Normurodova m. A. Yosh fiziologiyasi fanidan

Muskullar tonusi. Odamlarning muskullari tinch holatda ham bir muncha qisqargan bo’ladi. Bunday holatni uzoq muddat ushlab turuvchi kuchlanishli muskullar tonusi deyiladi. Uyqu paytida, narkoz berilganida muskullar tonusi bir muncha pasayadi, tana bo’shashadi. Muskullar tonusi faqat o’lgandan keyin yo’qoladi. Muskullarning tonik qisqarishlarida ular charchamaydi, ana shu tufayli ichki a’zolar normal holatda ushlab turiladi. Muskullar tonusining o’lchami markaziy asab tizimining funksional holatiga bog’liq bo’ladi.
Skelet muskullarining tonusi, orqa miyaning harakat neyronaridan katta interval bilan bir-birini orqasidan muskullarga kelayotgan nerv impulslariga bog’liq. Bu neyronlarning faolligi markaziy asab tizimining yuqorigi bo’limlaridan hamda muskulning o’zidagi retseptorlardan (proprioretseptorlar) kelayotgan impulslar ta’minlab turadi. Harakatlarning koordinatsiyasini bajarilishida muskullar tonusi muhim rol o’ynaydi. Yangi tug’ilgan bolalarda qo’lning bukuvchi tonusi yuqori bo’lsa, 1-2 oylik bolalarda rostlovchi muskullar tonusi yuqori bo’ladi, 3-5 oylik bolalarda esa antogonist muskullar tonusining muvozanati kuzatiladi. Yangi tug’ilgan bolalarda va ularning hayotini birinchi oyida muskullar tonusi yuqori bo’lishini o’rta miyaning qizil yadrosini yuqori darajadagi qo’zg’aluvchanligi bilan bog’lab tushuntiriladi. Bosh miyaning katta yarim sharlari va piramidali tizimni funksional jihatdan yetilishi bilan muskullar tonusi pasayadi.
Yangi tug’ilgan bolaning hayotini ikkinchi yarim yilida, oyoqlar muskulining tonusini sekin-asta pasayishi kuzatiladi, bu esa o’z navbatida yurishning rivojlanishi oldidan zarur bo’lgan funksional holat hisoblanadi.
Charchash. Uzoq muddatli hamda ma’lum vaqtda kuchli ishdan keyin muskullar ish bajarish qobiliyatini pasaytiradi, qaysiki dam olishdan keyin tiklanadi. Keskin namoyon bo’lgan charchashda muskullarning uzoq muddatli qaltirashi rivojlanadi va to’lig’icha bo’shashish qobiliyatini yo’qotadi (kontraktura).
Charchashning rivojlanishi eng avvalo asab tizimida yuz beradigan o’zgarishlar, ya’ni sinapslardan nerv impulslarini o’tkazilishini buzilishi bilan bog’liq. Charchashda qisqarishning asosiy energiya manbai bo’lgan zahiradagi kimyoviy moddalarning kamayishi va almashinuv mahsulotlarining jamlanishi (sut kislotasi va boshqalar) kuzatiladi.
Charchashni yuzaga kelish tezligi asab tizimining holatiga, ishni bajarish ritm chastotasiga va yuklamani o’lchamiga bog’liq bo’ladi. Noqulay holat tomonidan ham charchash chaqirilishi mumkin. Qiziq bo’lmagan yoqmagan ish ham tez charchash holatini chaqiradi.
Bola qancha yosh bo’lsa u shuncha tez charchaydi. Bola emadigan paytda bedorlik davrining 1,5-2 soatida charchash boshlanadi. Harakatsizlik hamda uzoq muddat harakatni tormozlanishi natijasida ham charchash yuz beradi.
Jismoniy jihatdan charchash – bu mo’tadil fiziologik hodisadir. Dam olishdan keyin faqatgina ish qobiliyati tiklanmasdan balki dastlabki darajasidan ham ortadi. I.M.Sechenov (1903 yilda) birinchi marta agar dam olish paytida chap qo’l bilan ish bajarsa, charchagan o’ng qo’l muskullarining ish qobiliyatini tiklanishini ko’rsatib bergan edi. Odatiy tinchlik holatdan farqli o’laroq bunday dam olishni I.M.Sechenov faol dam olish deb atadi. Darsga qadar va dars paytida hamda tanaffus paytlarida aqliy va jismoniy mehnat, jismoniy madaniy pauzalar dinamikasini navbatlashuvi o’quvchilarni ish qobiliyatini oshishini ta’minlaydi.