Nizomiy nomidagi

 
8-jadval
Dam olish samaradorligini uni davom etishi bilan bog’liqligi 
Dam olish vaqti 
Dam olish samaradorligi,% 
sust 
Faol 
8 daqiqa 
100 
102 
4 daqiqa 
85 
90 
2 daqiqa 
63 
68 
1 daqiqa 
51 
59 
30 soniya 
26 
32 
15 soniya 
16 
24 
8 soniya 
10 
17 
So’zning ma’noli vazifasi. Jismoniy tarbiya terminologiya muammosini 
to’g’ri yechish asosida yotadi. Terminologiya predmetlarga va hodisalarga og’zaki 
belgilab qo’yishni beradi. Bu o’quvchilarga tanish tushunchani farqlashga, 
o’qituvchiga esa umum qabul qilingan so’zlar terminlar bilan tushuntirishni 
aniqlashga imkon beradi. Natijada qisqa, ammo katta hajmli so’zlar asosida 
o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida o’zaro tushunish vujudga keladi. 

---

58 
So’zning emotsional vazifasi. O’quv va tarbiyalovchi vazifalarni yechishga 
ko’maklashadi. Emotsionalli nutq so’zlar ahamiyatini kuchaytiradi va ularning 
ma’nosini tushunishga yordam beradi. U o’quvchilarning o’ziga, predmetni 
o’rganishga o’qituvchining munosabatini ko’rsatadi. Sog’lomlashtiruvchi 
o’qituvchi ularning qiziqishini, o’zining muvofaqqiyatlarida dadilligini, 
qiyinchiliklarni bartaraf etish istagini rag’batlantiradi. Emotsionallik ma’noli 
mazmun jumlalarning to’g’ri mantiqiy va grammatik qurilishi, ma’noli mazmun 
bilan obrazliligi,yaqqolligi, talaffuzi, intonatsiyalar, imo-ishoralar bilan erishiladi. 
So’zdan 
foydalanishning 
qariyb 
barcha 
xilma-xil 
uslublari 
umumpedagogikdir. Ulardan jismoniy tarbiya jarayonida foydalanishning faqat 
mazmuni bilan va qo’llanishning ba’zi bir uslublari bilan farq qiladi. 
So’zlab berish – bayon qilishning xikoya shaklidir. Ko’pincha o’quvchilar 
o’yin faoliyatini tashkil qilish vaqtida o’qituvchi tomonidan qo’llaniladi. 
Tasvirlash – bu bolada harakatlar to’g’risida tasavvur tug’dirishning usulidir. 
Tasvirlash vaqtida harakatning xarakterli belgilarining ro’yxati beriladi. Nima 
qilish kerak, ammo ko’rsatilmaydi, nima uchun shunday qilish kerak gapiriladi. U 
dastlabki tasavvur vujudga keltirish vaqtida yoki nisbatan oddiy harakatlarni 
o’rganish vaqtida foydalaniladi. Bu vaqtda o’quvchilar o’zining bilim va 
tajribalarini foydalanishlari mumkin. 
Tushuntirish. Harakatlarga ongli munosabatni rivojlanishining muhim 
usulidir. Chunki asosiy savolga «nima uchun» javob berishga, texnika asosini 
ochishga qaratilgan. 
Suhbat bir tomondan, o’zining fikrini bayon qilishga, ko’nikmani 
mustahkamlashga, faollikni oshirishga yordam bersa, boshqasi esa – o’qituvchiga 
muayyan ishni baholash, o’zining o’quvchilarini bilishga yordamlashadi, suhbat 
o’qituvchining savollari va o’quvchining javoblari ko’rinishida yoki qarashlarni 
erkin aniqlash ko’rinishida bo’lishi mumkin. Ikkinchi xilma-xilligi ko’proq, faolli, 
ammo faqat katta harakatlantiruvchi tajribasi bilan va bilimlari yuqori darajasi 
bilan o’quvchilarga yengil. 

---

59 
Tahlil qilish (razbor) suhbatdan shu bilan farq qiladiki, u biror bir topshiriq 
bajarilgandan keyin o’tkaziladi. (Masalan: o’yinlar). Ta’lim bir tomonlama bo’lishi 
mumkin, uni faqat o’qituvchi o’tkazadi yoki ikki tomonlama o’quvchilar ishtirok 
etishi bilan suhbat ko’rinishida. Ikkinchi shakli ilmiy va tarbiyaviy vazifalarni 
ko’proq samarali yechishga imkon beradi. 
Topshiriq. Dars oldidan vazifalar yoki darsning borishi bo’yicha shaxsiy 
vazifalar qo’yishni nazarda tutadi. 
Baholash. Harakatni bajarilishi tahlilining natijasidir. Baholash mezoni o’quv 
jarayonining vazifalariga bog’liq. Shuning uchun esa bir nechta xilma-xillarga ega. 
1. Boshqa o’quvchining texnikasini bajarilishi bilan taqqoslash yo’li bilan 
baholash. U o’quvchini muntazam mashg’ulotlarga, mashqqa qiziqishini 
rag’batlantirishga xizmat qiladi. 
2. Bajarilishning standartli texnikasi bilan qiyoslash yo’li bilan baholash bu 
ta’limning boshlang’ich bosqichida hali o’quvchilarning namunaga taqlid qilish 
qobiliyatini imkoniyati chegaralangan vaqtda qo’llaniladi. 
3. Harakatning regulyativligini aniqlash yo’li bilan baholash, odatdagidek 
didaktik barqarorlikning eng ko’pini egallaydi. U o’quvchini bajarilishning 
erishilgan natijalari bilan o’zining texnikasini taqqoslashga va uni 
individuallashtirish usullarini qidirishga majbur qiladi. Biroq bunday baholash 
faqat jismoniy tarbiyaning samaradorligiga texnik bajarilishining holini 
tushunadigan va o’zining harakatini tanqidiy baholay oladigan, yaxshi 
tayyorlangan o’quvchilar uchun yaroqlidir. Baholash mezoni o’qituvchining 
ma’qullashi yoki ma’qullamasligini aks ettiruvchi «yaxshi», «to’g’ri», «shunday», 
«yomon», «noto’g’ri», «unday emas», «oyoqlar yuqori», «bukilmasin», «qo’llar 
bukilmasin» va x.k.larga o’xshash xilma xil turdagi tanbehlarda ifodalanadi. 
Shunga o’xshash qisqa-qisqa tanbehlarni o’qituvchi asoslashi kerak. 
Buyruq - o’ziga xos va jismoniy tarbiyada so’zdan foydalanishning eng ko’p 
tarqalgan uslubidir. U harakatni darhol bajarilishiga, uning tugallanishiga, yoki 
harakatlar tezligi darajasining o’zgarishiga buyruq shakliga ega. 

