Немис тили дарсларида маданиятлараро мулоқотга ўргатиш машқларидан фойдаланиш

II.1. Suyuqliklarda qovushqoqlik turlari va xosalalari
Reologiya - mexanikani bir qismi bo’lib suyuqliklarni oquvchanligini va deffermatsiya xususiyatlarini o’rganadi. O’zining xossalari jixatidan gazlar va qattik jismlar orasidagi oraliq holatilarni egallovchi moddalar suyuqliklardir. Suyuqliklar organizmni katta qismini tashkil etadi, ularning ko’chishi modda almashuvini va xujayralarni kislorod bilan taminlash ishini bajaradi. Shuning uchun suyuqlikning oqishi va ularning mexanik xossalarini o’rganish shifokarlar va biologilar uchun katta ahamiyatga egadir. Real suyuqlik oqqanda uning ayrim qatlamlari bir biriga shu qatlamlarga o’rinma ko’rinishda yo’nalgan kuchlar bilan o’zaro ta`sirlashadi. Bu xodisa ichki ishqalanish yoki qovushqoqlik deyilad
Qovushqoqlik suyuqlikning holatiga va molekuyar xossalariga bog`liq Qovushqoqlikning Si sistemasidagi o’lchov birligi Pa*s SGS sistemasida esa Puaz 1 Pa*s =10 P yoki 1P=0,1Pa*s Ko’pchilik suyuqliklarda qovushqoqlik tezlik gradientiga bog`liq bo’lmaydi, bunday suyuqliklar Nyuton tenglamasiga bo’ysinadi va ular Nyuton (normal) suyuqliklari deyiladi. Nyuton tenglamasiga buysinmaydigan suyuqliklar nonyuton (anomal) suyuqliklar deyiladi. Murakkab va yirik molekullardan iborat suyuqliklar polimer eritmasi nonyuton suyuqligi xisoblanadi. Ularning qovushqoqligi oddiy suyuqliklarnikiga qaraganda bir necha marta katta bo’ladi. Qon nonyuton suyuqligi xisoblanadi. Qovushqoq suyuqliklarning trubalardan oqishi tibbiyot uchun ahamiyati katta, chunki qon oqish sistemasi asosan turli diametrli silindrik tomirlardan iborat. Truba o’qi bo’ylab harakatlanayotgan zarrachaning tezligi eng katta bo’ladi, truba dvoriga yaqin joylashgan suyuqlik qo’zg`almas.
Harakatlanayotgan suyuqlik qatlamlarining bir-biriga nisbatan siljishi yoki sirpanishiga qarshilik ko‘rsatuvchi kuch ta’siri natijasida qatlamlar orasida ishqalanish va urinma kuchlanganlik hosil bo‘lishi hodisasiga qovushqoqlik yoki ichki ishqalanish deyiladi.
Suyuqlik qatlamlari orasida ichki ishqalanish mavjud bo‘lishi haqidagi taxminni I. Nyuton (1686-y.) aytgan edi. Bu taxminni N.P. Petrov (1883-y.) tajribada, suyuqlik qatlamlari orasidagi
ichki ishqalanish kuchining kattaligi bosimga bog‘liq bo‘l- masdan, suyuqlik turiga, qatlamlarning o‘zaro tegib turgan yuzalariga va ularning nisbiy siljish tezligiga bog‘liq ekanligini isbotlab berdi (l-rasm).
Qovushqoq» suyuqlik qattiq devorga tegib, ishqalanib harakatlanganida, uning zarralari devor zarralari bilan o‘zaro ta’sirlashadi. Natijada, suyuqlik oqimining tormozlanishi devor
bo‘ylab kuzatiladi, ya’ni suyuqlik qatlamlarining tezligi υ devorga yaqinlashgan sayin kamayib boradi va devorga o‘ta yaqin bo‘lgan qatlamlardagi suyuqlikning elementar qatlamchasi tezligi nolga yaqinlashib boradi va qatlamchaning to‘xtashi ham ehtimoldan uzoq emas.
