Nazariy va tajribaviy tadqiqotlarning tahlili, xulosa va takliflarni shakllantirish

 
qiyosiy taxlil 
«qiyosiy taxlil» ikki yeki bir necha ob’ekt (predmet)larni bir- biriga 
solishtirish, ushbu solishtirishdan ma’lum bir mantikiy, nazariy xulosalar 
chikarish usulidir. 
qiyoslash, solishtirish substrat (substansiya)ni boshka ob’ekt (predmet)ga 
takkoslashni takozo etadi. Agar substrat (substansiya) yakka asos, negiz bulsa, u 
uzining ichki kismlariga kieslanishi mumkin. Masalan, materiya substrat 
(substansiya) bulsa, u proton yeki izotoplarga, vodorodning atomi kislorodning 
atomiga kieslanishi mantikan tugridir. 
Substrat sifatida nafakat moddiy narsalar, shuningdek narsalarning sifatlari, 
belgilari, xususiyatlari xam olinishi mumkin. Bunday paytda xulosa ushbu 
kieslanaetgan sifatlar, belgilar yeki xususiyatlardan chikariladi. 
qiyoslash tashki belgilarga nisbatan xam kullanilishi mumkin. Masalan, biz 
deraza, uy, stol-stullarni katta-kichikligiga yeki doira, yarim doira, turtburchak 
kurinishlariga muvofik takkoslay- miz. Agar stullarni yumshok yeki kattikligiga 
muvofik takkoslasak, ularni sifatlariga muvofik baxolagan bulamiz. 
qiyosiy taxlil u yeki bu belgilarni, farklarni aniklashdan iborat emas, u 
solishtirishdan chikariladigan xulosa, fikr, pastulat uchun muximdir. Agar 
shunday xulosa bulmasa, u shunchaki, ilmiy izlanishlardan yirok, oddiy kuzatish 
bulib koladi. 
43 

---

qiyosiy taxlil ratsionallikka va ob’ektivlikka asoslanganida ilmiy xususiyat 
kasb etadi. Tugri, kieslash mantikiy xususiyat kasb etishi mumkin. Masalan, 
Platonning ideal davlati, shaxri bilan Forobiyning fozil odamlar shaxri fakat 
goyaviy-nazariy karashlar yerdamidagina takkoslanishi mumkin. Lekin bu kies 
ratsionallikka, ob’ektiv borlik talablariga tayanishni rad kilmaydi. Ratsionallik va 
ob’ektivlik barcha ilmiy izlanishlar tayanadigan usullar ekan, ular kiesiy taxlil 
uchun xam majburiydir. 
qiyosiy taxlilda katta va kichik, uzun va kiska, cheksiz va cheklangan, yangi 
va eski, yumalok va chuzik, tez va sekin, tirik va ulik, ongli (aklli) va ongsiz 
(beakl), yaxshilik va yemonlik, ijobiy va salbiy kabi xodisalarning ikki, antinomik 
tomonlarini ifoda- lovchi tushunchalar kullaniladi. Yukorida aytganimizdek, 
mazkur tushunchalar ob’ekt (predmet)ning ye tashki belgilari yeki ichki sifatlarini 
ifodalaydi. qiyoslash uchun ye tashki kurinishdagi farklarni yeki ichki sifatlardagi 
farklarni topish, ularni takkoslab ma’lum bir xulosalar chikarish muximdir. 
Xulosalar takkoslanaetgan ob’ekt (predmet)larning uzidan, ularni kieslashdan 
keltirib chikariladi. Xulosa gipoteza tarzida oldindan tayerlanib, kieslash jaraenida 
tuldirilishi, aniklashtirilishi mumkin, lekin u ob’ekt (predmet)ga sun’iy tarzda, 
zurlab yepishtirilmasligi lozim. X,atto kieslash boshkacha xulosaga, goxo 
gipotezani mutlak rad etuvchi pastulatga olib kelganida xam ob’ekt (predmet)ni 
xulosaga buysundirish notugridir. 
Xulosa, fikr kieslashning maxsuli bulganida ilmiy izlanishda ob’ektivlik va 
ratsionallik saklanadi, tadkikotning kimmati oshadi. 
qiyoslash bilish jaraenida ye fikran yeki eksperiment orkali amalga oshiriladi. 
Fikran amalga oshiriladigan kieslash kuzatuv jaraenlarida tuplangan tajribaga, 
mantikiy fikrlashda xosil bulgan xulosalarga tayanadi. Bunday takkoslashda 
xaelga, fantaziyaga berilish oson ruy beradi, natijada tadkikot jaraeniga utopik 
elementlar kushiladi. Umuman xaelga, utopiyaga berilish u yeki bu darajada 
deyarli barcha ilmiy izlanishlarda uchraydi, lekin ular kiesiy taxlildagi mantikiy 
fikrlashni befoyda, ob’ekt (predmetna zid, utopiyalarga aylantirmasligi kerak. 
Masalan, Platon jamiyatda adolatsizlikni, gayriinsoniy va gayriaxlokiy illat- larni 
bartaraf etish yullarini izlaganida real xaetiy talablardan kelib chikkan, bu 
ratsional fikr, xulosa edi. Ammo u ideal davlat, shaxar goyasini ilgari surganida 
utopiyaga beriladi, uning ideal 
44 

