Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh
Korxonada mehnatga haq to’lash shaklllari
Yüklə 4,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.3. Korxonada mehnatga haq to’lash shaklllari Korxonalarda mehnatga haq to’lashni oqilona tashkil qilish xodimlar faoliyatini rag’batlantirish, tayyor mahsulot va mehnat bozorida raqobatchilikni, rentabellikni va mahsulotlarning daromadliligini ta’minlashi lozim. Mehnatga haq to’lashni oqilona tashkil etishdan maqsad uning hajmi va xodimning korxona xo’jalik faoliyatiga mehnat faoliyatida qo’shgan hissasiga mos kelishini ta’minlash, 92 ya’ni mehnat o’lchami va iste’mol o’lchami o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashdir. Ish haqi - har bir xodimning sarflagan mehnati miqdori va sifatiga mos ravishda taqsimlanuvchi va xodim tasarrufiga pul shaklida kelib tushuvchi milliy daromadning bir qismidir. Ish haqi bu mehnat uchun mukofotdir. Хodimlar mehnatiga haq to’lash ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan mehnat resurslarining bahosidir. Boshqacha qilib aytganda, ish haqi – bu, mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining korxona xodimlari mehnatiga haq to’lash uchun sarflanuvchi qismidir. Ish haqining nominal va real turlari mavjud. Nominal ish haqi bu xodimning ma’lum bir vaqt mobaynida bajargan mehnati uchun hisoblangan va to’langan ish haqidir. Real ish haqi nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va xizmatlar miqdori; real ish haqi – bu, nominal ish haqining “iste’mol qobiliyati ”dir. Korxonalarda ish haqi sohasidagi siyosatni ishlab chiqish va uni tashkil etishda quyidagi tamoyillarni inobatga olish zarur: adolatlilik, ya’ni bir xil mehnat uchun bir xil haq to’lash; bajarilayotgan ishning murakkabligi va mehnat malakasi darajasini hisobga olish; mehnatning zararli sharoitlari va og’ir jismoniy mehnatni hisobga olish; sifatli, sidiqidildan mehnat qilishni rag’batlantirish, yo’l qo’yilgan yo’qotishlar yoki o’z majburiyatlariga mas’uliyatsiz yondashishni moddiy jazolash; mehnat unumdorligi sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atlariga nisbatan tezroq o’stirish; ish haqi miqdorini inflyatsiya sur’atlariga mos ravishda muvofiqlashtirish; mehnatga haq to’lashning korxona ehtiyojlariga to’liq javob beruvchi ilg’or shakl va tizimlarini qo’llash. 93 Zamonaviy sharoitlarda korxonalarda mehnatga haq to’lashning turli tizim va shakllari qo’llanilib, ulardan eng ko’p tarqalganlari sifatida ishbay va vaqtbay usulni ko’rsatish mumkin. Mehnatga ishbay haq to’lash ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat) uchun to’lanadigan haqni anglatadi. Korxonalarda ko’pincha faqat ishbay emas, balki ishbay-mukofotli haq to’lashdan foydalaniladi. Mehnatga ishbay-mukofotli haq to’lash da ishchi bajargan ishiga haq olishdan tashqari, mukofotga ham ega bo’ladi. Mukofot asosan ma’lum bir ko’rsatkichlarga erishish - mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarish, mahsulot sifatini oshirish, xom ashyo va materiallarni tejash va shu kabilar uchun beriladi. Mehnatga vaqtbay haq to’lash tarif tizimida ko’zda tutiluvchi ishlab berilgan vaqt - kalendar vaqt emas, balki normativ vaqt uchun to’lanadigan haqni anglatadi. Vaqtbay-mukofotli haq to’lash da ishchi ishlab bergan vaqtiga haq olishdan tashqari, ushbu ish haqiga ma’lum bir foiz hisobida mukofot ham oladi. Mehnatga akkord haq to’lash tizimi mehnatga ishbay haq to’lashning bir turi bo’lib, uning mohiyatiga ko’ra, bunda bajarilishi kerak bo’lgan ishlarni muddatini ko’rsatgan holda baholash amalga oshiriladi. Korxonada quyidagi hollarda akkord haq to’lash tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi: korxona biron-bir buyurtmani o’z vaqtida bajara olmasa va buning uchun shartnomaga asosan yirik miqdorda jarima to’laydigan bo’lsa; korxonaning to’xtab qolishiga sabab bo’luvchi favqulodda vaziyatlar (yong’in, sel, zilzila, suv toshqini yoki jiddiy sabablarga ko’ra asosiy texnologik liniyalarning ishdan chiqish hollari) ro’y berganda; alohida ishlarni bajarishga o’ta zarurat tug’ilganda yoki korxonada yangi asbob-uskunalar ishga tushirilganda. Ko’pchilik korxonalarda ish haqini hisoblash tarif tizimi, ayniqsa uning tarif stavkasi va tarif setkalari kabi elementlari asosida amalga oshiriladi. 94 Тarif stavkasi turli guruh va kategoriyadagi ishchilarning vaqt birligidagi mehnati uchun to’lanuvchi haqning mutlaq (absolyut) o’lchamidir. Minimal tarif stavkasi yoki birinchi razryadli stavka boshlang’ich hisoblanadi. U eng oddiy mehnat turiga to’lanuvchi haq darajasini belgilab beradi. Yüklə 4,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|