---

60 
Armiyada qabul qilingan saf buyruqlari, startli buyruq va x.k. qo’llaniladi. 
Kollejgacha yoshdagi bolalar bilan ishlash vaqtida buyruq qo’llanilmaydi, kichik 
kollej yoshidagi bolalar bilan esa cheklanishlar bilan foydalaniladi. Harakatlar 
bajarilishining zaruriy tezlik darajasini hisoblash o’quvchilarga yetakchi rolni 
o’ynashga imkon beradi. U bir nechta usullar bilan amalga oshiriladi: ovozga 
qo’yish bilan hisoblash («bir-ikki-uch-to’rt»), faqat bir xijjali ko’rsatmalar bilan 
(«bir-ikki-nafas olish-nafas chiqarish»). Nihoyat, hisoblashning xilma xil qo’shib 
olib borishlar bilan taqillatish, qarsak chalish bilan va x.k.

---

61 
Jismoniy tarbiya darslarida so’z uslubidan foydalanish yo’llari 
guruhda 
individual 
Qismlari bo’yicha 
qo’shilgan 
Sinf bo’yicha 
isbotlangan 
to’liqligicha 
qisqa 
Bir marta 
Ko’p marta 
tushuntirish 
butunligicha 
qoniqarli 
obrazli 

---

62 
Ushbu guruhning uslublari o’rganiladigan harakatning ko’rish va eshitadigan 
idrokini ta’minlaydi. Harakatlar ritmining, tezlik darajasini ko’rish, ba’zan eshitish 
ham shug’ullanuvchilarda harakatlar to’g’risida ko’proq (har tomonlama tasavvur 
tug’diradiki, kelgusida qayta tiklash uchun tahminiy asosini kengaytiradi. 
Idrok etishning ko’rgazmali printsipining singdirishida ko’rgazmali uslublari 
asosiydir (ammo yagona emas). Ularning yordami bilan o’quvchi o’rganilanadigan 
harakatning obrazi shakllanishida birinchi bosqichidir, jonli mushohida uchun 
imkoniyat oladi. Shu bilan birga hisobga olish kerakki, bir xil odamlarda ko’rish 
idroki yaxshi ro’y beradi, boshqalarida esa eshitish. O’qituvchiga ta’limning 
uslubida muvofiq uslublar qo’llanishining individuallashtirish imkoniyati bo’yicha 
va analizatorning yetakchi rolini nazarda tutishi kerak. Guruhli o’rgatish vaqtida bu 
idrok etishni ko’rgazmali uslublarining barcha xilma xilliklaridan foydalanishda 
ifodalanadi. 
Uslublarni natija berishi ko’pincha ularning o’quvchilar yoshiga muvofiqligi 
bilan aniqlanadi. Ayniqsa bu uslublar bolalar bilan ishlash vaqtida katta 
ahamiyatga ega. Ularda jonli misollarni kuzatishga intilish, taqlid qilishga 
qobiliyati kuchli rivojlangan. Shu bilan birga har xil yoshlardagiga bir xil emas. 
Masalan, kichik yoshdagilarda sezgi idroki kuchli rivojlangan. 
Idrok 
etishning 
ko’rgazmali 
uslublaridan 
foydalanish 
ta’limning 
bosqichlaridan bog’liq. Birinchi bosqichlarda ular tez-tez foydalaniladi. 
Mukammallashtirish bosqichida ular yuzaga kelgan hatolarni to’g’rilash uchun 
foydalanadilar. 
Ta’limning ko’rgazmalikning barcha qayd qilingan uslublarining ustunligi 
faqat ko’rgazmali idrok qilinadigan harakatni o’quvchilarga ma’noli va tushunarli 
bo’lgan va uni faollikka uyg’otgan taqdirdagina ta’sirchandir. Aks holda bu 
uslublar ermakli tasvirga, o’quvchilar esa passiv mushohidachilarga aylanib 
qoladilar. Natijada bolalar harakatni tahlil qilishni o’rgana olmaydilar va faqat 
e’tiborni tashqi tomonga qaratadigan bo’ladilarki, ularning puhiy jarayonlarining 
faolligi pasayadi. Mulohazani esa bir yoqlamalik qiladi. 

---

63 
Pedagogik tajribadan so’ng o’g’il va qiz bolalar tomonidan ko’rsatilgan 
natijalar statistik ravishda (tq_____, rq____, tq____, rq____) o’sish farqligi 
aniqlandi. 
Tajriba guruhi o’g’il bolalari nazorat guruhi o’g’il bolalariga qaraganda 0,28 
sekundga yaxshilandi. Bu esa ____ foizni tashkil qildi. Qiz bolalarda esa 0,46 
sekundga (___foiz) teng bo’ldi.