"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Ta'lim tizimi va oyaviy tarbiya. "Ta'lim" va "ta'lim tizimi" 
tushunchalarida ayniyat va tafovut mavjud. Ayniyat shundaki, yosh 
avlodga, umuman odamzotga ta'lim berish bilan ota-onalardan tortib, 
qarindosh-uru , yor-birodar, d stlar - boringki, muayyan jamoa va 
jamiyatga uyushgan individlarning barchasi ishtirok etadi. zbeklarda 
"Bitta bolaga yetti mahalla ahli ota-ona" degan hikmatli s z tarixan 
qaror topganligi bejiz emas. Chunki tarbiya k rgan, jamiyatda yashash 
k nikmalarini zida hosil etgan insonlar qancha k p b lsa, oila, 
mahalla, qishloq va boringki, butun mamlakat aholisi tinch-totuv, bir-
biri bilan hamkor, hamnafas yashaydilar. Milliy an'analar ruhida 
tarbiyalangan ch pon z halol mehnati, shaxsiy namunasi bilan 
jamiyatda ma'naviyatni qaror toptirishga munosib hissa q shadi. 
Boylikka ruju q ygan, ol irlik kasaliga mubtalo b lgan, halol bilan 
xaromning farqiga bormaydigan olim, siyosiy arbob jamiyatda z 
136 

---

"namunasi" bilan muayyan jamoa va umuman jamiyatni izdan chiqarsa, 
milliy manfaatlarga xiyonat qilsa, ch pon jamiyat va uning taraqqiyoti, 
inson kamoloti uchun benazir xizmat qiladi. Shu ma'noda "Ta'lim" 
ma'Ium bir mamlakatda, mintaqada tarixan qaror topgan urf-odatlar, 
rasm-rusumlar, marosimlar orqali muayyan dunyoqarashni qaror 
toptirish, milliy zlikni va odam z- zini anglash ruhini singdirishda 
barcha shaxslarning ishtirok etishini nazarda tutadiki, shu jihatdan 
"Ta'lim tizimi" u tushunchaning tarkibiy qismi hisoblanadi. 
"Ta'lim tizimi" tushunchasi muayyan tizimga tushganligi, aniq bir 
maqsadga qaratilganligi hamda barcha zamonlarda mafkura vositasi 
b lib kelganligi bilan "Ta'lim"ga nisbatan chuqurroq va aniq-ravshanroq 
tushunchadir. Har bir ta'lim tizimi muayyan tarixiy davr ruhini zida 
ifodalab, aniq davlat va jamiyat oldida turgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, 
ma'naviyat«ma'rifiy vazifalarni bajarish maqsadlariga b ysunadi. 
"Beshikdan tobutgacha ilm izla!" hikmatiga asosan, zbekistonda ta'lim 
tizimi uzluklilikning uzluksizlik tamoyiSiga asoslangan. Ya'ni, bo cha, 
boshlan ich va rta maktab, oliy quv yurti (u bakaiavriat va 
magistratura bosqichlariga ega), s ngra aspirantura, doktarantura hamda 
malaka oshirish institutlarini z ichiga oladi. 
Ta'lim tizimida oyaviy tarbiya markaziy rinlarda turadi. Chunki 
t a i i m tizimining barcha bosqichlarida beriladigan t a i i m va tarbiya 
jarayonlari quvchilar, talabalar, tinglovchilar "dunyoqarashini 
kengaytirish, ularning ongini ilmiy asoslangan bilimlar bilan boyitish 
hamda jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun kerak boigan sifatlarni 
kamol topshirishga y naltirilgan b ladi".* T a i i m berish jarayoni 
tarbiyani z ichiga oladi, ammo tarbiya k p qirrali va yuqorida 
aytganimizdek, umumxalq ishtirokini toqozo etgani sababli, taiimni ham 
nazarda tutadi. Shuning uchun ham tarbiyachining zi tarbiyalangan 
b lishi t risidagi talablar avvalo taiim tizimida ishlayotgan barcha 
toifadagi individlarga ham va albatta, xalqning hamma tabaqalariga ham 
taalluqlidir. 
Biroq oyaviy tarbiya bevosita dunyoqarash bilan bo liq b lgani 
sababli, zamonaviy taiim tizimida mafkura vositasi sifatida har qanday 
dunyoqarashni emas, balki odam-olam haqida ilmiy jihatdan asoslangan, 
falsafiy mazmun bilan boyitilgan dunyoqarash ruhida yoshlarni, butun 
* «Milliy istiqlol oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar». 167-b. 
137 

---

xalq ommasini tarbiyalashga harakat qiladi. "Yangicha fikrlash va 
yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, 
sayqallangan milliy ong, dunyoqarash va e'tiqod maxsulidir".* oyaviy 
tarbiyada ijtimoiy-gumanitar fanlarning alohida rni bor b lib, ular 
muayyan jamiyat oldida tarixan turgan murakkab vazifalar hamda ularni 
bajarish y llari, usullarini ham k rsatadi, individlar shaxs b lib kamol 
topishlari uchun yordam beradi. Falsafa shu jihati bilangina vertikal tarzda 
ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan tutashib, mafkura tusiga kiradi va oyaviy 
tarbiyada markaziy rinni egallaydi. Falsafa gorizontal tarzda tabiiy va 
texnikaviy fanlar bilan bo langani uchun fan sifatida u ilmiy 
dunyoqarashni shakllantiradi. 
Tabiiy fanlar tadqiqotchilari XX asrda Yer deb atalgan kichik olam 
va unda odamning paydo b lishi va evolutsiyasi haqida salmoqli 
dalillarni t pladilar, moddiy olam z- zidan vujudga kelgani va z-
zidan harakatdaligini rad etib b lmaydigan misollar bilan isbotladilar. 
' Ayniqsa fizik va ximik olimlarning Tabiat z taraqqiyotining Noosfera 
bosqichiga tgani, bunda uning taqdiri zi yaratgan va "Odam" deb 
ataladigan mavjudotning aql-zakovati, faoliyatiga bo Iiq b lib 
qolganini isbotladilarki, buni e'tibordan soqit qilish juda katta gumrohlik 
b lur edi. Demak, barcha mamlakatlar xalqlari, ayniqsa ularning siyosiy 
arboblari ilmiy-texnika va axborot texnologiyalari muvaffaqiyatlarini 
t la-t kis insoniyat va Yer deb atalgan tabiat manfaatlariga 
b ysundirishlari zarur. Ta'lim tizimining barcha b inlarida Noosfera 
davri yangicha dunyoqarashga muhtoj b lib turganiga asosiy e'tiborni 
qaratishga da'vat etilgan. oyalarni odamlar ongiga singdirish, ularni 
yangi zamon talablari ruhida tarbiyalash milliy mafkuralarda ustivor 
y nalish b lib qolsa, insoniyatning porloq kelajagi oyaviy jihatdan 
mustahkamlangan b ladi.