---

davlatni, shaxarni faylasuflar boshkarishi zarur, degan fikri, xulosasi amalga 
oshmas utopiyadir. 
qiyoslash duch kelgan narsalar, eklektik xodisalar urtasida emas, balki 
ma’lum bir funksiyalari yeki sifatlarida yakinlik mavjud ob’ekt (predmet)lar 
urtasida amalga oshiriladi. Tugri, ba’zan kieslash bir-biriga yakin bulmagan, 
umumiyligi yuk, xatto zid ob’ekt (predmet)lar urtasida xam amalga oshirilishi 
mumkin. Masalan, odamni tokka, uyni dengizga, gilamni samoletga kieslagan- da 
ilmiy ratsionalizmga emas, badiiy mubolagaga tayaniladi. qiyosiy taxlil, ilmiy 
metod sifatida, eksperiment orkali asoslashga imkon beradi, yukoridagi misollarda 
esa eksperiment utkazish imkoni yuk. 
qiyosiy taxlilda keng kullaniladigani tavsiflash usulidir. Tavsiflash ob’ekt 
(predmet)ga ta’rif berish, undagi sifatlarni ilmiy maksad nuktai nazaridan 
baxolashdir. Xar kanday kieslash tavsiflashga olib keladi, tavsiflar orkali ob’ekt 
(predmet) kanday sifatlarga ega ekani ochib beriladi. qieslanmagan tavsiflash 
ilmiy yendashishdan uzok buladi, u kupincha shaxsiy, asoslanmagan, tor fikr 
doirasida kolib ketadi. Tugri, ba’zi tavsiflar ilmiy asosga ega bulmasa-da, 
translyatsiya sifatida asrlar osha saklanib keladi. Masalan, paygambarlar, avlielar, 
mistiklar xakidagi tavsiflar shundaydir. Bu tavsiflarda ilmiy ratsional yendashish, 
eksperimen- tal asoslash emas, balki rivoyat, afsona, badiiy tukimalar asosiy rol 
uynaydi. 
qiyosiy taxlilda chizma va sxemalardan foydalanish muxim axamiyatga ega. 
Ular tadkikotchining ob’ekt (predmet)dan nimalar yeki kanday sifatlar izlaetganini 
anik kursatib turadi. Chizma va sxemalar takkoslanaetgan ob’ekt (predmet)larning 
real xolatini kursatib turadi, fikr, xulosa ushbu xolatdan kelib chikariladi. Chizma 
va sxemalar argumentni, dalil va misollarni kurgazmali kiladi, fikr, xulosaga anik 
yunaltirilganlik, mantikiylik baxsh etadi. 
qiyosiy taxlil dalil, misol va guvoxlarga xam tayanadi. Dalil ogzaki, yezma 
yeki kurgazmali bulishi mumkin. Ogzaki dalil kieslana- yetgan ob’ekt 
(predmet)larning real xolatidan yeki genezisidan yaxshi xabardor kishidan olinadi. 
Muammoga oid ilmiy izlanishlar olib borgan mutaxassis kursatmasiga tayanish 
tadkikot kimmatini oshira- di. Lekin mazkur dalil mutlak xakikat, dogma sifatida 
karalmas- ligi lozim. 
Goxo ogzaki dalil sifatida intervyu, suxbat usullaridan xam foydalaniladi. 
45 

