Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §1. Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarixi.
|
24
QARAQOYUNLU VƏ AĞQOYUNLU DÖVLƏTLƏRİNİN İCTİMAİ-SİYASİ TARİXİ §1. Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarixi. Türk tarixçilərindən İ.H.Uzunçarşılı, M.X.Yınanç, Z.V.Toğan, F.Sümer, K.Gürün, İsmayıl Aka və başqaları Qaraqoyunlu dövlətinin ictimai-siyasi tarixi haqqında müəyyən fikirlər irəli sürmüşlər. Tarixən mə'lumdur ki, Əmir Teymurun daxilən möhkəm olmayan imperiyası onun ölümündən sonra parçalanmağa başlamış, atası tərəfındən hakimiyyətdən məhrum edilmiş Miranşah oğlu Əbubəkir və Mirzə Ömərlə birlikdə Azərbaycanda və İranın qərb torpaqlarında səltənətə çıxmaq uğrunda qanlı döyüşlərə başlamışdılar. Azərbaycanda Teymurun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda davam edən mübarizə, yerli hökmdarların nüfuzunun möhkəmlənməsinə və genişlənməsinə imkan yaratdı. Şirvanşah I İbrahim yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Azərbaycan torpaqlarını Şirvanşahlar dövləti ətrafında birləşdirmək uğrunda mübarizəyə başladı. O, bu məqsədlə Gəncə hakimi Yar Əhməd Qaraman, Şəki hakimi Seydi Əhməd, Ərdəbil hakimi Bəstam Cakir və Gürcü çan Konstantin ilə əlaqə yaratdı. Şirvanşah I İbrahim 1406-cı il mayın sonunda Təbriz şəhərini ələ keçirdi. Lakin o, burada möhkəmlənə bilmədi. Şirvanşah Sultan Əhməd Cəlayirin Bağdaddan Təbriz üzərinə yürüşə çıxdığını xəbər alaraq Cənubi Azərbaycanı tərk etdi. Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda gedən mübarizəyə 1406-cı ildə Qara Yusif Qaraqoyunlu da qoşuldu. XV əsrin əvvəllərində Azərbaycandakı siyasi vəziyyət, hakimiyyət uğrunda Teymurun varisləri, Sultan Əhməd Cəlayiri, Şirvanşah I İbrahim, Qara Yusif Qaraqoyunlu [55-56] və ayrı-ayn feodal hakimlərin apardığı mübarizə türk tarixçilərinin əsərlərində geniş şəkildə tədqiq olunmuşdur 1 . Qara Yusif 1406-cı ilin oktyabrında Naxçıvan yaxınlığında və 1408-ci ilin 21 aprelində Təbriz yaxınlığındakı Sərdrud düzündə Teymuri Əbubəkr üzərində qələbə çalmışdı. Qara Yusifin teymurilər üzərindəki qələbəsindən sonra Azərbaycanın cənub torpaqlarında teymurilərin hakimiyyətinə son qoyulmuş və hakimiyyət qaraqoyunluların əlinə keçmişdi. İ.H.Uzunçarşılı, Z.V.Toğan, F.Kırzıoğlu və İsmayıl Aka Qaraqoyunlu dövlətinin 1408-ci ildə yarandığını qeyd edirlər 2 . Qaynaqların verdiyi mə'lumata görə, Qara Yusif Əbubəkri ikinci dəfə (1408-ci ildə) məğlub etdikdən sonra oğlu Pir Budağı padşahlıq taxtına oturtmuş və elçi göndərərək Sultan Əhmədi xəbərdar etmişdir. O, bu xəbəri müsbət qarşılamış və Pir Budaq üçün hakimiyyət simvolu olan taxt-rəvan göndərmişdi 3 . Faruq Sümer Mirxondun bu mə'lumatının doğru olmadığını qeyd edir. Onun fikrincə, Pir Budaq Sultan Əhmədin ölümündən sonra hakimiyyətə gəlmişdir. O, öz fikrini Qara Yusifin Pir Budaqla müştərək olaraq zərb etdirdiyi mis və gümüş sikkələrin ən qədiminin (h.814) 1411-ci il tarixli olması ilə əlaqələndirir 4 . Azərbaycan tədqiqatçılarının əsərlərində də Qaraqoyunlu dövlətinin 1410-cu ildə yarandığı qeyd olunur 5 . Lakin M.Seyfəddini həm qaynaqlara, həm də numizmatik materiallara istinad edərək Qaraqoyunlu dövlətinin təşəkkül tarixininin 1408-ci il olduğunu əsaslandırır. O, üzərində Qara Yusifin oğlu Pir Budağın adı həkk olunmuş sikkələrin 1408-ci ildən başlayaraq kəsildiyini göstərir 6 . Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin 1408-ci ildən başlayaraq Qaraqoyunluların əlinə keçdiyini həmin dövrün qaynaqları da təsdiq edir 7 . Qara Yusif Azərbaycanda teymurilərin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün mühüm tədbirlər gördü. Qaynaqların verdiyi mə'lumata görə, Qara Yusif 1409-cu ilin noyabr ayında Pir Ömər və İlyas Döğərin başçılığı altında Şirvan üzərinə qoşun göndərmişdi. [56-57]
Lakin Şəki hakimi Seydi Əhmədin döyüşə ciddi hazırlaşdığını hiss etmiş Qaraqoyunlu sərkərdələri döyüşə girməmiş və Şirvanın bə'zi yerlərini talan edərək Təbrizə qayıtrmışdılar 8 . Şirvan və Şəki ərazilərini ələ keçirib mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq Qara Yusifin hərbi siyasətinin başlıca məzmununu təşkil edirdi. Faruq Sümerin fıkrincə, Qara Yusif 1409-cu il dekabrın sonunda Şirvana yeni bir ordu göndərmək istəmiş, lakin Van hakimi Məlik İzzəddin Şir siyasi vəziyyəti nəzərə alaraq ona mane olmuş, Qara Yusiflə Şirvanşah Şeyx İbrahimi barışdırmışdı 9 .
möhkəmlənməsi Bağdad hökmdarı Sultan Əhməd Cəlayirini narahat edirdi. İ.H.Uzunçarşılı və F.Sümerin qeyd etdiklərinə görə, 1409-cu ilin 18 dekabrında Sultan Əhmədin elçisi Təbrizə gəlmiş və Həmədan yaylağının ona verilməsini Qara Yusifdən tələb etmişdi. Qara Yusif bu tələbi rədd etmiş və elçini geri qaytarmışdı 10 . Onların fikrincə Sultan Əhmədlə Qara Yusif arasında 1410-cu ilin 30 avqustunda Təbriz yaxınlığındakı Əsəd kəndi yaxınlığında baş vermiş döyüşün mühüm səbəbi Qara Yusifın Həmədaq yaylağını Sultan Əhmədə verməməsi olmuşdu 11 . Qara Yusif bu döyüşdə qələbə çalmış və İraqı da Qaraqoyunlu dövlətinə birləşdirmişdi. Türk tarixçilərinin əsərlərində Qaraqoyunlu dövlətinin Şirvanşahlar dövləti ilə münasibətlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Şirvanşah I İbrahim qaraqoyunluların getdikcə qüvvətlənməsinin Şirvanı təhlükə altına alacağını bilir və Cəlayirilərin tərəfində dururdu 12 . Türk tarixçiləri Şirvanşahın bu mövqeyini izah etmirlər. Lakin İ.P.Petraşevski, C.İbrahimov və S.Aşurbəyli Şirvanşahın cəlayirilərə tərəfdar olmasının səbəbini o zaman 25 Cəlayirilər dövlətinin çox «zəif olmasında«» görmüşlər 13 . Ş.Fərzəliyevin fikrincə, I İbrahimin Sultan Əhmədə tərəfdar olmasının səbəbini heç də cəlayirilərin zəifləməsi və Şirvanşaha qarşı təhlükə təşkil etməməsi ilə deyil, Şirvanşahın müdrük uzaqgörənliyi ilə izah [57-58] etmək lazımdır. O, bilirdi ki, artıq bir dəfə Şirvanı tutmağa çalışan Qara Yusif qüvvətləndikdən sonra hökmən əski niyyətini həyata keçirməyə çalışacaqdır. Əgər o, qaraqoyunlulara tərəfdar olsaydı, Qara Yusifin şəxsində bir dost, cəlayirilərin və həmçinin Qara Yusiflə düşmənçilik münasibətində olan teymurilərin şəxsində iki düşmən qazanmışdı. Çünki Teymuri hökmdarı Şahruhla Şirvanşahlar dövləti arasında hələlik yaxşı münasibət vardı 14 . Məhz bu uzaqgörənlik nəticəsində Şirvan döyüşçüləri Sultan Əhmədi müdafiə etməklə Azərbaycanın cənub vilayətlərində möhkəmlənə