"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Shaxslarning tahiat va jamiyat qonunlarini anglab olib, faoliyat 
y nalishlarini belgilashlari muammosi. Ijtimoiy manfaatlar obyektiv 
b lib, uning t ri idroki shaxsning turmush tajribasi, tarixiy xotirasi, 
ilmiy salohiyati, insoniy sifatlari, dunyoqarashi bilan uzviy bo lanib 
ketadigan imon-e'tiqodining oyaviy y nalishiga ham bogiiqdir. 
Masalan, milliy manfaatlarni chuqur anglagan odamlar va ijtimoiy 
guruhlar z manfaatlarini milliy va umumbashariy manfaatlarga 
b ysundiradilar, chunki ularning moddiy va ma'naviy ehtiyojlari ana 
shu katta manfaatlar doifasida shakllansagina t laroq va maqsadga 
muvofiqroq b ladi. Bunday ehtiyojlarni qondirish y lidagi barcha 
faoliyat natijasida ijtimoiy qonunlarning amal qilish yoilari ravonlashadi. 
Shu ijtimoiy birlik mohiyatida maium hududda muayyan jamiyat va 
madaniyat tarkibida uyushgan kishilar z tarixini yaratish, z 
taqdirlarini belgilash imkoniyatiga ega b ladilar. Agar ular ijtimoiy 
qonunlarlarni anglab, ularga amal qilish mayllariga rioya etsalar, ijtimoiy 
taraqqiyotni tezlashtiradilar, aksincha b lsa, ijtimoiy taraqqiyot 
sustlashishi va hatto tanazzulga yuz tutishi mumkin. Biroq ijtimoiy 
taraqqiyot obyektiv tasnifga ega b Igani sababli, qonunlar zlariga y o i 
52 

---

ochib oladilar va albatta, ijtimoiy taraqqiyot pastdan yuqoriga, soddadan 
murakkabga qarab rivojlanib boradi. Odamlar, ularning guruhlari va 
y lboshchilari ijtimoiy qonuniarga amal qilgan taqdirlaridagina 
insoniyat porloq istiqbolga ega b la oladi. 
Ijtimoiy hodisalar, ulardagi "yetakchi mayllar "ni shaxslar bilib olishlari 
mumkinligi. Jamiyat qonunlarini ham eng umumiy, umumiy va xususiy 
(juz'iy) qonunlar tipologiyasiga ajratish mumkin. Falsafa qonunlari va 
kategoriyalarida z ifodasini topgan zaro aloqadorliklar, bo lanishlar 
ijtimoiy hayotda ham namoyon b ladi. Binobarin, bu eng umumiy 
qonunlar, kategoriyalar, tamoyillarni bilish jamiyatni ilmiy boshqarish 
imkonini tu diradi. Insoniyat tarixiy takomilida, sotsial guruhlar, elatlar, 
millatlar hayotida xshash shart-sharoitlarda birdek amal qiladigan 
qonunlarni umumiy qonunlar deb atash mumkin. Masalan, moddiy 
ishlab chiqarish bilan ma'naviy boyliklar yaratish rtasidagi 
mutanosiblik qonuni bozor munosabatlarining ikki tomoni rtasidagi 
yoki ehtiyojlar bilan manfaatlar rtasidagi munosabatlarni anglatadi. 
Muayyan jamiyat taraqqiyoti va tanazzulining aniq bir bosqichlari, 
holati t risida ravshan tasavvurga ega b lish uchun xususiy (juz'iy) 
ijtimoiy qonunlarni hamanglashzarur. Bunday qonunlarning amal qilish 
doirasida ma'lum bir makon va zamonda cheklanganligi va ular jamiyat 
taraqqiyotining faqat ayrim bosqichlarigagina xos aloqadorliklarni 
ifodalashi bilan farqlanadi. Masalan, sobiq sh rolar davrida amal qilgan 
planli-proporsional deb atalgan qonun shu davlat tugashi bilan barham 
topdi. Yoki talab va taklif rtasidagi mutanosiblik qonuni, roqobatga 
asoslangan munosabatlar kabi umurniy qonunlar zbekiston sharoitida 
ziga xos, betakror amal qilishi u qonunlarga xususiylik baxsh etadi. 
Prezident Islom Karimov asos solgan zbekistonda bozor iqtisodiyotiga 
tishning besh tamoyiliga barcha qonunlarning amal qilishi ziga xos 
xususiyatlarda namoyon b ladi. Umuman olganda, eng umumiy, 
umumiy, xususiy qonunlar bir-biri bilan dialektik aloqadorlikda b lib, 
ular bir-birini ham iqror qiladi, ham istisno etadi. Shunday qonunlar va 
qonuniy aloqadorliklar tufayli jamiyat zini- zi tashkillovchi va 
boshqaruvchi tizim sifatida bir butunlikni hosil etadi. Jamiyat qonunlarini 
bilmaslik yoki ularga amal qilmaslik voluntarizmga, zboshimchalikka 
olib keladiki, bu har qanday jamiyatni va davlatni halokatga olib kelishi 
muqarrar. 
53 

---

Tarixiyjarayonlarning subyekti va harakatlantiruvchi kuchlari. Jamiyat 
qonunlari obyektiv b lganligi sababli ham ularni anglab olish, ulardan 
ijtimoiy amaliyotda samarali foydalanish shu sohadagi bilimlar turkumi 
bilan qurollanishni taqozo etadi. Tabiatshunos yoki texnikashunos z 
sohasi b yicha kashf etilgan qonunlar va qonuniyatli aloqalarni 
zlashtirib olishi kifoya qilsa, jamiyat qonunlarini bilish uchun falsafa, 
tarix, sotsiologiya, siyotshunoslik, huquqshunoslik, davlat qurilishi 
asoslari, ruhshunoslik, dinshunoslik, etnografiya, antropologiya kabi 
qator fanlardagi umumiy mayllarni anglab olishi zarur b ladi. Zero, 
ijtimoiy qonunlar k p hollarda ziddiyatli munosabatlar, manfaatlar 
ta'sirida amalga oshishi tufayli "yetakchi mayllar" shaklida namoyon 
b ladi. Bunda qonun talabidan kelib chiqadigan ijtimoiy jarayonlar 
umumiy tekis rivojlanish y nalishida t ridan-t ri emas, balki 
odamlar manfaatlari va maqsadlari yaqinligida uyushgan, ularning turli 
jamoalari faoliyati ta'sirida k plab chetga o ishlar, orqaga ketishlar, 
buzilishlar bilan jamiyat muqarrar ravishda ziga taraqqiyot y lini ochib 
oladi. 
Ijtimoiy qonunlar "sof' holda emas, balki "yetakchi mayl" shaklida 
va "taxminiy" tasnifda namoyon b ladiki, bu hol jamiyat qonunlarini 
rganish alohida metodologik ahamiyat kasb etadi. Har bir tarixiy davrda 
yetilgan ijtimoiy ehtiyojlarni anglash, bu ehtiyojlarni qondirishdan 
manfaatdor kuchlarni birlashtirish uchun ana shu "yetakchi mayllar"ni 
anglab yetgan, uning harakat y nalishlariga monand odamlar faoliyatini 
aniq maqsadlar sari y naltirishga qobiliyatli tarixiy shaxslar, ularning 
oyalarini amalga oshirishda kamarbasta b lishga uyushgan siyosiy