Noinеrtsial sanoq tizimlaridagi inersiya kuchlari

Metallarni elektron-nur bilan payvandlash

B u usuldan turli kalinlikdagi (0,01— 100 mm), suyuklanishi qiyin bulgan (Mo, W, Ti pa boshsalar) va ximiyaviy aktiv metallar (Zr, Ur, Be va boshqalar) qamda ularning qotishmalarini payvandlashda foydalaniladi. Bu usulda vakuum kameraga kiritilgan metallarning payvanlash joyiga bir necha sekund davomida elektron- nur yuborilganda payvandlash joyi suyuqlanib soviganda kristallanib payvandlanadi (4.9-rasm). Buning uchun payvandlanuvchi metallarni 133-10^-4-133• 10^-5 Pa

li vakuumli kameraga kiritib, ularning payvandlanish joyiga elektron deb ataluvchi qurilmaniig volfram uramli spiral katodiga transformatordan 10 – 35 kV tok yuborilganda u tezda 2500° S qizib, uzidan juda katta tezlikda (4–5 m/s) elektronlar ajratadn. Ular elektromagnit linzadan utganda katta konsentratsnyali nurga utib, payvandlaiuvchi metall (anod) yuziga (0,1—20 mm^4) yrnalganda, uni bombardimon qiladi. Natijada nurning kinetik eiergiyasi issitslik eiergiyasiga aylanib ko‘p mnqdorda issiqlik C) ajraladi. Bu energii darhol bu yuzani

4.9 – rasm. Elektron – nur bilan payvandlash qurilmasining sxemasi: 1 – kotod; 2 – uchlik; 3 – anod; 4 – elektro magnit linza; 5 – zagotovka; 6 – stol; 7 – vakuum kamerasi.

(5000° — 6000°
suyuqlantiradi va nur olinishi bilan bu uchastka kristallanib payvandlanadi.
TERMOELEKTRIK HODISALAR


Reja:


1.Termoelektrik termometrlar haqida umumiy ma‘lumotlar.
2.Termoelektr zanjirlar.
3.Uzatuvchi termoelektrod simlari.


Tayanch iboralar: Termoelektr termometr, termojuft, TEYK, issiq ulanma, sovuq ulanma, termoelektr zanjirlar.

1.Termoelektrik termometrlar haqida umumiy ma‘lumotlar.

Haroratni o’lchashning termoelektr usuli termoelektr termometr (termojuft) termo TEYK ining uning haroratiga bog’liqligiga asoslangan.

B u asbob – 200 ⁰C dan +2500 ⁰C gacha haroratlarini o’lchashda texnikaning turli sohalarida ilmiy – texnikaviy ishlarda keng qo’llaniladi.
Termoelektr termometrlar yordamida haroratni o’lchash 1821 yilda Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisa ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida haroratlar farqi hisobiga hosil bo’ladigan TEYK effektiga asoslangan (1-rasm)
Termojuftning o’lchanayotgan muhitga tegib turgan qismi t, 1 (issiq ulanma), o’zgarmas muhitdagi joyi 2 (sovuq ulanma) deyiladi. A va B lar termoelektrodlar deyiladi. Bunday kavsharlangan o’tkazgichlar termojuftlar deyiladi, ularda hosil bo’lgan EYK, termo elektr yurituvchi kuch (TEYK) deyiladi.
TEYK hosil bo’lish sababi erkin elektronlar zichligi ko’proq metalning erkin elektronlar zichligi kamroq metalga diffuziyasi bilan izohlanadi.
Ikki xil metal simning birikish joyida paydo bo’ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko’rsatadi. Elektronlarning diffuzion o’tish tezligi elektr maydon ta‘sirida ularning qayta o’tish tezligiga teng bo’lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda A va B metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi.
Agar kavsharlangan o’tkazgichlar bir xil bo’lsa va ularning ikki uchi turlicha haroratda qizdirilsa, u holda o’tkazgichning issiqroq qismdan sovuqroq qismiga bush elektronlarning teskari yo’nalishdagi diffuziyasi jadalroq bo’ladi. Potensiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskari yo’nalishda ta‘sir qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha o’tkazgichning issiqroq uchi (+) ishorada zaryadlanadi. Binobarin har xil A va B o’tkazgichlardan tashkil topgan eng sodda termoelektr zanjirda 4 ta turlicha TEYK hosil bo’ladi. Ya‘ni 2 ta TEYK A va B o’tkazgichlarning kavsharlangan uchida; 1 ta TEYK A o’tkazgichning uchida; 1 ta TEYK B o’tkazgichning uchida. Shuni nazarda tutib 1 – rasmda tasvirlagan zanjirdagi TEYKni aniqlash mumkin. Zanjirni soat strelkasiga teskari yo’nalishda kuzatsak quyidagicha natija chiqadi:


, (1)

bu erda - ikkala faktor ta‘siridagi jami TEYK; va - A va B o’tkazgichlar uchidagi potensiallar hamda haroratlar ayirmasi natijasida hosil bo’lgan TEYK.

Agar kavsharlangan uchlarning harorati bir xil bo’lsa TEYK nolga teng bo’ladi, chunki ikkala kavsharda ham hosil bo’lgan TEYK ning qiymati teng bo’lib, uzaro qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi, demak, bo’lsa,


, (2)


, (3)

(3) ni (1) ga qo’ysak,

, (4)

(4) tenglamadan ko’rinib turibdiki, TEYK 2 ta o’zgaruvchan va haroratning murakkab funksiyasidan iborat ekan.

Ulanmalardan birining harorati o’zgarmas, masalan bo’lsa, unda


, (5)

(5) ifoda mazko’r termojuft uchun darajalash yo’li bilan TEYK va harorat nisbatini topish, haroratni o’lchash masalasini teskari Еchish kerakligini, ya‘ni termojuftning TEYKini o’lchash bilan haroratning qiymatini aniqlash mumkinligini bildiradi.

O’lchash asbobini ulash uchun ulanmalardan biridagi zanjirini (2-rasm, a) yoki termoelektrodlardan birini o’zish (2-rasm, b) kerak.
Termojuft zanjiriga uchinchi C o’tkazgichni ulash variantlaridagi jamlangan TEYKini ko’rib chiqamiz 2-rasm, a dagi variant uchun:


(6)


, ya‘ni ulanmalar harorati teng bo’lsa

=0, (7)

bu tenglamadan ma‘lumki,

, (8)

O'zgaruvchan tok zanjiridagi rezonans hodisalar
Reja: