Namangan davlat untversiteti

3. Marketing nazorati va uning turlari
Marketing nazoratining maqsadlari quyidagilardan iborat:
- maqsadga erishish darajasini belgilash;
- yaxshilanish imkoniyatini aniqlash;
- korxona moslaShuvchanligini talab qilingan atrof-muhit o’zgarishlariga qanchalik mos kelishini aniqlash va hokazolar.
Marketing faoliyatini nazorati mahsulotlarni sotish ustidan nazorat qilish, sotish imkoniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish, marketing xarajatlarini tahlil qilish, texnik va strategik nazorat va marketing taftishini nazarda tutadi.
Rentabellikni nazorat qilish haqiqiy sotish va ular tendentsiyalarini rejalashtirilgan ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda hisobga olish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Foydalilikni nazorat qilish va marketing xarajatlarini tahlil qilish alohida tovarlar, ularning assortiment guruhlari, bozor segmentlari, hududlari, savdo kanallari, reklama vositalari, savdo xodimlari va boshqalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Marketingni strategik nazorati va tahlili korxona ishlab chiqarish-sotish va ilmiy-texnik faoliyati rivojlanishning asosiy qiyinchiliklari va istiqlolini aniqlash maqsadida asosiy vazifalar, strategiyalarini chamalaydi. Marketing taftishi o’z ichiga marketing makro va mikro marketing muhiti marketing xizmatlarini faoliyat yuritish samaradorligini tahlilini, hamda marketing siyosati, tovar, narx reklama xodimlarini oladi.
Marketingda nazoratni uch turi farqlanadi:

1. Yillik rejani bajarilishini nazorat qilish;

   
   

2. Foydadorlikni nazorat qilish;

   
   

3. Strategik nazorat.

   
   

Yillik rejani nazorat qilishdan maqsad mo’ljallangan natijalarga erishishga ishonishdir. Bunda sotish imkoniyatlari tahlili, bozordagi hissa tahlili, marketing xarajatlari bilan mahsulot sotish o’rtasidagi nisbiy tahlillar, mijozlarning munosabatini kuzatish kabi nazorat usullaridan keng foydalaniladi.

Foydani nazorat qilishni maqsadi firma nima hisobiga daromad topayotganligini va qaysi o’rinlarda uni yo’katayotganligini aniqlashdan iborat.
Strategik nazoratning maqsadi esa haqiqatdan ham firma o’zidagi marketing imkoniyatlarining eng yaxshilaridan foydalanaya’timi yoki yo’qmi ekanligi aniqlashdir.
Marketing taktikasi strategiyasidan farq qilgan holda bosh maqsadda firma mahsulotiga bo’lgan iste’molchilar talabini shakllantirish va qondirish tamoyillarini hamda kon’yuktura sharoitlarini ifodalaydi. Marketing taktikasi ma’lum bir muddatdagi aniq tovar nomenklaturasi bo’yicha hamda aniq bozorda firma maqsadlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog’liqdir. U kon’yuktura va haqiqiy bozor holati dinamikasini hisobga olish, Shuningdek marketing strategiyasi asosida shakllanadi. Marketing taktikasini vazifasi korxonada marketing faoliyatini tashqil etini joriy vazifalari bilan qisman bog’liqdir. Marketing taktikasi firmaning strategik maqsadlariga erishishni okilona ta’minlashda marketingni amalga oshirishni yo’llari va vositalari, shakl va usullarini aniqlaydi va tartibga soladi.
Marketingni operativ rivojlantirishda qisqa davr uchun reja chora-tadbirlarini aniqlash yo’li bilan taktik dasturlarni aniqlashtiradi.
Marketingni strategik, taktik va operativ rejalarini ishlab chiqish jarayonida rejalashtirishning turli xil uslublaridan foydalaniladi. Ular bir-biridan muddati bo’yicha farq qiladi va uzoq muddatli, o’rta muddatli va qisqa muddatli bo’ladi. Uzoq muddatli marketingni rejalashtirish uslubiga portfel tahlil, morfologik tahlil, Delg’fi uslublarini kiritish mumkin.
O’rta muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga tarmoqli rejalashtirish texnikasi, maqsadli daraxt bo’yicha qaror qabul qilish uslubi, morfologik tahlil, chiziqli dasturlash, moliyaviy-matematik uslublar, evristik uslublar kiradi.
qisqa muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga esa tarmoqli rejalashtirish texnikasi, chiziqli dasturlash, transport masalalarini optimallashtirish uslublari, evristik uslublar kiradi. Amaliyotda tarmoqli rejalashtirish, bozor tahlili, moliyaviy-matematik, chiziqli dasturlash uslublari keng qo’llaniladi.
Marketingni nazorat qilish jarayoni 5 ta asosiy bosqichni o’z ichiga oladi:
1.Nazorat qilishga mo’ljallangan reja ko’rsatkichlarini asoslash (masalan, bozor ulushi, oborot va hokazo).
2.Faoliyatni haqiqiy ko’rsatkichlari natijalarini o’lchash (ma’lumotlarni yig’ish).
3.Faoliyatni reja va haqiqiy ko’rsatkichlari natijalarini solishtirish.
4.Reja ko’rsatkichlaridan haqiqiysini imkoniyat farqini tahlili.
5.Yangi rejalar ishlab chiqish, korrektirovkalash.
Marketing sohasida nazorat qilishni asosiy vazifalari quyidagi chizmada berilgan.
1974 yilda F.Kotler marketingni nazorat qilishni ikki to’rini marketingni boshqarish tizimiga ta’sir etishini ko’rsatib o’tgan, ya’ni tashqi va ichki muhitni omillarini o’zgarish imkoniyatiga ko’ra - marketingni nazorat qilishni ochiq va yo’iq tizimlaridir.

Yo’iq nazorat tizimida marketing-menejment guruhi vaqilini to’g’ri aralaShuvsiz reja va haqiqiy ko’rsatkichlarini solishtirish va ularni korrektirovka qilish amalga oshiriladi.

4-Chizma. Marketing sohasida nazoratni asosiy vazifalari.
Ochiq nazorat tizimida esa aniq ko’rsatkichlarni kiritilayotgan korrektirovkasini baholash va maqsadga erishish darajasini tekshirishda marketing-menejment guruhi vakilini faol qatnashishi ko’zda tutiladi.