Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 68 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
əcəmilər  adlandırıblar-  T.K.)  ərzaq  satıcıları  içərisində  yunanlar  və  ermənilər 
yoxdur. 
Şardenlə  Çələbinin  təsvir  etdikləri  coğrafi  məkan  elə  məkan  idi  ki,  orada 
Ermənistan  adlanan  ölkə  yox  idi,  Azərbaycan  ölkəsinin  Đrəvanla  Naxçıvandan 
ibarət  bəylərbəyliyi  var  idi.  Đrəvan  şəhəri  bəylərbəyliyin  mərkəzi  idi.  Şardenin 
yazdığına  görə,  Đrəvan  qalası  «səkkiz  yüz  evdən  ibarət»  idi    və  qalada    «ancaq 
təmiz qanlı səfəvilər», yəni azərbaycanlılar yaşayırdı. 
Bu,  o  zamanlar  idi  ki,  ermənilər  hələ  nə  Đrəvana,  nə  Naxçıvana,  nə  də 
ümumiyyətlə  Azərbaycanın  hansısa  bölgəsinə  iddia    irəli  sürmürdülər.  Onlar 
hamıdan əvvəl və tez xristian Rusiyasının güclənməsini düyaraq, Rusiya ilə əlaqə 
yaratmaq  və  Rusiyadan  öz  iqtisadi  və  siyasi  maraqları  üçün  istifadə  etməyə 
girişdilər.  1660-cı  ildə  erməni  taciri  Zaxar  Saradov  Đrandan  Moskvaya  gəldi.  Bu, 
erməni-rus  münasibətlərinin  başlanğıcı  hesab  olunur.  Saradov  «Rusiya  çarına 
almaz, yaqut, mirvari, şərq firuzəsi və türk minası ilə bəzədilmiş bahalı taxt peşkəş 
»  gətirmişdi. Rusiya hökumətində qəbul edilən erməni taciri demişdi ki, «Đran şahı 
bizi əzizləyir, biz rüsumsuz alver edirik. Lakin şah busurmandır, biz isə xristianıq. 
Ona    görə  biz  böyük  hökmdara  xidmət  göstərməyə  məmnun  olarıq  »,  «biz  öz 
gəlirimiz üçün deyil, böyük xristian hökmdarı üçün işləmək  istəyirik» 
52 
 (gör-a!-
T.K.)  
Peşkəş və dil tökmək Yeni Culfa tacirinə Moskvada yaşıl işıq yandırdı. 
I    Pyotr  Avropa  səfərində  (1694)  elan  etdi:  onun  məqsədi  «allah  xaçı 
düşmənlərini,  Türkiyə  sultanını,  Krım  xanını  və  bütün  busurman  güruhunu 
zəiflətməkdir».
53 
  Buna  müvafiq  olaraq  senat  fərman  verdi:  «Erməniləri  mümkün 
qədər əzizləməli, onların daha çox gəlməsini həvəsləndirməli və asanlaşdırmalı». 
Erməni  emissarları  Rusiyaya  axışdılar.  Veliçkonun  «fırıldaqçı  və  avantürist» 
adlandırdığı Đzrael Ori və Qarabağın Aşağı Xaçın monastrının baş keşişi Vardapet 
Minas 1701-ci ildə Peterburqa gəldilər. Saradov kimi onlar da çar sarayına əli dolu 
gəlmişdilər.  «Çara  və  Vəliəhdinə»  «üstü  məxmər  örtüklü  qızıl  suyuna  çəkilmiş, 
gümüş düzülmüş, qızıl sapla tikilmiş türk yəhəri» və at üçün lazım olan digər türk 

---