---

Yozma dalil ikkinchi yezma manba bilan yeki boshka kishining fikri bilan 
kieslanganda kiesiy taxlil xisoblanadi. Agar ayrim olgan yezma manbaning uzi 
keltirilsa, boshka manbalarga kieslan- masa, u tarixiy-sotsiologik yeki asiologik 
yondashuvga aylanadi. 
Kurgazmali dalillarga turli tavsiflar, xronik xujjatlar, kinolavxalar, 
videomateriallar, fotosuratlar kabilar kiradi. Lekin ular xam uziga yakin, umumiy 
belgilariga ega xujjatlar, kurgazmali dalillar bilan takkoslanishi zarur. 
qiyosiy taxlil utmishdagi vokea, xodisalarni xozirgi davrdagi jaraenlar bilan 
takkoslashni xam amalga oshiradi. Mazkur xolda tarixni ideallashtirish yeki 
falsifikatsiyalash imkoni paydo buladi. Bizning fikrimizcha, ularning ikkalasi xam 
ilmiy izlanish uchun nomakbul xoldir, chunki ijtimoiy xaetning murakkab, zid- 
diyatli xususiyati uni ideallashtirishni xam, falsifikatsiyalash- tirishning xam 
xatoligini kursatadi. Tarixni xech kachon tula tiklash mumkin bulmaganidek, 
xozirgi jaraenlarni xam tula, ob’ektiv urganish mumkin emas. Retrospektiv 
yondashuv kiesiy taxlilga utmishdan, tarixdan mavzu, dalil, misol topib beradi, 
ushbu manbalarning zamonga nisbatan baxolanishini esa kiesiy takkoslash usuli 
amalga oshiradi. Goxo retrospektiv yendashishning uzi kiesiy taxlil usuliga 
tayanadi, bu aslida ikki tadkikot metodining bir-biriga boglanib kelishidan darak 
beradi. 
qiyosiy taxlil metodi analiz va sintez, tizimli funksional yondashuv, empirik 
va dala materiallarni yigish, kontekt-analiz (manbalar, xujjatlarni urganish), 
modellashtirish kabi usullar bilan xam boglikdir. Lekin u ikki yeki undan ortik 
ob’ekt (predmet)larni takkoslashdan iboratdir. qaerda takkoslash ilmiy nazariy, 
mantikiy fikr, xulosa bilan yakunlansa, shu yerda kiesiy taxlil metodi kullanilgan 
buladi. 
qiyosiy taxlilda ob’ekt (predmet)ning aynanligi, uzi uzi uchun mavjudligi 
tayanch nukta kilib olinadi va ikkinchi, kieslanaetgan ob’ekt (predmet)ning xam 
aynanligi unga kieslanadi. Agar ob’ekt (predmet)ning dinamik xususiyatlari 
urganilmokchi bulsa, kieslanaetgan ob’ekt (predmet)ning xam dinamik 
xususiyatlari kuzatiladi. Ob’ekt (predmet)ning statik, turgun xolati ikkinchi ob’ekt 
(pred- met)ning dinamik xolatiga kieslansa, shubxasiz, noob’ektiv fikr, xulosa 
kelib chikadi. Genezis genezisga, shakllanish jaraeni shakl- lanish jaraeniga, 
yuksalish yuksalishga, transformatsiya jaraenlari transformatsiya jaraenlariga 
kieslanganda, ob’ekt (predmet) xakida ob’ektiv xulosa chikariladi. Ba’zi 
tadkikotchilar uzi yashaetgan 
46 

---

davrni maktash uchun utmishdan kamchilik, xato kidiradilar, vaxo- lanki, ikki 
davr anik dalillar, misollar va xaet soxalari orkali takkoslanishi lozim. 
qiyosiy taxlilda ba’zan konstatatsiya bilan chegaralanish kuzga tashlanadi. 
X,yech kanday dalilsiz, misolsiz ob’ekt (predmet)ni maktash yeki uni tankid kilish 
ilmiy izlanishlar utkazishni siyka- lashtirishdir. Maktov yeki tankid xam 
kieslashga tayanganida, ob’ektiv, ilmiy ratsional buladi. Dalilsiz, asossiz maktov 
tilegma- likni, tankid esa takabburlikni keltirib chikaradi. Shu bois kiesiy metodda 
konstatatsiya va farklash yenma-yen kullanilsa maksadga muvofikdir. 
qiyosiy taxlil mudom mezoniy xarakterga ega, ya’ni ob’ekt (predmet)ni 
baxolash, ulchash, pozitiv yeki negativ sifatlarini ochib berishdir. Fikr, xulosa ana 
shunday mezondir. 
Distinksiya kieslashtirilaetgan ob’ekt (predmet)lar urtasida uziga xosliklarni, 
farklarni ochib berish jaraenini bildiradi. qieslanaetgan ob’ekt (predmet)lar mutlak 
aynan bulolmaydi, xech bulmaganda ular shaklan farklanadi. Lekin mazkur 
farklanish kiesiy taxlil kilishga xalakit bermaydi. Masalan, yezuv stoli bilan 
oshxona stoli bir-biridan shaklan fark kiladi, bu fark ularni kiesiy taxlil kilishga 
xalakit bermaydi. Distinksiyasiz kiesiy taxlilni amalga oshirib bulmaydi. 
Analogiya kieslanadigan ob’ekt (predmet)lar urtasidagi boglik- likni, 
yakinlikni yeki ma’lum bir farklarni topish usulidir. Anolog esa kieslanadigan 
ob’ekt (predmet)ga yakin nusxa, shakl, xususiyatdir. Analogsiz kieslash yuk, 
shuning uchun analog substrat (substansiya)ga uxshash, kieslanadigan ob’ekt 
(predmet)dir. 
«Izomorfizm» kieslanaetgan ob’ekt (predmet)larning shaklan yakinligini, 
tengligini, aynanligini ifodalaydigan tushunchadir. Izomorfizm shaklan yakinlikni 
ifodalasa-da, ichki xususiyatlardagi polimorfizmni rad etmaydi. Analog bilan 
izomorfizm urtasida uxshashlik kup, lekin analogda shaklan farklar bulishi 
mumkin.