Ne`matova (2)

O’zbekistonda IT qanday rivojlanmoqda? Axborot texnologiyalar sezilarli
tarzda rivojlanmoqda desak bu televideniyalardagi maqtov gaplar kabi
ko’rinishi mumkin. Tog’rida biz bunday gaplarga juda o’rganib qolganmiz.
Aslidachi vaziyat qanday? Buni turli misollar asosida ko’rib chiqamiz.
2018-yildagi 1-dekabrdan internet tezligi 10 barobar tezlashadi, deya O’za xabar
bergandi. Shu kunlarda shu xabarga 1 yil bo’ladi. Internet tezligi 10 barobar
oshmagan bo’lsa ham, tariflarda narhlar pasayib, internet tezligi oshgan.
Masalan, Uztelekom kompaniyasi 88 000 so’mdan boshlab, tezligi 4 Mbit/s
cheksiz trafikli tariflarni taklif qiladi. Buni o’tgan yilgi holatda 10 barobar
oshgan deyish qiyin, lekin shukr qilish kerak, bu kabi cheksiz trafikli tariflarni
orzu qilar edik. Ammo, bu sohada hali yetarlicha ishlar olib borilishi kerak.
Mobil aloqa qimmat, Toshkent shahridan tashqari qolgan joylarda ham optik
tolali internet qamrovini oshirish kerak.

---

O’zbekistonda mini texnologiyalar rivoji.
So'nggi yillarda O'zbekistonda fanni rivojlantirishga alohida e'tibor
qaratilmoqda: fanni moliyalashtirish hajmi o'smoqda, ilmiy-tadqiqot institutlari
soni ko'paymoqda, bir qator innovatsion markazlar, ilmiy klasterlar, texnoparklar
tashkil etilmoqda. 2019 yil 29 oktyabrda O'zbekiston Respublikasining "Ilmiy va
ilmiy faoliyat to'g'risida" gi qonuni qabul qilindi. Qonunda fan sohasidagi
dolzarb muammolarni hal etish, ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo'llab-quvvatlash
doirasi kengaytiriladi. Xususan, yangi ilmiy muassasalar tashkil etilib, yangi
ilmiy yo'nalishlar ishlab chiqilmoqda.Fanlar va ta'limni rivojlantirish bo'yicha
ishlarni davom ettirish uchun 2020 yil mamlakatimizda "Fan, ta'lim va raqamli
iqtisodiyot yili" deb e'lon qilindi. Davlatimiz rahbari Oliy Majlis oldida so'zga
chiqib, har yili ilm-fanning bir qator muhim yo'nalishlarini aniqlash va
rivojlantirish zarurligini ta'kidladi. Joriy yilda geologiya, matematika, kimyo va
biologiya sohalarida fundamental va amaliy tadqiqotlarni faollashtirish orqali
olimlar uchun barcha sharoitlar yaratiladi. 2020 yil 31 yanvarda fanni
rivojlantirishga bag'ishlangan yig'ilishda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev olimlarning mavqeini oshirish va fanning istiqbolli
yo'nalishlarini rivojlantirish siyosatini har tomonlama ilgari surish zarurligini
ta'kidladi. Zamonaviy biologiyaning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bu
fan yutuqlari va rivojlanish jarayonini bog'laydigan biotexnologiya.
Biotexnologiya mikroorganizmlar, o'simlik va hayvonlarning to'qimalari,
organellalar, rekombinant DNK va to'liq genetik jihatdan o'zgartirilgan
organizmlar kabi turli xil biologik tizimlardan amaliy foydalanish uchun zamin
yaratadi. Biotexnologiya tufayli o'simliklarni himoya qilishning zamonaviy
biologik usullari, biologik parchalanadigan polimerlar va tabiatni muhofaza
qilish texnologiyalari yaratildi. Masalan, biopolimerlar hozirgi kunda keng
tarqalgan plastmassalarga nisbatan katta afzalliklarga ega, chunki ular zaharli
moddalarni chiqarmaydi, atrof-muhitni ifloslantirmaydi va ishlatilgandan keyin
parchalanmaydi. Genlarning tuzilishi o'simliklar bilan cheklanib qolmaydi, balki
hayvonot olamini boshqarish va turli xil xususiyatlarga ega yangi organizmlarni
yaratish. Zamonaviy biotexnologiya shu qadar rang-barangki, uni
biotexnologiya asri deb atashadi. Zamonaviy biotexnologiyalar inson hayotining
sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi va mamlakatda iqtisodiy o'sishga yordam
beradi. Biotexnologiya tufayli yangi samarali diagnostika vositalari, vaktsinalar,
dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqilmoqda va qishloq xo'jaligi
ekinlari, shu jumladan donli

