Neft va gaz kimyosi

2.Neftga umumiy ta’rif. Neft - turli uglevodorodlarning oz miqdorda boshqa organik birikmalar bilan tabiiy suyuq aralashmasi; ko’pincha gazsimon uglevodorodlar (bog’langan gazlar, tabiiy gaz) bilan birga topilgan qimmatbaho mineral.
Neft (turkcha neft, forscha نفت ‎- naft) — asosan turli molekulyar ogʻirlikdagi uglevodorodlar va boshqa kimyoviy birikmalarning murakkab aralashmasidan tashkil topgan oʻziga xos hidli tabiiy yogʻli yonuvchi suyuqlik. Bu qazib olinadigan yoqilg’i (kaustobiolit). XX asr davomida va XXI asrgacha neft eng muhim minerallardan biri bo’lib kelgan.
Yog’ning rangi odatda sof qora bo’ladi. Ba’zan jigarrang-jigarrang tonlarda (kir sariqdan to’q jigarranggacha, deyarli qora ranggacha) o’zgarib turadi, vaqti-vaqti bilan och sariq-yashil rangga bo’yalgan yog’ va hatto rangsiz, shuningdek, to’yingan yashil yog’ mavjud. Uning o’ziga xos hidi bor, shuningdek, engil yoqimlidan og’ir va juda yoqimsizgacha o’zgaradi. Yog’ning rangi va hidi asosan azot, oltingugurt va kislorodni o’z ichiga olgan komponentlarning mavjudligi bilan bog’liq bo’lib, moylash moyi va yog’ qoldiqlarida to’plangan. Ko’pgina neft uglevodorodlari (aromatiklardan tashqari) sof shaklda hidsiz va rangsizdir.
Kimyoviy tarkibi va kelib chiqishi bo’yicha neft tabiiy yonuvchi gazlar va ozokeritlarga yaqin. Ushbu qazilma qazilmalarni birgalikda petrolitlar deb atashadi. Petrolitlar kaustobiolitlar deb ataladigan kattaroq guruhga kiradi - biogen kelib chiqadigan yonuvchan minerallar, ular boshqa qazilma yoqilg’ilarni (torf, jigarrang va ko’mir, antrasit, slanets) o’z ichiga oladi.
Neft konlarining katta qismi cho’kindi jinslar bilan chegaralangan. Neft gazsimon uglevodorodlar bilan birga oʻnlab metrdan 5–6 km gacha chuqurlikda uchraydi. Biroq, 4,5-5 km dan ortiq chuqurlikda gaz va gaz kondensat konlari arzimas miqdordagi engil fraksiyalar bilan ustunlik qiladi. Neft konlarining maksimal soni 1–3 km chuqurlikda joylashgan. Sayoz chuqurlikda va er yuzasiga tabiiy sızmalarda neft qalin malta, yarim qattiq asfalt va boshqa qatlamlarga, masalan, smola qumlari va bitumga aylanadi.
Ingliz va ba’zi boshqa tillarda neftni bildiruvchi neft so’zi ikkita so’z qo’shish orqali hosil bo’ladi: boshqa yunoncha. πέτρα - tosh va lot. oleum - neft, ya’ni tom ma’noda "tosh moyi".
Kimyogar va mineralog V.M.Severgin (1765-1826) davrida Rossiyada neft "tog’ yog’i", keyin esa "tosh moyi" deb nomlangan.
Nemis tilida neft nemischa. Erdöl, so’zma-so’z "yer yog’i" degan ma’noni anglatadi, vengercha kőolaj - "tosh moyi", yapon. 石油 (sekiyu) - "tosh moyi", fin. vuoriöljy - "tog’ yog’i".
Neft hosil bo’lishi - neftning kelib chiqishining dominant biogen (organik) nazariyasiga ko’ra, cho’kindi jinslarning (qadimgi tirik organizmlarning qoldiqlari) organik moddalaridan neft hosil bo’lishining bosqichma-bosqich, uzoq davom etadigan jarayoni. Bu jarayon o’nlab va yuzlab million yillar davom etadi. XX asrda ulkan bosim va yuqori harorat sharoitida katta chuqurlikdagi noorganik moddalardan neftning abiogen kelib chiqishi haqidagi gipoteza, ayniqsa SSSRda ma’lum bir mashhurlikka ega edi, ammo dalillarning aksariyati biogen nazariya foydasiga guvohlik beradi. Abiogen gipotezalar yangi konlarni ochish uchun samarali prognozlar berishga imkon bermadi