyatga aylantirish uchun 
kolbaga 2 – 3 ml etil spirt qo’shish kerak. Agar sirkaetil efir tarkibida nam ko’p 
bo’lsa, reaksiya natijasida gelsimon massa (o’yuvchi natriy) hosil bo’ladi. Agar 
efir quruq bo’lsa, tiniq eritma hosil bo’ladi. 
Sirka etil efir quruq bo’lishi va tarkibidagi spirtning miqdori 2% dan 

---

57 
oshmasligi kerak. Odatda uning tarkibida spirt ko’p bo’ladi, buning oqibatida 
reaksiya shiddatli boradi va hosil bo’layotgan modda kamayib ketadi. Sotib 
olingan efirni kalsiy xloridning to’yingan eritmasi bilan yuvish va qizdirilgan kaliy 
karbonat bilan quritish kerak. 
Natriy oksidlanib qolmasligi uchun uning po’stlog’i artiladi va qalin shisha 
kosachada (kristallizatorda) absolyut dietil efir, kerosin yoki toluol ostida mo’rili 
shkafda, olovdan narida qirqiladi. Olingan eritma 40 – 45°C gacha sovitiladi va 
unga, lakmus bo’yicha kislotali muhit hosil bo’lguncha 30 ml 50 prosentli sirka 
kislota qo’shiladi. Hosil bo’lgan kislotali eritmaga natriy xloridning oldindan 
tayyorlangan va filtrlangan to’yingan eritmasidan teng hajmda qo’shiladi. Agar 
bunda cho’kma hosil bo’lsa, unga ozroq suv qo’shib va eritmani aralashtirib turib 
cho’kmani eritish kerak. Aralashma ajratkich voronkaga quyiladi, bunda suyuqlik 
qavatlarga ajraladi. Agar suyuqlik qavatlarga ajralmasa aralashma 50 ml sirka etil 
efir bilan ekstraksiya qilinadi. Ustki qavat ajratib olinadi, natriy bikarbonatning 
sovuqda to’yintirilgan ozroq eritmasi bilan yuviladi. So’ngra kolbani asbest to’r 
ustida ehtiyotlik bilan qizdirib turib, dastlab spirt, keyin sirka kislota bilan suv 
aralashmasi haydaladi. So’ngra temperatura bir oz ko’tariladi (95°C gacha) va 
sirkaetil efir haydab olinadi. Qolgan atsetosirka efir vakuumda haydaladi. 
Atsetosirka efirning miqdori 12 g. 
Qaynash temperaturasi 79°C (18 mm sim. ust.); 74°C (14 mm sim. ust.). 
Atsetosirka efir- xushbuy hidli rangsiz suyuqlik, suvda yomon eriydi, 
spirtda, efirda yaxshi eriydi, organik erituvchilar bilan aralashadi. Qaynash 
temperaturasi 181
o
C (parchalanadi); suyuslanish temperaturasi – 45°C; d
20
4
1,023; 
n
D
20
 1,4197.