Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 67 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
sənədləri  oxuyun  Naxçıvan  və  Qarabağın  Azərbaycan  ölkəsinə  mənsub  olması 
haqqında sənədləri və soxsaylı orta əsr mənbələrini! 
XVII əsr səyyahları fransız Jan Şarden və türk Evliyə Çələbi Naxçıvan, eləcə 
də Çuxursəd haqqında dəyərli məlumat vermişlər. 
Şarden  Naxçıvanın  «səksən  faiz  dağılmış  bir  şəhər»  olmasını  və  şəhərin 
mərkəzinin  yenidən  qurulmasını  qeyd  edir.  O,  həm  də  yazır  ki,  Naxçıvanda 
təxminən iki min ev, böyük bazarlar, bazar meydanları, beş karvansara, hamamlar, 
«tütün və qəhvə verən iri mehmanxanalar» vardır.  
E.Çələbənin  Naxçıvan    şəhəri  haqqında  məlumatı  daha  genişdir:  Naxçıvan 
«Đran  torpağı  şəhərlərinin  fəxridir.  Hazırda  Azərbaycan  ərazisində  ayrı  xanlıqdır» 
(o  zaman  Naxçıvan  Çuxursəd  bəylərbəylinin  bir  hissəsi  idi-T.K.).  Naxçıvan 
şəhərində 70 məscid və ibadət yeri, 40 məhəllə məscidi, 33 minarə, 20 qonaq evi, 7 
gözəl hamam var. Naxçıvan əhalisi «cəfəridlərdən ibarətdir» (şiələrin altıncı imamı 
Cəfər əs-Sadıqın ardıcılları-T.K.). 
Çələbi hər şeyə fikir verən, heç  nəyi gözdən qaçırmayan səyyah olub. Deyək 
ki,  o,  «Azərbaycan  yaxınlığındakı  geniş  əyalətdə»  -  Ərzurumda  sakinlərin 
istanbulluların «nerədə idin?» indən fərqli olaraq «harda idin?» deməsi, Đrəvan və 
Naxçıvana  gedərkən,  yolda  hansı  kəndlərdə  müsəlmanlarla  ermənilərin  birgə 
yaşaması kimi və digər belə cəhətləri qeyd etmişdir. Ancaq o, Naxçıvan  şəhərində 
erməniyə rast gəlməsini, orada  hansısa erməni məhəlləsi, ermənilərlə bağlı hansısa 
abidə görüb qələmə almayıb. 
Çələbinin  Qarabağlar  kəndi,  kəndin  bəzi  səciyyəvi  xüsusiyyəti  barədə 
müşahidələri  də  nəzəri    cəlb  edir.  Qarabağlar  Çələbi    təsvirində  belə  olub: 
Qarabağlar «Naxçıvan torpağında ayrı sultanlıqdır». Xidmətçilər Qarabağlarda 40-
a  yaxın  minarə saydılar. Bir bağda gəzərkən Yazdanqulu adlı bağban bizi 26 növ 
dadlı  armuda  qonaq  etdi.  «Malaca»,  «Abbasi»,  «Ordubadi»  növlərini  yeyəndə 
ağzında  nabatın  dadını  hiss  edirsən.  Yaqut  kimi  qıpqırmızı  narlar  var.  Đrəvan 
düyüsündən  hazırlanmış  plov  çox  dadlıdır.  Aşpazlar  hamısı  təmiz  qanlı 
müsəlmanlardır.  Ümumiyyətlə  Əcəmilərin  (o  zaman  azərbaycanlıları  bəzən 

---