Nomoddiy akтivlar hisobi

2.Nomoddiy aktivlarni sotib olish va ularni baholash

Korxonalar nomoddiy aktivlarni bir necha yo’llar bilan olishlari mumkin: sotib olish, o’zida yaratish, ta’sischilar tomonidan korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shishi, boshqa korxonalar qaytib olmaslik sharti bilan bekorga (beg’araz) berilishi va boshqalar.

Nomoddiy aktivlarni sotib olinishi buxgalteriya hisobida xuddi asosiy vositalarni sotib olishni aks ettirishdek ko’rsatiladi. Sotib olishda nomoddiy aktivlarning o’ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinadi. Nomoddiy aktivlarni sotib olishda uning qiymatini aniqlash asosiy muammo bo’lib hisoblanadi. Bu qiymat tarkibiga nomoddiy aktivni sotib olish (qo’shilgan qiymat solig’ini ham hisobga olgan holda), sug’urtalash, keltirish, shuningdek, o’rnatish va ishchi holatga keltirish xarajatlari asosida shakllantiriladi. Demak, nomoddiy aktivlarni sotib olishda harid usulidan foydalaniladi va hisobda u asosiy vositalardagidek aks ettiriladi.
Shunday qilib, nomoddiy aktivlarning sotib olish qiymati — jami to’lov-lar umumiy summasining qiymatidir yoki olingan aktivlarning joriy bozor qiy-matidir (qaysi birini aniqrok hisoblash mumkin bo’lsa).
Kapital qo’yilmalar amalga oshirilayotganda va moddiy aktivlar qabul qilinganida ularning xarajatlarini hisobga olish hisobvaraqlarida ushbu maqsadlarda olingan kredit va boshqa qarzlar bo’yicha foizlar ham aks etadi. Lekin nomoddiy aktivlar hisobga olingandan keyin to’langan foizlar nomoddiy aktivlarning boshlang’ich bahosiga ko’shilmaydi.
Nomoddiy aktivlar ta’sischilar tomonidan korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shilganda boshlang’ich baho tomonlar kelishuviga asosan belgilanadi va xuddi shu baho ta’sis hujjatlarida namoyon bo’ladi. Shu bahoda ular hisobga olinishlari shart.
Nomoddiy aktivlar beg’araz yo’llar bilan korxonaga kelib tushganda (dav-lat subsidiyalari sifatida) ularning baholanishi ekspertlarni jalb etish yo’-li bilan amalga oshiriladi. Bunda albatta tegishli hujjatlar takdim etilishi kerak.
O’rni kelganda shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, foydaga soliq hisoblanayotganda, soliqqa tortiladigan summaga subsidiya summasi kiritilmaydi. Shuningdek, beg’araz qabul qilingan nomoddiy aktivlar hisobida QQS alohida ko’rsatilmaydi va u qabul qiluvchi uchun ishlab chiqarish xarajatlari sifatida amortizatsiya tarkibida aks etadi. Nomoddiy aktivlar beg’araz berilayotganda uni beruvchi QQS to’lovchisi bo’ladi.
Nomoddiy aktiv sotilayotgan bo’lsa, uning qoldiq qiymati va sotish bahosi farqidan kelib chiqib hisoblanadi. Agar beg’araz berilayotgan nomoddiy aktivga to’liq amortizatsiya hisoblangan bo’lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi. Agar beg’araz berilayotgan nomoddiy aktivga to’liq amortizatsiya hi-soblangan bo’lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi.
Shuningdek, nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga kiritilayotganda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va sotish jarayoni sodir bo’lmaydi. Shu tufayli, ushbu holatda QQS hisoblash sodir bo’lmaydi. Korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar kiritilgan paytda bu investitsiya hisoblanadi. Shuning uchun unga QQS to’lanmaydi. Fakatgina nomoddiy aktivni qabul qilgan korxona uni sotganda undan QQS olinishi mumkin.
Agar nomoddiy aktivlar xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan yuzaga kel-tirilayotgan va unga ketayotgan xarajatni hisoblash mumkin bo’lsa, unda nomoddiy aktivlar haqiqiy tannarxi bo’yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlarning qiy-matini aniqlash mumkin bulmasa, u alohida tarzda aktiv sifatida ko’rsatilmaydi.
Nomoddiy aktivlarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi:
boshqa korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar bilan kirim-shartnomali narxda baholanadi (bozor narxida);
to’lovli sotib olish - sotib olishga ketgan haqiqiy xarajatlar bo’yicha;
ekspert yo’li bilan - qaytarib bermaslik sharti bilan olingan nomod-diy aktivlar ekspert yo’li bilan belgilangan qiymatda.
Nomoddiy aktivlarni sotib olishni buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish yuqorida aytib o’tilganidek, boshqa aktivlarni, xususan, asosiy vositalarni so-tib olish kabi aks ettiriladi. Shuning uchun ham biz nomoddiy aktivlarni barcha yo’nalishlar bo’yicha sotib olish tartibiga batafsil to’xtalmasdan, faqat naqd pulga sotib olish jarayonini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish tarti-bini ko’rsatish bilangina chegaralandik. Nomoddiy aktivlar naqd pulga (pul o’tkazish yo’li bilan) sotib olinganda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari beri-ladi:
1. Mol etkazib beruvchi va pudratchilardan nomoddiy aktivlar sotib olingan vaqtida, korxonani mol etkazib beruvchilar oldida majburiyati vujudga keladi, ya’ni