Nasimxon rahmonov

Birinchi toifasi shular: shoirlar chindan ham tug‘ma qobiliyatli va she’r bitishga tayyor tabiatli kishilar bo‘ladi, tashbih va tamsilga layoqatli bo‘ladilar. Bir xil shoirlar she’r san’atidan etarli xabardor bo‘lavermaydi, balki tug‘ma qobiliyatining o‘tkirligi bilan qanoat hosil qiladilar. Ular o‘zlarining iste’dod darajalariga ko‘ra ish tutadilar. Ularda she’r san’atini o‘zlashtirib olish uchun kamolot etishmaydi. Kim o‘sha toifdagi odamning yozgan she’rini ko‘rib, u qobiliyatli odam ekan, deb o‘ylasa, buni shunday tushunish kerakki, uning fe’l-atvorida shoirlarga xos turq-ko‘rinish mavjudligi uchun shunday xulosaga kelgan.

Ikkinchi toifasi quyidagilar: bu xil odamlar chinakam shoirlik san’atini egallagan bo‘lishadi, hatto she’riy ijodga xos xususiyatlardan birontasi - u qaysi she’r turiga aloqador bo‘lmasin – baribir, bu qonun-qoidalar undan qochib qutulmaydi. Ular she’riyat san’atida qo‘llaniladigan tashbih va tamsillarni judayam mahorat bilan ishlatadilar. Bu toifa shoirlar chindan ham qobiliyatli shoirlar deb aytishga sazovordirlar.

Uchinchi toifasi quyidagilar: yuqorida aytib o‘tilgan ikki toifa shoirlarning fe’l-atvoriga taqlib qiluvchilar bo‘ladi. Bu toifaga mansub odamlar ikkala toifa shoirlar yo‘lini – ijodini yod oladilar. O‘zlarida tug‘ma qobiliyati bo‘lmagan holda, she’riy san’at qonun-qoidalaridan xabardor bo‘ladilar, tashbih, tamsil (metafora)lar ortidan boradilar. Yo‘ldan adashadigan shoirlarning ko‘pchiligi ana shu tabaqa shoirlar ichidan chiqadi.⁵⁴

Umuman, Forobiyning mazkur risolasi o‘z davrigacha bo‘lgan adabiy jarayon qonuniyatlari va yo‘l-yo‘riqlari, shoirlik iste’dodi va ijod mas’uliyati haqida to‘laqonli taassurot qoldiradi.

Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, “Baxtga erishish haqida risola”, “Jamiyatni o‘rganish haqida risola” kabi qator asarlari ijtimoiy hayot qurilishiga bag‘ishlangan. U Aristotel va Aflotunning, shuningdek, boshqa yunon faylasuflarining siyosiy va axloqiy g‘oyalariga va qadimgi SHarqning ijtimoiy g‘oyalariga tayanib, davlat va jamiyat qurilishining nazariyasini ishlab chiqdi.Fazilatli shaharlar tepasida faylasuf hukmdorlar turadilar, ayni paytda ular diniy jamoa rahbarlari hamdir. Fazilatli shaharlarda jamiki aholi uchun chinakam baxtga erishish yo‘llari ko‘rsatiladi, bu shaharlarda yaxshilik va adolat hukmron bo‘ladi, adolatsizlik, yovuzlik qoralanadi. Forobiy fazilatli shaharlarga johil shaharlarni qarama-qarshi qo‘yadi. Johil shaharlarning hukmdorlari va aholisining chinakam baxt haqida tasavvurlari mutlaqo yo‘q, bunday baxtga ular intilmaydilar. Ular faqat tana sog‘lig‘iga, tana lazzatida va boyligiga intiladilar.

Sog‘lom va benuqson jamiyat hamda mamlakat, xalq va hukmdorlarning o‘zaro muvofiqati mamlakatning iqtisodiy, ma’naviy va harbiy qudrati oshib borishiga omil bo‘lishi haqidagi qarashlar SHarqdagi ko‘p asarlarda aytib o‘tilgan. Jumladan, “Oltin yorug‘” asarida ham sog‘lom mamlakat qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi o‘gitlar, jumladan, xalq hukmdorning yo‘l-yo‘riqlaridan og‘ishmasligi, jamiki jonzotlarga yaxshilik qilish lozimligi kabi o‘gitlar bor edi. YOki “Qutadg‘u bilig”dagi ideal hukmdorlar, xalq va mamlakat haqidagi qarashlar bilan Forobiyning bu boradagi g‘oyalari o‘rtasida shubhasiz bog‘lanishlar bor. Zotan, Forobiy o‘z asarlarida arab, yunon, fors, hind va turkiy madaniyatni bir-biriga yaqinlashtirgan, omuxtalashtirgan olim edi.

Forobiy ayni paytda fanning ilohotchisi bo‘lib ham maydonga chiqdi, U “Fanlar tasnifi haqida so‘z” asarida pedagogika fanining islohotchisi sifatida ko‘zga tashlanadi. U keng ommaga bilimni tarqatish, ma’rifatni rivojlantirish orqali odamlarda insoniy fazilatlarni rivoj toptirish g‘oyasini ilgari surdi. U insonlarda axloqiy tarbiyaga alohida urg‘u berdi. Uningcha, jamiyatning yuksak axloqiy qiyofasi uning gullab-yashnashi uchun asosiy omildir. SHuningdek, uning mazkur asarida ustozga qo‘yilgan talablar ham e’tiborga molik. Ustoz uchun, - deydi Forobiy, - adolatparvarlik, talabchanlik, e’tiborlilik, iroda kuchi, sabr-toqat xislatlari muhimdir. Muallimning xulq-atvori, Forobiyning fikricha quyidagicha bo‘lishi lozim: u o‘ta qattiqqo‘l ham, haddan ortiq erkalatib yubormasligi kerak, chunki qattiqqo‘llik ta’lim oluvchida o‘z ustoziga nisbatan ziddiyatni paydo qiladi, haddan ortiq erkalatish oqibatida esa ustozni hurmat qilmay qo‘yadi.

Forobiy musiqaga, matematikaga va fanning boshqa sohalariga oid ilmiy meros qoldirdi. Fanning barcha sohalariga oid 150 dan ortiq asarlari ma’lum.

Ibn Sino.

Rudakiy.

Firdavsiy.