Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

Otlarning ma’no turlari

Otlar ma’no jihatdan ikki turga bo`linadi: atoqli otlar va turdosh otlar.

Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardagi birinchi ayirib ko`rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo`yilgan nomlardir. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi:
1) kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O`ktam, O`tkir, Mahmudov, Ahmedov kabi;
2) yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg`un, Muqimiy, Furqat kabi;
3) uy hayvonlariga atab qo`yilgan nomlar: Olapar, To`rtko`z, Mosh kabi;
4) planeta, yulduzva sayyoralarning nomi: Yer, Zuhra, Etti qaroqchi, Mirrix kabi.
5) geografik nomlar (shahar, qishloq, tog`, daryo, ko`l, cho`l, qit’a nomlari): Samarqand, Chotqol, Pomir, Ohangaron, CHirchiq, Osiy kabi;
6) oliy davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O`zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O`zbekiston Oliy Kengashi kabi;
7) ilmiy muassasalar, oliy o`quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent Davlat Pedagogika universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki kabi;
8) yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O`zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo`mondon kabi;
9) turli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy voqealar nomi: Ulug` Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani kabi;
10) fabrika, zavod, jamoa xo`jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal nomlari: «Sharq yulduzi» xo`jaligi, «O`rtoq» konditer fabrikasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Turkiston» kontsert zali, «Yulduzli tunlar» romani, «Ma’rifat» gazetasi, «Guliston» jurnali kabi.
Atoqli otlar, odatda, bosh harf bilan yoziladi, shuningdek, ko`plik son shaklida qo`llanmaydi. Shu xususiyatlari bilan turdosh otlardan farq qiladi.
Bir turdagi predmet, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, g`oya, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli otlarga nisbatan ko`p miqdorni tashkil etadi. Turdosh otlar kichik harf bilan yoziladi.
Atoqli otlar turdosh otlarga yoki aksincha, turdosh otlar atoqli otga o`tishi mumkin. Masalan, frantsiyalik ustaning nomi Batist (atoqli ot) so`zi turdosh otga (matoning nomi) aylangan bo`lsa, muhabbat turdosh oti (abstrakt ot) atoqli otga (ismga) aylangan.
Turdosh ot ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko`ra konkret (aniq) va abstrakt (mavhum) otlarga ajratiladi. Bevosita predmet anglatadigan otlar konkret otlar deyiladi: qalam, daftar, bola, tog` kabi. Konkret otlarni bevosita sanash va ko`rish mumkin: o`nta daftar, beshta bola kabi. Birlik va ko`plik shaklida kela oladi: bola (birlik) – bolalar (ko`plik) kabi.
Mavhum tushunchani, belgini predmet sifatida ifodalaydigan otlar mavhum ot deyiladi: tinchlik, iroda, baxt, quvonch kabi.
Abstrakt otlarni sanash va ko`rish mumkin emas. Ko`plik son shaklida qo`llanmaydi.
Turdosh otlar birlik shaklda kelib yakka bir predmetni yoki predmetlarning to`dasini ifodalashi mumkin. Shu xususiyatga ko`ra turdosh otlarning ikki turi mavjud: yakka ot va jamlovchi ot.
Birlik shaklda kelib bir turdagi predmetlardan bittasini ifodalaydigan ot yakka ot deyiladi: daraxt, stol, kishi, daryo kabi.
Birlik shaklda kelsa ham, lekin bir turdagi predmetlarning jamini, to`dasini ifodalaydigan ot jamlovchi ot deyiladi: xalq, lashkar, to`da, olomon, ko`pchilik, ozchilik kabi.

20-MA’RUZA