Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh

6.2. Ishlab chiqarish korxonalarining ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi. 
Korxonalarni ixtisoslashuvi deb, bir turdagi ishlab chiqarishni o’zida 
mujassamlashtirgan korxonalar yig’indisiga aytiladi. Korxona ixtisoslashuvining 
uch shakli mavjud: predmet, detal va texnologik.
Ishlab chiqarishni tashkil etish va ijtimoiy mehnatning shakli bu ishlab 
chiqarish korxonasining ixtisoslashuvidir.
Sanoatda ixtisoslashuvning quyidagi shakllari mavjud:
Buyumlar bo’yicha ixtisoslash
. Buning mohiyati shundaki ishlab chiqarish 
korxonasi tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi ya’ni ayrim 
korxonalarni texnologik jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan va cheklangan 
miqdordagi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashtirishdir;
Qismlar (agregatlar) bo’yicha ixtisoslashish
-korxonalarni texnologik 
jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan cheklangan miqdorda qismlarni ishlab 
chiqarishdir;
Тexnologik ixtisoslashish
-korxonaning ayrim texnologik jarayonlarni 
bajarishdir. Ayrim hollarda ular alohida korxonalar miqyosida uyg’unlashtiriladi. 
Korxonalarda 
ishlab 
chiqariladigan 
mahsulot 
turlarining 
kengayishi 
ixtisoslashishning doimo rivojlanishi va mukammallashuvining zarurligini 
ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda buyumlar bo’yicha ixtisoslashish – ma’lum 
ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish turlari (paxta terish, yul qurilishi) uchun 
mashinalar ishlab chiqarishni mujassamlashuvi yunalishida rivojlanmoqda. Bunday 
ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda mashinalarning ishlash 
sharoitlarini chuqurroq o’rganish hamda mukammalroq texnika yaratish imkonini 
kengaytiradi. Bir korxona miqyosida tugallangan holatda mahsulot ishlab 
chiqarishni tashkil etilishi unga doimo xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib 
beruvchi ixtisoslashgan korxonalarni tashkil etilishini taqazo etadi. Chunki barcha 
xil mahsulot ishlab chiqarishni bir korxonaga to’plash mumkin emas. Shu tufayli 

---

110 
qismlar yoki mahsulotning bo’laklarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy 
korxonalar tashkil etilgan.
Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari uchun 
tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi zavodlar, 
to’qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo’la oladi.
Ixtisoslashgan darajsining asosiy ko’rsatkichlari:

ixtisoslashgan korxonalarning ishlab chiqargan mahsulotini shu mahsulot 
turining umumiy hajmidagi salmog’i. Korxonalarning ixtisoslashish darajasining 
muhim ko’rsatkichlaridan yana biri-bu ishlab chiqaradigan, texnologik jihatdan 
o’xshash bo’lgan assotimentida buyumlarning gruppalari, turlaridir. Korxona ishlab 
chiqaradigan mahsulotlarning turlari qancha kam bo’lsa, uning ixtisoslashuv 
darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash 
uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin;

Dastgohlarning ilg’or turlarini maxsus, avtomatik va boshqa ushbu korxona 
yoki sex dastgohlarining umumiy miqdoridagi salmog’i.

Potok liniyalarida o’rnatilgan dastgohlarning salmog’i. Masalan, potok 
usulida ishlab chiqarishda band bo’lgan metall qirquvchi dastgohlarning hamma 
asbobuskunalarga nisbati(%).

Korxona ishlab chiqaradigan turli mahsulotlarda yoki bir shaklga keltirilgan 
detallar va qismlarning salmog’i.
Korxonalarni ixtisoslashuvini xarakterlovchi ko’rsatkichlar:

Ixtisoslash korxonalarning yillik mahsulotdiga ulushi;

Хodimlarning o’rtacha yillik soni;

Asosiy fondlarni o’rtacha yillik qiymati;

Ixtisoslashuv darajasi;

Ixtisoslashuvning yillik samarasi.
Korxonalarning kooperatsiyalashuvi - bu malum bir mahsulotlarni ishlab 
chiqarishda 
bir 
necha 
korxonalarning 
hamkorlikda 
ishtirok 
etishi. 
Kooperatsiyalashuv 
tarmoq-territorial 
tamoyilda 
amalga 
oshiriladi. 

---

111 
Kooperativlashtirish korxonalarning qaysi tarmoqqa taaluqliligi nuqtai nazardan 
tarmoq va tarmoqlararo ishlab chiqarish kooperatsiyasi shakllangan.
Sanoatda 
ixtisoslashishning 
shakllangan 
turlariga 
muvofiq 
kooperativlashtirishning quyidagi turlari mavjud:
