Normurodova m. A. Yosh fiziologiyasi fanidan

6 - Ma’ruza
Mavzu: Ichki sekresiya bezlarining yoshga oid xususiyatlari


REJA

1.Bolalar va o‛smirlarda ichki sekresiya bezlarining fiziologik ahamiyati.

2.Gipofiz va qolqonsimon bez faoliyati.
3.Me’da osti va buyrak usti bezlar faoliyati.
4.Ichki sekresiya bezlar faoliyati bilan bog’liq bo’lgan kasalliklar.


Tayanch iboralar:endokrin, epokrin,ochiq, yopiq, gormon, biologik faol moddalar, tezlashtiruvchi, zaiflashtiruvchi, insulin, glyukogon, samototrop, glikokortikoidlar, mineralokortikoidlar, prolaktin, adrenalin, tiroksin, triyodtironin va hakoza.


Nazorat savollari:

1. Ichki sekresiya bezlari necha gruxga bolinadi?

2. Transplantasiya qanfay jarayon?
3. Jisiy bezlar qanday garmon ishlab chiqaradi?
4. Tireokalsitonin vazifasi nimadan iborat?

Organizmdagi barcha bezlar sekresiya xiliga qarab katta ikki guruhga: tashqi sekresiya bezlari, ya’ni ekzokrin bezlar va ichki sekresiya bezlari, ya’ni endokrin bezlarga bo’linadi.

Tashqi sekresiya bezlari deb mustaqil chiqaruv yo’llari bo’lgani uchun o’zida hosil bo’ladigan suyuqliklar, shiralarni tana yuziga, ovqat hazm qilish kanali, siydik-tanosil yo’llariga yoki tashqi muhit bilan tutashgan boshqa bo’shliqlarga ajratadigan bezlarga aytiladi. Ichki sekresiya bezlari, ya’ni endokrin bezlar deyilganda esa mustaqil chiqaruv yo’llari bo’lmagan bezlar tushuniladi. Shu sababli bu bezlar o’zida hosil bo’ladigan oz miqdordagi biologik faol moddalarni bevosita qonga, limfaga yoki to’qima oraliq suyuqligiga ajratadi. Shu bilan birga, ba’zi organ yoki hujayralar guruhi ham ichki sekresiya bezlari qatoriga kiradi. Organizmning boshqa organlari singari ichki sekresiya bezlari ham hayvonlarda evolyusion taraqqiyotning ma’lum bosqichida, jumladan, qurtlar va yumshoq tanlilardayoq paydo bo’lgan va asta-sekin rivojlanib, takomillashgan, bu bezlar umurtqali hayvonlarda yuksak darajada taraqqiy qilgan. Umurtqali hayvonlarning ichki sekresiya bezlari quyidagilardir: gipofiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon oldi bezchalari, me’da osti bezining orolcha apparati, buyrak usti bezilari, jinsiy bezlar, plasenta, epifiz, ayrisimon (timus) bez, GEP tizim, gipotalamus. Bulardan tashqari, organizmdagi turli organlarning maxsus hujayralari ham har xil biologik faol moddalarni ajratadilar. Ichki sekresiya bezlaridan ishlanib chiqadigan mahsulotlar, ulardan ajraladigan suyuqliklarga - gormonlar (horman - qo’zg’ataman) deyildi. Gormonlar qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqarilgandan so’ng, ular bilan organizmning xilma-xil organ va to’qimalariga tarqaladi hamda tegishli organ yoki to’qimalardagi hayotiy jarayonlarining belgili tomonlariga ta’sir qilib, ular faoliyatini o’zgartiradi. Gormonlar ta’siri uch xil yo’nalishda amalga oshadi:
Birinchidan, ularning ba’zilari to’qimalardagi moddalar almashinuviga ta’sir ko’rsasa,
Ikkinchidan, organizmning shakllanishiga, metamorfozga, to’qima va organlar ixtisoslashishining jadallashtiruviga ta’sir ko’satadi.
Uchinchi xillari esa, organlar yoxud organizm faoliyatini o’zgartiradi. Masalan, buyrak usti bezidan ishlanib chiqiladigan adrenalin gormoni, me’da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari organizmda uglevod almashinuviga, uning boshqarilishiga faol ta’sir ko’rsatadi. Qalqonsimon bez gormoni esa organizmda organik moddalarni parchalanishini jadallashtiradi. Bu bezning gormoni metamorfozga ham faol ta’sir ko’rsatadi. Uning bu xususiyatini ayniqsa, baqalarda yaxshi kuzasa bo’ladi. Adrenalinning yurak ishini tezlashtirish, vazopressinning (gipofizdan ishlanib chiqadigan gormon) qon tomirlarini toraytirishi gormonlarning organlar faoliyatini o’zgartirishiga ularning ishini boshqarishiga misol bo’la oladi va hakozo.
Demak, endokrin bezlar nerv tizimi bilan hamkorlikda organizm funksiyalarini boshqarishda (regulyasiya qilishda) ishtirok etadi. Bu jarayonda nerv tizimi etakchi o’rinni egallaydi. Shunday bo’lsada, funksiyalarning gormonlar yoki boshqa biologik faol moddalar bilan, ya’ni gumoral yo’l bilan boshqarilishi nihoyatda muhim.
Gormonlar bir qancha o’ziga xos xususiyatlarga ega va shu jihatdan nerv impulslaridan farq qiladi. Jumladan, qanday bo’lmasin ma’lum bir gormon organizmdagi muayyan organ faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi va unda tegishli o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Gormonlar tegishli bezlarda uzluksiz ravishda hosil bo’lib, tegishli organlarda uzluksiz parchalanib turadi.
Har turdagi hayvonlarning bir-xil turdagi gormonlari o’z xossalari jihatidan bir-biridan odatda ko’p farq qilmaydi. Shu sababli zaruriyat tug’ilganda bir turdagi hayvonning ko’pchilik gormonlarini boshqa bir turdagi hayvonlarga yuborish mumkin.
Gormonlar bevosita qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqariladigan bo’lgani uchun ular organizmning barcha organ va to’qimalariga etib boradi va shu tariqa hosil bo’lgan joydan ancha uzoqdagi organ va to’qimalar faoliyatiga ham ta’sir ko’rsata oladi. Biroq, ayrim organlardagi maxsus hujayralarda hosil bo’ladigan gormonsimon moddalar "hujayra gormonlari" boshqa organlarga o’tmaydi. Shu sababli ular hosil bo’lgan joydagina o’z ta’sirini namoyon qiladi. Bunday "hujayra gormonlari"dan tashqari "to’qima gormonlari" ham bor. Ular organizmning belgili qismlarida, muayyan to’qimalarda hosil bo’ladi va hosil bo’lish jarayonida qo’shni to’qimalarga sizilib o’tib turadi, shunday qilib, bir muncha mahalliy ta’sir ko’rsatadi.