Suyuqliklardagi qovushqoqlik, asosan, suyuqlik molekulalarining o‘zaro ta’sirlashishi kuchidan topiladi va harorat pasayishi bilan uning qiymati ortadi
Dinamik va kinematik qovushqoqliklar suyuqlik xossasini tavsiflovchi kattaliklar hisobla-
nadi. Qo‘shni qatlamlarning o‘zaro sirpanish-ishqalanishi natijasida suyuqlik qatlamlari tezliklarining farqi paydo bo‘ladi. Natijada harakatlanayotgan suyuqlik qatlamlari tekisligiga ichki ishqalanish kuchi urinma bo‘lib yo‘naladi. Shuning hisobiga suyuqlikda urinma kuchlan-
ganligi paydo bo‘ladi. Urinma kuchlanganlikni quyidagicha ifodalash mumkin:
Tezlik gradiyenti ∆ ϑ /∆h ishorasiga qarab (1.3.5) tenglama ishorasi tanlanadi. Tenglama ishorasi musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Lekin ishqalanish kuchining kuchlanganligi
har doim musbat bo‘lishi shart.
Agar suyuqlikning ixtiyoriy qatlamini ajratilgan qalinligi cheksiz kichik bo‘lsa, ∆ ϑ /∆h = tgα ga teng bo‘ladi. α — qatlamlar oralig‘idagi nuqtadan o‘tgan tezliklar o‘zgarishi grafigiga
(egri chiziqqa) o‘tkazilgan tik (vertikal) va urinma chiziqlari orasidagi burchak.
Dinamik qovushqoqlik koeffitsiyenti (μ)ning fizik ma’nosi, bu bir-biridan 1 m masofada joylashgan va 1 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan suyuqlik qatlamlari orasidagi ichki ishqala-nish kuchi hosil qilgan urinma kuchlanganligidir. ∆ ϑ /∆h = 1 bo‘lganligi uchun (1.3.5) tenglamadagi τ = ± μ ga teng bo‘ladi. Amaliyotda μ qiymati viskozimetr asbobi yordamida
tajriba yo‘li bilan aniqlanadi (2-rasm).
Suyuqlikning oquvchanligi dinamik qovushqoqlik koeffitsiyentiga teskari (η = 1/μ) bo‘lgan kattalik bilan tavsiflanadi va SI o‘lchov birliklari sistemasida Pa–1s–1 da o‘lchanadi. Ichki ishqalanish kuchi F urinma kuchlanganligi τ sirpanish sirti S bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lganida quyidagiga teng boladi:
2-rasm. Viskozimetr chizmasi:
1 tirsak; 2 va 3 rezervuarlar;
4 kapillar; 5 kengayish hajmchasi;
6 viskozimetrning suyuqlik quyiladigan kalta
quvurchasi; 7 — keng quvur.


Muvozanatdagi suyuqlik tezligining o‘zgarishi nolga teng bo‘lgani uchun urinmamkuchlanish ham nolga teng bo‘ladi. Lekin ayrim turdagi bo‘yoqlar, suspenziyalarda
muvozanat holatida ham urinma kuchlanganlik noldan farqli bo‘ladi. (1.3.5) teng-lamadagi bog‘lanishni qanoatlantiradigan suyuqliklarni normal yoki Nyuton suyuqligi deb yuritiladi.
Shunday suyuqliklar ham mavjudki, ular uchun (1.3.5) tenglamani qo‘llab bo‘lmaydi. Bularga neft va uning ayrim mahsulotlari, mum va polimer materiallar, past haroratli surkov moylari, harorati kristallanish haroratiga yaqin bo‘lgan suyuq metallar, turli xil turdagi suspenziyalar (biror moddaning boshqa suyuq modda ichida tomchi yoki zarra holida suzib yuradigan eritmasi) va kolloid eritmalar (masalan, tish yuvish pastasi) misol bo‘la oladi. Ular normal suyuqliklardan, o‘zla- rining muvozanat holatida ham qatlamlari oralig‘ida ishqalanish
kuchiga egaligi bilan ajralib turadi. Anomal suyuqliklar harakatining xususiyatini rus olimi
F.N. Shvedov (1889-y.) va amerikalik olim Bingem (1916-y.) ‘rganib, uni ta’riflab berishgan. Shuning uchun goho anomal suyuqliklarni bingem yoki shvedov suyuqligi deb yuritiladi.
Kinematik qovushqoqlik SI o‘lchov birliklari sistemasida Sm.da (1St. = 10 –4 m 2
/s) o‘lchanganligi sababli uni kinematik koeffitsiyent deb yuritilgan. Chunki unga kuch birligi kirmaganligi sababli uni dinamik emas, balki kinematik koeffitsiyent deb yuritiladi. Suyuqlikning kinematik qovushqoqligi v i s k o z i m e t r asbobi bilan o‘lchanadi va quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda, a — viskozimetrning o‘zgarmas kattaligi (asbobda ko‘rsatiladi), m/s 2 ; g — o‘lchash olib borilgan joydagi erkin tushish tezlanishi qiymati, m/s 2 ; 9,807 — moddaning 45°
geografik kenglikdagi erkin tushish tezlanishi qiymati. Tomchi-suyuqliklarning qovushqoqligi haroratga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, tomchi-suyuqlikning harorati ortishi bilan uning qovushqoqligi kamayadi, aksincha, havoniki esa ortadi.
Buni suyuqlik molekulalarining bir-biriga, gazlarnikiga nisbatan, juda yaqin joylashuvi bilan tushuntiriladi. Chunki suyuqlik qovushqoqligi, uning molekulalararo tutinish kuchlarining qiymati bilan tavsiflanadi. Bu kuchlarning qiymati harorat ortishi bilan kamayadi, shunda suyuqlikning qovushqoqligi kamayadi.
Gaz molekulalari esa tartibsiz harakatlanadi, haroratning ko‘tarilishi bilan gaz molekulalarining issiqlik harakati jadallashadi, natijada ularning qovushqoqligi ortadi. Suv qovushqoqligining haroratga bog‘liqligini amalda quyidagi tenglama yordamida hisoblanadi (1-ilovaga qarang)

Suyuqlik quvurlarga haydalganida, rezervuarlarni bo‘shat- ganda, turli xil mashina va mexanizmlarning ishlashida qovush- qoqlik muhim ahamiyatga molikdir. Xususan, surkov moylari uchun qovushqoqlik haroratga bog‘liqligi katta ahamiyatga ega.
Masalan, mashinalarning surkov moylari harorati ko‘ta- rilganida, ular o‘ta oquvchanlikka ega bo‘ladi. Buning natijasida moyning moylash xususiyati keskin salbiy tomonga o‘zgaradi va nihoyat bu dvigatelning tezroq (muhlatdan oldinroq) yemi- rilishiga olib keladi. Shu sababli, dvigatelning surkov moylari sovitiladi va ularga qovushqoqlikni turg‘unlashtiruvchi maxsus
qo‘shilmalar qo‘shiladi.
«Gidravlika» fani qonunlarini o‘rganishda tabiatda mavjud bo‘lmagan suyuqlikning maxsus abstrakt modeli — ideal suyuqlik tushunchasidan foydalaniladi. Ideal suyuqlik quyidagi shartlarni, ya’ni absolut siqilmaslik, mutlaq qovushqoqligining yo‘qligi — ichki ishqalanish kuchining paydo bo‘lish imkoniyati nolga tengligi bilan real suyuqlikdan farq qiladi. Real suyuqlik idealdan, hammadan avvalo, o‘zining harakati vaqtida, urinma kuchla-nishning (ichki ishqalanish) paydo bo‘lishi bilan ajralib turadi. Gidrostatikada suyuqliklarni ideal va real turlarga ajratish shart emas, chunki muvozanatdagi suyuqlikda urinma kuchlanish nolga teng. Ilmiy tadqiqotlarda ideal suyuqlik modelini qo‘llash yo‘li harakatlanayotgan suyuqlik qonuniyatlarini o‘rganishda matematik apparatdan foydalanish imkoniyatini beradi. Ideal suyuqlikdan realiga o‘tishda, albatta, real suyuqliklarda paydo bo‘ladigan kuchlanishni va tezlik deformatsiyasini hisobga olish shart yoki real suyuqlik uchun tajribada aniq-
langan koeffitsiyentlarni kiritish kerak.
Gidravlikada yana bitta faraz mavjud, ya’ni suyuqlikni uzluksiz muhit, bir butun, bo‘shliqni to‘ldiradigan, ichki qis- mida bo‘shlig‘i va molekulalari orasida oraliq masofa yo‘q deb
olinadi. Uni kontinuum (lotin. continuum — uzluksiz) deyiladi.
Shuning uchun ham suyuqlikning holatini va harakatini tavsiflovchi uning fizik kattaliklari u egallagan hajmda taqsimlanadi va uzluksiz o‘zgaradi deb qaraladi.
Moddalarning suyuq holati o’z tabiatiga ko’ra, gaz holat bilan qattiq holat o’rtasidagi oraliq o’rinni egallaydi. Suyuqliklarning ba’zi xossalari gazlarnikiga ba’zi xossalari qattiq jismlarnikiga o’xshash bo’ladi.
Suyuqliklarning hajmi, massasi (molyar hajmi), solishtirma og’irligi bo’ladi.

M - molekulyar massasi
d - solishtirma og’irligi
V -molyar hajmi.
Suyuqliklarning eng muhim xususiyati ularning qovushqoqligi va oquvchanligidir.
Suyuqlikning bir qism harakatiga uning ikkinchi qismi ko’rsatadigan qarshilik suyuqlikning qovushqoqligi yoki ichki ishqalanish deb ataladi. Masalan, glitserin, qiyom kabi suyuqliklar qovushqoq suyuqliklar. Efir, suv kabi suyuqliklarning qovushqoqligi kichik bo’ladi.
Suyuqlikning qovushqoqligini topish uchun ma’lum hajmdagi oqib chiqish vaqti o’lchanadi. Agar kapillyar radiusi r, uzunligi l, bosimi  bo’lsa, kapillyardan t sekundda oqib chiqqan suyuqlik hajmi.

Qovushqoqlikka teskari qiymat 1/η suyuqlikning oquvchanligi deyiladi
Ichki ishqalanish — qovushoqlik oquvchan jismlar(suyuqlik va gazlar)ning asosiy xususiyatlaridan biri boʻlib, moddani tashkil etgan bir guruh zarralarning boshqalariga nisbatan koʻchishiga qarshilik koʻrsatishidir. Natijada, bu koʻchishga sarflangan makroskopik ish, issqlik koʻrinishida sarflanadi. Qattiq jismlar (shisha, metallar, yarimo'tkazgichlar, dielektriklar, ferromagnetiklar) ham ichki ishqalanish xossasiga ega bo'lishi mumkin. Lekin qattiq jismlardagi ichki ishqalanish hodisasini elastiklik nazariyasi boʻlimida alohida koʻrib chiqiladi. Suyuqlik yoki gazning tabiatiga bogʻliq boʻlgan proporsionallik koeffitsiyentini dinamik qovushoqlik koeffitsiyenti deb ataladi. Bu qonuniyat 1687-yilda Isaak Nyuton tomonidan taklif etilgan va shuning uchun Nyutonning qovushoqlik qonuni deb ataladi. Ushbu qonun XIX asrda Kulonning burilma tarozida oʻtkazgan tajribalarida hamda Xagen va Puazeylning kapillyarlardagi suyuqlik harakatiga doir tajribalarida oʻzining eksperimetal isbotini topdi.