---

ekinlarning hosildorligi oshmoqda. Bu, o'z navbatida, o'sib borayotgan aholimiz
uchun juda muhimdir, bundan tashqari, biotexnologiya bizga biomassani
qimmatbaho mahsulot - yoqilg'iga aylantirish imkonini beradi. Biotexnologiya
amaliy fan bo'lsa-da, u fundamental ilmiy tadqiqotlar bilan chambarchas
bog'liqdir. "Belgilangan" organizmlarni yaratish, irsiy kasalliklarni davolash,
tanadan tashqarida oqsil massasini ishlab chiqarish, tanaga "biologik chiplar"
implantatsiyasi - bularning barchasi murakkab tadqiqotlar, zamonaviy uskunalar
va yuqori mahorat talab qiladi. Butun dunyoda zamonaviy biotexnologiya
sarmoyadorlar e'tiborini tortdi va biotexnologiya sohasiga investitsiyalarning
o'sishi 32% ni tashkil etdi. Mutaxassislar va tahlilchilar fikriga ko'ra,
biotexnologiya XXI asrning eng tez o'sadigan va eng daromadli biznesiga
aylanishi kutilmoqda. Ularning hisob-kitoblariga ko'ra, 2025 yilda
biotexnologiyalarning dunyo bozoridagi hajmi 2 trln AQSh dollariga etadi.
AQSh, Xitoy, Hindiston va Evropada Genentech, Novartis, Merck & Co, Pfizer,
Jonson va Jonson va Sanofi kabi kompaniyalar farmatsevtika biotexnologiyalari
sohasida etakchi hisoblanadi, Monsanto transmilliy kompaniyasi esa GMOlarni
yaratadi va ishlab chiqaradi. Biotexnologiya yangi bozorlarni zabt etish uchun
qanchalik istiqbolli va katta imkoniyatga ega bo'lishidan qat'iy nazar,
O'zbekiston va umuman Markaziy Osiyoda hali ham rivojlanmagan.
Mamlakatimizda ishlatiladigan biotexnologik mahsulotlarning 90 foizdan ortig'i
import qilinadi. Shu bilan birga, rivojlangan va hatto rivojlanayotgan davlatlar
bilan taqqoslaganda, biotexnologik mahsulotlardan foydalanish darajasi juda
past. Ta'kidlash joizki, O'zbekiston biotexnologik mahsulotlarni tadqiq qilish va
ishlab chiqish uchun katta ilmiy salohiyatga ega. Biroq, biotexnologiya
sanoatining etishmasligi tufayli, ko'pgina ishlanmalarning rivojlanishiga yo'l
qo'yilmaydi va biotexnologiya mahsulotlari laboratoriya uskunalarida oz
miqdorda ishlab chiqariladi. Qishloq xo'jaligida kimyoviy moddalar va
pestitsidlardan foydalanish tuproq eroziyasi, suv va havoning ifloslanishi bilan
bog'liq muammolarga olib keladi va aholi salomatligiga salbiy ta'sir
ko'rsatmoqda. Bugungi kunda qishloq xo'jaligidagi tuproqlarning qariyb 54%
pestitsidlar bilan ifloslangan, 80 foiz tuproqlarda zararli va zararli moddalar
ko'p. So'nggi o'n yil ichida yer ko'rsatkichlari 58 dan 55 gacha tushdi.
Biotexnologiyaning iqtisodiy sektor sifatida mavjud emasligining bir qancha
sabablari mavjud. Xususan, davlat tomonidan maqsadli qo'llab-quvvatlashning
yo'qligi, zarur iqtisodiy sharoitlarning yo'qligi, ushbu sohadagi startaplarning
rivojlanmaganligi, biologik xavfsizlikni qonunchilik darajasida tartibga
solishning yo'qligi sohaning umumiy tarkibini shakllantirgan. Hozirgi vaqtda