bilərdilər. Qaynaqların verdiyi mə'lumata görə, Sultan Əhməd Təbriz üzərinə yürüş etdiyi zaman Şirvanşah Şeyx İbrahimdən yardım istəmiş və o da oğlu Kəyumərsin başçılığı ilə bir ordu göndərmişdi 15 . Azərbaycan tədqiqatçıları belə hesab edirlər ki, Qara Yusif qaraqoyunlulara əsir düşmüş Kəyumərsə atası I İbrahimə məktub yazdıraraq Qaraqoyunlu dövlətinə tabe olmağı təklif edir və onu azad edir 16 . Faruq Sümer Hafız Əbrunun və Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin verdiyi məlumatlara istinad edərək yazır ki, Qara Yusif Kəyumərsi Ərciş qalasında həbs etdirmişdi. Şeyx İbrahim oğlunu azad etmək üçün çox böyük məbləğdə pul təklif etmiş, lakin Qara Yusif bu təklifi rədd etmişdi 17 . Dövrün digər qaynaqları da Farüq Sümerin bu mövqeyini təsdiq edir 18 . Qara Yusifın Sultan Əhmədi ağır məğlubiyyətə uğradaraq öz mövqeyini daha da möhkəmləndirməsi Şirvanşah Şeyx İbrahimi xeyli narahat etmişdi. Buna görə də, o, Şəki hakimi Seydi Əhməd və Gürcü çarı Konstantin ilə ittifaq yaradaraq Qara Yusifə qarşı döyüşə hazırlaşmışdı. Farüq Sümerin fıkrincə, Qara Yusif bu hadisədən xəbər tutmuş və 1412-ci ilin 17 noyabrında Qarabağa gəlmişdi. O, buradan Şeyx İbrahimə elçi gondərmiş, ona barışıq təklif etmişdi. Qara Yusifin bu təklifi Şeyx İbrahim və müttəfiqləri tərəfindən qəbul olunmamışdı. Qəzəblənmiş Qara Yusif 1412-ci ilin 19 dekabrında Kür çayını keçmiş və Şeyx İbrahimi ağır məğlubiyyətə uğratmışdı 19 . Bu döyüşdən bəhs etmiş [58-59] Azərbaycan tədqiqatçıları hadisənin 1412-ci il noyabrın 6-dan dekabrın 4-dək davam etdiyini göstərirlər 20 . Lakin dövrün digər qaynaqlan da Faruq Sümerin fıkrini təsdiq edir 21 . Beləliklə, Şeyx İbrahimin həmişə qorxduğu hadisə baş vermiş və müstəqil Şirvanşahlar dövləti Qaraqoyunlu hökmdarından asılı vəziyyətə düşmüşdü. Lakin bu asılılıq nominal səciyyə daşıyırdı. Şirvanşah Kür çayından cənubda olan torpaqlardan məhrum olsa da, Azərbaycanın şimal torpaqları onun hakimiyyəti altında qalırdı 22 .
gəlmək mükündür. Faruq Sümerin fikrincə, Qara Yusifın yaratdığı Qaraqoyunlu dövləti Qəzvindən Ərzincana, Bağdaddan Şirvana qədər uzanan torpaqları əhatə edirdi 23 . İ.P. Petruşevski də qeyd edir ki, 1413-cü il ərəfəsində Azərbaycanın Kür çayına qədər olan cənub hissəsi, Ermənistan, Gürcüstan və Ərəb İraqı Qaraqoyunlu dövdlətinin ərazisinə daxil olmuşdu 24 . Cahanşahın hakimiyyəti dövründə Azərbaycan, Arran, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Fars və Kirman Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş, Şirvanşahlar, Ağqoyunlular, Gilan və Mazandaran hakimləri onun hakimiyyətini tanımalı olmuşdular 25 .
məskunlaşmış və Qaraqoyunlu tayfa birliyinə daxil olan tayfalar iştirak etmişdilər. Buna görə də Faruq Sümerin qaraqoyunluların vətəninin Şərqi Anadolu olduğunu qeyd etməsindən heç də belə nəticə çıxarılmamalıdır ki, Azərbaycanda Qaraqoyunlu dövlətinin təşəkkül prosesində əsas rolu kənardan gələn qüvvələr oynamışlar. Mə'lumdur ki, Qaraqoyunlu tayfa birliyinə Şərqi Anadoluda məskunlaşmış tayfalar da daxil idi və dövlətin yaranması prosesində onlar da iştirak etmişdilər. Lakin onların tarixi rolunu mütləqləşdirməyə heç bir əsas yoxdur.
[59-60]
Azərbaycan və Sovet tədqiqatçılarının elmi nəticələrinə görə XV əsrdə ardıcıl olaraq Azərbaycan və İranın böyük hissəsində Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini yaradanlar dil və mənşə e'tibarilə azərbaycanlı tayfalar olmuşlar 26 . İ.P. Petruşevski də Qaraqoyunlu dövlətinin məhz Azərbaycan zəminində yarandığını qeyd etmiş və qaraqoyunluların dilinin həqiqətən Azərbaycan (türk) dili olduğunu göstərmişdir 27 . Faruq Sümer yazır ki, Avropa alimlərinin Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin İran tarixində bir keçid dövrü olduğunu göstərmək cəhdləri qətiyyən doğru deyildir 28 . Onun fıkrincə qaraqoyunluların danışıq dili Azəri türkcəsi olmuşdur 29 . Türk tarixçilərinin araşdırmalarında Qaraqoyunlu dövlətinin xarakteri məsələsinə aid fikirlər öz əksini tapmamışdır. Bu məsələ ilə bağlı başlıca fikir ilk dəfə İ.P.Petruşevski tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə, Qaraqoyunlu dövləti öz xarakterinə görə müxtəlif tayfaların və xalqların məcmusundan ibarət olmuşdur
30 . Bu fikri C.İbrahimov da müdafiə etmişdir 31 . Qeyd olunan fikirlərdə böyük həqiqət vardır. Qaraqoyunlu dövləti müxtəlif xalqların yaşadığı geniş əraziləri özündə birləşdirmişdi. Lakin dövlətin Azərbaycanda yaranması, Təbrizin paytaxt olması, dövlətin idarə olunmasında yerli əmirlərin əsas rol oynaması obyektiv gerçəklik idi. Qara Yusifin bütün cəhdlərinə baxmayaraq güclü, mərkəzləşdirilmiş dövlət aparatı yaratmaq mümkün olmamışdı. Bunun başlıca səbəbi Teymurun Azərbaycanı işğal etməsi dövründə dövlətçilik ən'ənələrinə güclü zərbə endirilməsi, onun varisləri dövründə Azərbaycanda ayrı-ayrı şəhər və vilayətlərin hakimlərində müstəqillik meylinin güclü olması və teymurilərlə uzunmüddətli müharibələr olmuşdur. 26 Türk tarixçilərinin araşdırmalarında Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri haqqında müəyyən fikirlər mövcuddur. XIV əsrin sonunda Əmir Teymur Azərbaycana yürüşləri zamanı qaraqoyunluların güclü müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Mustafa Qafalmın qeyd etdiyi kimi, Teymur qaraqoyunluları [60-61] həccə gedən zəvvarlara və ticarət karvanlarına təcavüz etməkdə günahlandırmış, lakin əsas səbəb, onların Əmir Teymura itaət etməməsi olmuşdu 32 . Yusif Ziya Özər belə hesab edirdi ki, Əmir Teymurun Azərbaycan Qaraqoyunlu rəisi Qara Yusiflə apardığı müharibə o qədər çətin olmuş və qaraqoyunlular elə qəhrəmancasına savaşmışdılar ki, Teymurun ordusunun tezliklə məğlub olacağına şübhə qalmamışdı 33 . Qaynaqların verdiyi mə'lumata görə Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri dövründə qaraqoyunlular ciddi müqavimət göstərmiş, ancaq Teymurun zərbələri altında məğlub olmuş, lakin ona itaət göstərməmişlər. Əmir Teymurun ölümündən sonra Azərbaycanda onun varisləri arasında səltənət uğrunda gedən mübarizədən bacarıqla istifadə edən Qara Yusif teymuri şahzadələri üzərində parlaq qələbə çalaraq 1408-ci ildə Şərqi Anadolu, Azərbaycan və İraq-i Əcəm bölgələrini teymurilərdən təmizləmiş və bu bölgələr Qaraqoyunluların əlinə keçmişdi 34 . Bu zamandan e'tibarən Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərinin yeni dövrü başlamışdı. İsmayıl Aka bele hesab edir ki, Azərbaycanda Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasından sonra bu dövlət Teymurilərin təhlükəli qonşusuna çevrilmişdi 35 . Müəllifin bu fikri ilə razılaşmaq mümkün deyildir. Çünki Qaraqoyunlu dövləti yenicə yaranmışdı, dövrünün ən güclü dövlətlərindən biri olan Teymurilər dövləti üçün onun nə kimi təhlükə yaradacağı haqqında qəti bir hökm vermək çətindir. Az bir müddət orzində Teymurilər dövlətində öz hakimiyyətini möhkəmləndirmiş olan Sultan Şahrux Qaraqoyunlu dövlətinin qüdrətinin artmasından və İranın şərq torpaqlarının onun nəzarəti altına keçməsindən çox narahat idi. Sultan Şahrux da başçılıq etdiyi Xorasan dövlətinin hüdudlarını qonşu ölkələr hesabına genişləndirməyə cəhd edirdi 36 . İsmayıl Aka qeyd edir ki, qaynaqlar 1414-cü ildə Qara Yusifin elçisinin Herata bir məktub gətirdiyi haqda mə'lumat verir, lakin elçinin nə məqsədlə gəlməsi bilinmir 37 . Qaynaqların mə'lumatına görə, [61-62] Şahruxun 1415-ci ilin 26 martında Qara Yusifın yanına göndərdiyi elçi Həsənək Herata qayıtmış və ona xəbər gətirmişdi 38 . Qaynaqlar bu dəfə də elçinin nə məqsədlə göndərildiyi haqda mə'lumat vermirlər. İsmayıl Aka yazır ki, 818-ci ildə məhərrəm ayının sonunda (11 aprel 1415-ci il) Qaraqoyunlu hökmdarı özünün gözəl natiqiiyi ilə tanınan adamlarından Mərdanşahı elçi sifəti ilə Herata göndərmişdi. Hökmdar «əgər Şahrux Sultaniyyə qalasını ona tərk etmiş olarsa, onun hakimiyyətmi qəbul edəcəyinə və göstərdiyi kimi hərəkət edəcəyinə» söz verdiyini bildirmişdi| 9 . «Herat hakimi isə bu sədaqət və əhdi-ilqarın, elçilərinin gedib-gəlməsini, oğlanlarından birini Herata-onun sarayına göndərməsi ilə bilinəcəyi, sübut olunacağı və bütün bu şərtlərin yerinə-yetiriləcəyi təqdirdə Sultaniyyəyə qədər olan ərazini Təbriz hakiminə tərk edəgcəyini bildirmiş və elçiyə geri qayıtmaq izni vermişdi» 40 . Qara Yusif Sultan Şahruxun bu təklifinə razı olmadı. Çünki o, oğlunu Xorasan sarayına göndərməklə hökmən Şahruxdan asılı vəziyyətə düşəcək və tam müstəqil hərəkət edə bilməyəcəkdi 41 . Azərbaycan hökmdarına oğlunu girov göndərməsini tapşırmaqla qaraqoyunluların qüdrətinin get-gedə artmasından Şahruxun narahat olduğu, həyacan keçirdiyi məlum olur 42 . Faruq Sümerin fikrincə, Qara Yusifın Şahruxa tələbində məqsədi, ondan gələcək təhlükənin qarşı-sını almaqdan daha çox, beynəlxalq ticarət mərkəzi olan Sultaniyyə şəhərinə asanlıqla yiyələnmək niyyəti olmuşdu 43 .
sonra isə Həmədanı, Taromu və Qəzvini ələ keçirmişdi. Qara Yusifin bu tədbirləri onun Şahruxla münasibətlərinə öz tə'sirini göstərməyə bilməzdi. Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri getdikcə pisləşmiş və labüd müharibə vəziyyətinə çatmışdı. Sultan Şahruxun Azərbaycana yürüşünün başlıca məqsədləri haqqında türk tarixçiləri müxtəlif fıkirlər irəli sürmüşlər. Z.V.Toğan belə hesab edir ki, Şahruxun bu yürüşdə əsas məqsədi Qaraqoyunlu dövlətinin varlığına son qoymaq [62-63] idi
44 . F.Sümerin fıkrincə, Şahruxun məqsədi, Azərbaycan və İraqi-Ərəbi, qismən də İraqi-Əcəmi Qara Yusifın əlindən almaq və ya onu tabe hökmdar vəziyyətinə salmaq olmuşdu 45 . Ismayıl Akaya görə, Şahruxun Qaraqoyunlular tərəfindən işğal edilmiş Qəzvin və Sultaniyyə şəhərləri ilə İraqi-Əcəm bölgəsini geri almaq istəyi bu yürüşə səbəb olmuşdu. Onun tə'birincə, buraya, Əmir Teymurun ölümündən sonra bölgədə qüdrətli bir qüvvə kimi meydana çıxaraq Miranşahı öldürməklə Teymurilərin hakimiyyətinə son qoyan Qaraqoyunlu türklərinə qarşı cığatayaların intiqam hissini də əlavə etmək lazımdır 46 .
bir nəfəri məktubla Azərbaycana göndərmiş, Qaraqoyunlu hökmdarını itaətə çağırmışdı 47 . Şahruxun elçisi rədd cavabı alaraq geri qaytarılmışdı. İ.P. Petruşevskinin fıkrincə, Şahruh Azərbaycanı bilavasitə qəsb fıkrində deyildi. O, yalnız Şərqə doğru, yə'ni İrana tərəf genişlənməyə çalışan Qaraqoyunlu dövlətinin getdikce artmaqda olan qüdrətini sarsıtmaq istəyirdi 48 . M.Seyfəddini Şahruxun Azərbaycana yürüşü ərəfəsində Qaraqoyunlu dövlətinin iqtisadi və siyasi vəziyyətinin rnöhkəm olmadığını, oğlanları-Şahməmmədin Bağdadda, İskəndərin Korqutda, Əbu Səidin Ərzincanda möhkəmlənərək atasına heç bir yardım göstərmədiyini qeyd edir 49 . Lakin
onun fıkrini ilk qaynaqlar təzkib edir. Qara Yusifin öz qoşunu ilə Şahruxa qarşı irəlilədiyi zaman Osmanlı Sultanı I Mehmedə göndərdiyi məktubda oğlanlarından Cahanşahın Sultaniyyədə, Şahməhəmmədlə bir mənzillik qaravulliyə göndərildiyini və Qara İskəndərin 20 minlik süvari ilə arxada pusquda dayandığı barədə
27 mə'lumat verilir 50 . Şahruxun və Qara İskəndərin də sutan I Mehmede məktubunda Qara Yusifın ölmündən sonra oğlanlarından Şahməhəmmədin və İspendin öncə Bərdə və Gəncə, sonra isə Naxçıvan dağlarına qaçdığı, Cahanşahın Ərcişə, Qara İskəndərin isə Mirzə Baysunqura məğlub olaraq Çəpəqcura-Qara Osmanla savaşa getdikləri qeyd olunmaqda- [63-64]
-dır 51 . Göstərilən faktlar bir daha sübut edir ki, Şahruhla döyüş ərəfəsində Qara Yusifın oğlanları onun yanında olmuşlar. Qara Yusifin Ucanda ölümündən (13 noyabr 1420-ci il) sonra Şahrux heç bir müqavimətə rast gəlmədən Azərbaycanı ələ keçirmişdi. Ağqoyunlu Qara Osmanın təhriki ilə Şahrux Qara İskəndərə qarşı döyüşə girməyə qərar vermiş və 1421-ci ilin 30 iyul 1 avqustunda Ələşgərd düzündə baş vermiş döyüşdə böyük çətinliklə qələbə qazanmışdı 52 . Faruq Sümer və İsmayıl Aka qeyd edirlər ki, bə'zi qaynaqların verdiyi mə'lumata görə, Şahrux Azərbaycan hakimliyini oğullarına və böyük əmirlərinə təklif etmişdi, lakin onların heç biri «İskəndərdən qorxduqlarına» görə bu təklifı qəbul etməmiş, Ağqoyunlu Qara Osmanın böyük oğlu Əli bəyə verərək 1421-ci ilin oktyabrında Xorasana qayıtmışdı 53 . Şahrux Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Qara İskəndər öz qüvvələrini yenidən topladı və Təbrizdə Qaraqoyunlu hakimiyyətini bərpa etdi. Faruq Sümer və İsmayıl Aka Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərini, xüsusən də Şahruxun Azərbaycana yürüşlərini geniş surətdə şərh etmiş, lakin onun Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin mahiyyətini qabarıq şəkildə göstərməmişlər. İsmayıl Aka belə qənaətdədir ki, Şahrux böyük ümidlərlə çıxdığı Azərbaycan səfərlərindən heç bir şey əldə etmədən dönmüş, Şərqi Anadolu, Azərbaycan, İraqi-Ərəb və İraqi-Əcəm bölgələrində Qaraqoyunlu dövləti öz varlığını saxlamışdır 54 . M.X.Yınanç və F.Sümerin fıkrincə, Şahrux qazandığı qələbələrə baxmayaraq, Qaraqoyunlu dövlətini aradan qaldıra bilməyəcəyini anlamış və buna görə də Qara Yusifın oğlanları arasındakı rəqabətdən istifadə edərək, onun hakimiyyətini tanımaq şərtilə İskəndərin qardaşlarının Qaraqoyunlu dövlətinin başında qalması ilə kifayətlənməli olmuşdu 55 . Təbiidir ki, Şahruxun Azərbaycanda yeritdiyi siyasət Əmir Teymurun siyasətindən xeyli fərqlənirdi. Şahrux Azərbaycanda böyük hərbi qüvvə saxlaya bilmədiyi üçün dövrün tələblərilə hesablaşmış, Azərbaycanı bilavasitə ixtiyarındakı [64-65]
torpaqlara qatmaq fıkrindən çəkinmişdi. O, Azərbaycanda Oara Yusifın başçılığı ilə qüdrətli bir dövlətin təşkil edilməsinə yol verməməyə və Azərbaycanın feodal hakimlərini öz itaətində saxlamağa çahşırdı. Sultan Şahrux 1436-cı ildə Azərbaycanın idarəsini Cahanşaha tapşıraraq Xorosana qayıtmışdı. M.X.Yınanç belə hesab edir ki, Şahrux heç bir şəkildə itaət altına alınması mümkün olmayan, yalnız Əhlət, Azərbaycan, Arran və İraqi-Ərəb bölgələrini almaqla kifayətlənməyərək tez-tez İraqi-Əcəm-i də zəbt etməyə çalışan Qaraqoyunluları razı salaraq, Qara Yusifin oğlanlarını öz adından bu bölgələri idarə etməyə vadar edərək imperatorluğunun zahiri birliyini mühafizə cdirdi. O, bununla da yarım əsrə qədər Orta Asiya türkləri ilə Anadolu, Azərbaycan, Arran, İraqi-Ərəb bölgəsinin türkləri arasında mütəmadi davam edən qanlı müharibələrə son qoymuş oldu 57 .
hadisə baş erməmişdi. Cahanşah Şahruxun ölümünden sonra teymuri şahzadələri arasında səltənət uğrunda baş verən mübarizədən ıstifadə edərək öncə Sultaniyyəni və Qəzvini, sonra isə Fars və İraqi-Əcəm bölgələrini ələ keçirmişdi 58 . Cahanşah 1458-ci ilin iyulunda Xorasanı elə keçirmiş, lakin burada möhkəmlənə hilməmişdi. Həmin il Cahanşahın Teymuri sultanı Əbu Səidlə bağladığı sülh müqaviləsinə görə, İraqi-Əcəm, Fars və Cirman bölgələri Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində qalmışdı 59 .
Teymurilərə qaytarılmış, Qərbi İran isə Qaraqoyunlu hökmdarının əlində qalmışdı. Qaraqoyunlu hökmdarı Teymurilərə qarşı hərbi əməliyyatları dayandırmışdı. Cahanşahın hakimiyyətinin son dövrlərində, əasən oğlanlarının üsyanlarını yatırmaqla məşğul olduğu və Ağqoyunlularla mübarizəyə cəlb olunduğu üçün Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərində ciddi bir dəyişiklik [65-66] baş verməmişdi. Şübhəsiz ki, Qaraqoyunlu- Teymuri münasibətlərinin bu axarda inkişafına Teymuri taxt-tacı uğrunda Teymurilər dövləti daxilində baş verən siyasi hadisələr də öz tə'sirini göstərmişdi.
|