Suyuqliklardagi ichki ishqalanishning quruq ishqalanishdan asosiy farqi shundaki, juda kichik miqdordagi tashqi kuch hamda ichki ishqalanish hisobiga jismlar oson harakatga keladi. Boshqacha aytganda ichki ishqalanish uchun tinchlikdagi ishqalanish tushunchasi mavjud emas. Shuningdek, faqatgina ichki ishqalanish hisobiga yuzaga kelgan harakat hech qachon toʻxtamaydi. Yaʼni ushbu harakat cheksiz sekinlashishi mumkin, lekin toʻxtamaydi. Qattiq jismlardagi deformatsiyadan farqli ravishda, suyuqliklar deformatsiyasi uchun qovushoqlik kuchlanishi tushunchasi kiritiladi. Bunda suyuqlik qatlamlari siljishi natijasida hosil boʻlgan kuchlanish, u qancha masofaga siljiganiga bogʻliq emas. U faqatgina siljish qanchalik tez roʻy berishiga bogʻliq. Real suyuqlik oqqarvda uning ayrim qatlamlari bir-biriga shu qatlamlarga urinma ko‘rinishda yo‘nalgan kuchlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi. Bu hodisaga ichki ishqalanish yoki qovushoqlik deyiladi. Qovushoq suyuqlikning ikkita qattiq plastinka orasidan oqishini ko‘rib o'tamiz (2.1-rasm), ulardan pastkisi qo‘zg‘almas bo‘lib, yuqorigisi tezlik bilan harakatlanadi. Suyuqlikni shartli ravishda bir nechal,2,3 va hokazo qatlamlardan iborat, deb tasaw ur qila.miz. Tubiga “yopishgan” qatlam harakatsiz. Tubidan (pastki plastinkadan) uzoqlashgan sari suyuqlik qatlamlari katta tezlikka ega bo‘lib boradi yuqorigi plastinkaga yopishgan qatlam yaqinidagi tezlik eng katta boMadi. Ichki ishqalanish koeffitsiyenti — suyuqlikning ana shu xossasini xarakterlaydi. Uni koʻz oldimizga keltirish uchun Kuettning yassi oqimidan foydalanamiz (1-rasm).

Kuett oqimida suyuqlik ikkita cheksiz yassi plastinkalar orasida harakatlanadi. Bu plastinkalardan biri harakatsiz, ikkinchisi esa doimiy tezlik bilan harakatlanadi. Agar ushbu plastinkaning tezligi yetarlicha kichik boʻlsa(turbulentlik hosil boʻlishining oldini olish uchun), suyuqlikning statsionar holatdagi zarralari unga parallel yoʻnalishda harakatlanadi. Ularning tezligi esa 0 dan gacha oʻzgaradi. Har bir suyuqlik qatlami oʻzidan pastroqda turgan qatlamdan tezroq harakatlanadi va ular orasidagi ishqalanish, ularning nisbiy harakatiga qarshi yoʻnalgan kuchni hosil qiladi. Xususan, suyuqlik yuqordagi plastinkaga, uning harakat yoʻnalishiga qarama-qarshi yoʻnalgan, pastki plastinkaga esa xuddi shunday qiymatdagi kuch bilan taʼsir qiladi. Shu sababli yuqori plastinka doimiy tezlikda harakatlanishi uchun qoʻshimcha tashqi kuch talab etiladi. Hajmiy qovushoqlik yoki ikkilamchi qovushoqlik harakat yoʻnalishida impulsning uzatilishi natijasida yuzaga keladi. Suyuqlikning siqiluvchanligini va(yoki) qovushoqlik koeffitsiyentining bir jinsli emasligini hisobga olgandagina yuzaga keladi. Agar dinamik (va kinematik) qovushoqlik sof siljish deformatsiyasini xarakaterlasa, ikkilamchi qovushoqlik hajmiy siqilish deformatsiyasini xarakterlaydi. Hajmiy qovushoqlik tovush va zarb toʻlqinining soʻnishida muhim rol oʻynaydi va tajribalarda, asosan, toʻlqinlarning soʻnishini oʻlchash orqali aniqlanadi. Kompleks koʻrinishda esa hajmiy qovushoqlik deb ataladi. Stoks nazariyasiga koʻra, hajmiy qovushoqlik nolga teng boʻladi. Umuman olganda, ikkilamchi qovushoqlik juda kam oʻrganilgan parametr. Masalan, suv uchun temperatura va 1 atm. bosimda uning qiymati 3,09 santipuazga yoki S ga teng. Tabiatda va kundalik turmushda ishlatiladigan deyarli hamma suyuqliklar Nyuton qonuniga boʻysunadi. Boshqacha aytganda, atrofimizdagi deyarli barcha suyuqliklar Nyuton suyuqliklaridir.

Nyuton suyuqliklari boʻlmagan suyuqliklar, asosan, sanoat ishlab chiqarishida yoki texnikada ishlatiladi. Ularni qovushoqlik koeffitsiyentining deformatsiya tezligiga bogʻliqligiga qarab psevdoplastiklar va dilatant suyuqliklar turlariga ajratiladi. Agar qovushoqlik koeffitsiyenti vaqt oʻtishi bilan oʻzgarsa, bunday suyuqlik tiksotrop suyuqlik deb ataladi. Temperatura ortganda koʻp suyuqliklarda qovushoqlik kamayadi. Bu har bir molekulaning kinetik energiyasi, molekulalar orasidagi oʻzaro taʼsir potensial energiyasidan tezroq ortishi bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham barcha moylarni sovitishga harakat qilinadi. Aks holda ular juda oquvchan boʻlib qolishi va turli xavflarni yuzaga keltirishi mumkin. Qovushqoqlik – bu qo‘shimcha tashqi kuchlar ta’sirida suyuqlikning ayrim zarrachalari yoki qatlamlariga nisbiy ko‘chishiga (siljishiga) qarshilik ko‘rsatuvchi real suyuqlik xossasiga aytiladi.
SHartli ravishda alohida qatlamlardan iborat bo‘lgan suyuqlik oqimini ko‘rib chiqamiz (1.1-rasm). Koordinata o‘qlarini to‘g‘ri burchak tizimida belgilab olamiz. Abssissa o‘qi bo‘yicha V qatlamdagi suyuqlik zarrachalarining tezligini, ordinata o‘qi bo‘yicha esa y qatlamlari orasidagi masofani qo‘yamiz.
Agar V o‘q hovuz tubida bo‘lsa, u holda tezlik 0 nuqtada nolga teng bo‘ladi. Suyuqliklar qatlamlari har xil tezliklar bilan harakat qiladi. Qatlamlar tezliklari parabolik egri ko‘rinishida o‘zgaradi YOpishqoq suyuqliklar oqimida suyuqlik qatlamlari orasidagi siljishlar sodir bo‘ladi, natijada urinma kuchlanishlar (ishqalanish kuchlanishi) vujudga keladi.
Siljishning solishtirma kuchi – bu yuza birligiga to‘g‘ri keladigan suyuqliklar orasidagi ichki ishqalanish kuchiga aytiladi. 1.1-rasm. Qattiq devor bo‘ylab yopishqoq suyuqliklarning oqimi
Ushbu g‘oyani 1686 yilda I. Nyuton aytib o‘tgan va shunga muvofiq siljishning solishtirma kuchi (suyuqlikdagi urinma kuchlanish ) ko‘ndalang tezlik gradientiga to‘g‘ri proporsional va suyuqlik turiga bog‘liqligini 1883 yilda prof. N.P. Petrov tomonidan eksperiment orqali asoslangan. SHunday qilib, (Nyutonning yopishqoq siljishi qonuni) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi
Kinematik qovushqoqlik koeffitsientining o‘lchov birliklari: SI – m²/s, SGS – sm²/s = 1 St (stoks).
Stoks – katta kattalik hisoblanadi. Amaliyotda yuzdan biri – santistoksdan: 1 sSt = 10^-2 St foydalaniladi. Suyuqlikning ma’lum haroratida (odatda +50⁰S da) qovushqoq qiymatlari, jadvallarda keltiriladi. Tomchilovchi suyuqliklar qovushqoqligi suyuqlik turi, bosim va haroratiga bog‘liq. Qovushqoq haroratga shu darajada bog‘liqki, harorat oshishi bilan qovushqoqlik kamayadi. Faqat bosimning katta o‘zgarishi nisbatiga qarab qovushqoqlikni bosimga jiddiy bog‘liqligini ko‘rsatadi. Qovushqoqlik indeksi harorat o‘zgarishida suyuqlik qovushqoqligini doimiylik darajasini xarakterlaydi. Qovushqoqlik indeksi qancha yuqori bo‘lsa, shuncha qovushqoqlikni haroratga bog‘liqligi egri qiyalik hisoblanadi (1.2-rasm). Ishchi haroratning hamma intervalida doimiy qovushqoqlikga ega bo‘lgan suyuqlik eng yaxshi suyuqlik hisoblanadi.1.2-rasm. Kinematik qovushqoqlik koeffitsientini haroratga bog‘liqligiQovushqoqlik indeksi (QI) tadqiqot qilinayotgan moy egri (t) chizig‘i bilan t 100⁰ C da ₁₀₀ bir xil qovushqoqlikga ega ikkita etallon moylari _1 1 (t) , _2 2 (t) chiziqlari orasida aniqlanadi. Ushbu moylardan birinchisida (1 egri) qiyalik xarakteristikasi mavjud va shartli ravishda QI=100 bo‘ladi, ikkinchisida esa (2 egri) tik xarakteristikasi mavjud va shartli ravishda QI=0 bo‘ladi. Amaliyotda QI nomogramma bo‘yicha aniqlanadi.
Suyuqliklar qovushqoqligi viskozimetrlar yordamida tajriba yo‘li bilan o‘lchanadi. Eng ko‘p tarqalganlaridan biri Engler viskozimetri hisoblanadi (1.3-rasm) va u tubda o‘rnatilgan qisqa quvur d=2,8 mm bo‘lgan d=106 mm silindr idishdan iborat. Englerning shartli gradusidagi suyuqlikning qovushqoqligini bilgan holda kinematik qovushqoqlik koeffitsientini sm²/sek da o‘tish uchun Ubbelode empirik formulasi bo‘yicha aniqlanadi:
Suyuqlikning oquvchanligi (uning zarrachalari harakat-chanligi) natijasida ularga bir joyga to‘plangan kuchlar ta’sir qilmasligi mumkin, faqat esa uning hajmi (massasi) yoki yuzasi bo‘yicha uzluksiz taqsimlangan kuchlar ta’sir qilishi mumkin. Tinch holatda turgan suyuqlikka ikki toifali bo‘lgan tashqi kuchlar ta’sir qiladi: massa va yuzaki kuchlar.

Massa kuchlari suyuqlik massasiga (bir jinsli suyuqliklar uchun va ularning hajmi bo‘yicha) proporsional. Bular og‘irlik va inersiya kuchlari hisoblanadi.

Yuzaki kuchlar – bu suyuqlik hajmning sirtiga ta’sir etuvchi kuchlar. Bu kuchlarga o‘sha hajmga suyuqlikning yonma-yon joylashgan hajmlar ta’siri yoki o‘sha suyuqlikka tegib turuvchi boshqa jismlar ta’siri bevosita sabab bo‘ladi. Bunga ochiq idishdagi suyuqlikning sirtiga atmosfera bosimining ta’sirini misol qilish mumkin.Massa kuchlari yuzaki kuchlari singari birlik kuchlari ko‘rinishida ko‘rib chiqiladi. Massa kuchlari massa birligiga, yuzaki kuchlari esa maydon birligiga taalluqli.
CHunki massa kuchi massaning tezlanishga ko‘paytmasiga teng, unda yagona massa kuchi tezlanishga mos keladigan miqdorga teng.