---

biologik xavfsizlikka qo'yiladigan talablar faqat turli xil sanitariya me'yorlarida
o'z aksini topgan va ular tarkibida genetik modifikatsiyalangan organizmlar
(GMO) bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan qo'llaniladi. Bundan
tashqari, eskirgan ta'lim standartlari va zamonaviy o'quv laboratoriyalarining
yo'qligi ushbu sohadagi o'qitish sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shuningdek,
Aniqlangan muammolarni hal qilish uchun biotexnologiyani rivojlantirishning
ustuvor yo'nalishlarini belgilash, biologik xavfsizlikning yagona tizimini
shakllantirish, mamlakatning ilmiy salohiyatini oshirish, zamonaviy bilimlarga
ega yuqori malakali kadrlar tayyorlash, fan va texnika sifatini oshirish zarur.
"Ma'rifat va raqamli iqtisodiyot yili" doirasida islohotlarni amalga oshirish
maqsadida, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan Innovatsion
rivojlanish vazirligi tomonidan "Biotexnologiya va biologik xavfsizlikni
rivojlantirish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar" amalga oshirilmoqda. Ushbu
qaror bilan 2020-2030 yillarga mo'ljallangan biotexnologiyani,
agrobiotexnologiya va sanoat biotexnologiyasini rivojlantirish bo'yicha Davlat
dasturi ishlab chiqiladi. Biologik xavfsizlik va GMO-larni qo'llash bo'yicha
me'yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish bo'yicha bir qator choralar ko'riladi.
Biotexnologiya sohasidagi kadrlar salohiyatini oshirish maqsadida, xususan,
etakchi chet el universitetlari va ilmiy-tadqiqot tashkilotlarida yosh
tadqiqotchilar uchun biotexnologiya sohasida muntazam amaliyot o'tash tashkil
etildi. Biologik xilma-xillikka asoslangan yangi biotexnologiyalarni
rivojlantirish uchun milliy biologik kollektsiyalar tarmog'i yaratiladi. Bir qator
ilmiy muassasalar yangi yo'nalishlarda laboratoriyalar yaratdilar va ularni
zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozladilar. Biotexnologik mahsulotlarni
litsenziyalash bekor qilinadi (dorilar bundan mustasno), ammo o'z navbatida
ishlab chiqilgan biotexnologik mahsulotlar sertifikatlanadi. Biotexnologik
mahsulotlar va texnologiyalarni ishlab chiqarish va iste'mol qilishni
rag'batlantirish bo'yicha bir qator choralar ko'riladi. Qishloq xo'jaligida
kimyoviy o'g'itlar va pestitsidlardan saqlanish va biologik mahsulotlardan
foydalanishga o'tish choralari ko'rilad.

---

Taklif qilinayotgan chora-tadbirlar mahsulot (xizmatlar) ishlab chiqarishda
biotexnologiya salohiyatidan foydalanish va tibbiyot, qishloq xo'jaligi va
sanoatning eksport hajmini oshirishga imkon beradi. Respublikaning ilmiy
potentsialini xalqaro darajaga ko'tarish O'zbekistonga Markaziy Osiyo
mintaqasida biotexnologiya bozorida etakchi bo'lishga imkon beradi.