Gormonlar nerv impulslariga qaraganda sekin tarqaladi, biroq, uzoqroq ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar, ferment emas. Ammo ular fermentlarni faollash yo’li bilan o’z tasirini namoyon qilsa kerak. Shu sababli ular hujayralardagi jarayonlarga faol ta’sir ko’rsatib, hujayralar membranasi o’tkazuvchanligini, ulardagi oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini, ularning ion tarkibini o’zgartira oladi. Gormonlar ta’siri tufayli to’qimalarda sezilarli miqdorda 3’, 5’ - adenozin monofosfat topiladi. Bu modda gormonlar ta’sirini hujayralarga o’tkazadigan "vositachi" bo’lib hisoblanadi. Hujayra va to’qimalarga bevosita ta’sir qilish bilan birgalikda, gormonlar tegishli reseptorlarga ham ta’sir ko’rsatib, murakkab reflektor jarayonlarda ishtirok etadi. Ular nerv markazlarining funksional holatiga ham ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar organizmning irsiy belgilariga, xromosomalariga ham ta’sir ko’rsatadi, degan ma’lumotlar bor. Estrogenlar, testosteronlar, kortizon, somatotropin, insulin va boshqalar oqsil biosintezining boshqarilishida va u orqali irsiy belgilarning nasldan-naslga o’tishida ishtirok etadi. Jumladan, bu gormonlar, xromosomalardagi DNKga ta’sir ko’rsatib, uning tegishli qismlarini maxsus oqsil, qoplovchi modda-gistonlardan xolos bo’lishiga yordam beradi. Informasion RNKning har bir yangi molekulasi faqatgina DNKning o’sha gistonlardan xolos bo’lgan qismidagina hosil bo’ladi. Informasion RNK esa oqsil biosintezini, demak, irsiy xususiyatlarini belgilaydi. Shu tariqa gormonlar organizmning irsiy xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi. Organizmdagi barcha endokrin bezlar fuksional jihatdan bir-biriga juda aloqador, ular nerv tizimi faoliyati bilan ham mahkam bog’langan. Ichki sekresiya bezlari nerv tizimining eng yaqin hamkori sifatida organizmdagi barcha jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etgani bilan, o’zining faoliyati ham neyrogumoral ravishda boshqariladi va organizmning uzluksiz o’zgarib turgan ehtiyojiga moslanib boradi. Markaziy nerv tizimi, birinchi navbatda, gipotalamus va undagi tegishli yadrolar organizmdagi turli organlarning holati, to’qimalardagi tegishli moddalarning miqdori to’g’risida muntazam ravishda axborot olib turadi. Zaruriyatga qarab gipotalamus yadrolari gipofizga nerv impulslari yuboradi va u orqali ko’pchilik endokrin bezlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Gipotalamus bilan gipofiz bir-biriga shu qadar bog’liqki, gipofizning bez qismi boshdan-oyoq nerv to’qimalaridan tuzilgan va gipotalamusning ajralmas qismi sifatida ishlaydi. Gipofiz esa, o’z navbatida, organizmdagi ichki sekresiya bezlarining eng asosiy, "rahnamosi" hisoblanadi. Jumladan, uning oldingi qismidan ajraladigan gormonlar qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari va boshqa bezlarning faoliyatiga faol ta’sir ko’rsatadi. Gipotalamusdan tashqari markaziy nerv tizimining boshqa qismlari va hatto bosh miya yarim sharining po’stlog’i ham ichki sekresiya bezlari faoliyatining boshqarilishida ishtirok etadi.
Muayyan ichki sekresiya bezi uning gormoni bilan idora etiladigan organlar faoliyati bilan muntazam ravishda o’zaro aloqada, qaytar bog’lanishida bo’ladi. Boshqacha aytganda, tegishli endokrin bezlardan nechog’li ko’p gormon ajralishi o’sha bez ta’siri o’tadigan organ holatiga bog’liq va aksincha. Modomiki shunday ekan, ya’ni bezning gormoni boshqasining holatiga ta’sir qiladi va aksincha. Endokrin bezlarning o’zaro aloqadorligini tushuntirish uchun 1941 yilda M.M.Zavodovskiy o’zaro plyus-minus yoki minus-plyus ta’sir to’g’risidagi prinsipni olg’a surdi. Bu tamoyil prinsipga ko’ra, o’zaro bog’liq bo’lgan ikkita endokrin bezdan birining gormoni ikkinchisining faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsasa, ikkinchisining gormoni birinchisining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi. Haqiqatdan ham aksariyat endokrin bezlar o’rtasida shunday bog’lanish mavjud. Masalan, gipofiz oldingi qismining gormonlari qalqonsimon bez, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar faoliyatini kuchaytiradi. Ammo, bu bezlarning ayrim gormonlari gipofizning oldingi qismidan molekulalar etilishini tezlashtiruvchi gormon ajralishini susaytiradi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Biroq, organizmdagi hamma endokrin bezlar ham bu prinsipga bo’ysinavermaydi. Shunday bo’lsa-da, endokrin bezlarning qaytar bog’lanishida ishlashi ular faoliyatining neyrogumoral yo’l bilan boshqarilishida salmoqli o’rin egallaydi. Bir endokrin bez bir necha xil gormon ajratadi. Bu gormonlarning ayrimlari bir funksiyaga bir xil yo’nalishda ta’sir qilsa, boshqalari bunga qarama-qarshi ta’sir qiladi. Masalan, gipofizning lyuteinlovchi va follikulalar etilishini jadallashtiruvchi gormonlari tuxum hujayralarining etilishiga ijobiy ta’sir qiladi. Me’da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari bir-biriga qarama-qarshi ta’sir ko’rsatadi. Ularning birinchisi qonda qandni kamaytirsa, ikkinchisi ko’paytiradi. Shunday bo’lishidan qat’iy nazar, endokrin bezlardan tegishli gormonlar organizmning ehtiyojiga nihoyatda mos keladigan bir ravishda ajraladi.
Endokrin bezlar faoliyatini o’rganishda keng foydalaniladigan usullar quyidagilardir:

1. 
   Eksterpasiya - operasiya qilib, tegishli endokrin bezini olib tashlash va shundan keyin organizmda ro’y beradigan o’zgarishlarni kuzatish.
   
2. 
   Transplantasiya - endokrin bezini ko’chirib o’tkazish (auto, gomo va getero transplantasiya).
   
3. 
   Tegishli gormonni yoki endokrin bezdan tayyorlangan ekstraktlarni hayvonga yuborib, kuzatiladigan o’zgarishlarni o’rganish.
   
4. 
   Parabioz - ikki hayvon o’rtasida biologik uzviylik hosil qilish. Buning uchun ikki yoki undan ortiq tajribadagi hayvonning qon tomirlari bir-biriga ulanadi. Keksa va yosh, jinsiy jihatdan etilgan va etilmagan, bichilgan va bichilmagan, urg’ochi va erkak hayvonlar qon aylanish tizimini bir-biriga ulash va keyin tegishli kuzatuvlarni olib borish yo’li bilan belgili endokrin bezlar faoliyatini o’rgansa bo’ladi.
   
5. 
   O’rganilayotgan bezga oqib kelayotgan va undan oqib chiqayotgan qonning fizologik faolligini aniqlab, bir-biriga taqqoslab ko’rish yoki angiostamiya usuli.
   
6. 
   Radiofaol izotoplar usuli - bu usul yordamida turli gormonlarning organizmda sintezlanishini, almashishini o’rgansa bo’ladi.
   

Bulardan tashqari endokrin bezlar faoliyatini o’rganishda boshqa turli-tuman fizologik, bioximik, morfologik usullar qo’llaniladi.
Qalqonsimon bez barcha umurtqali hayvonlarda bo’ladi. Sut emuzuvchilarning bo’yni sohasida, qalqonsimon tog’ayning ikki yonida joylashgan bo’lib, shaklan qalqonga o’xshab ketadi. Bu bez o’zaro tutashgan ikki bo’lakchadan iborat. Qalqonsimon bezning hajmi har xil turdagi hayvonlarda turlicha bo’lib, bir turdagi hayvonlarda ham bir muncha farq qiladi. Uning kattaligi hayvonning yoshi, jinsi, organizmning holati, yilning fasli va bir qator omillarga bog’liq. Jumladan, ser sut qoramollarda bu bez og’irligi 23-41, go’shtdor shoxlilarda esa 21-36, cho’chqalarda 12-30, arxarlarda 20-35, qo’ylarda 4-7 grammni tashkil qiladi.
Qalqonsimon bez qon bilan benihoya yaxshi ta’minlanib turadi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bezlar orqali bir kunda 16 marta aylanib, oqib o’tishi mumkin.
Bezning parenximasi va stromasi bo’ladi. Parenximasi o’ziga xos pufakchalardan, ya’ni follikulalardan tashkil topgan. Bu pufakchalarning devori sekretor epiteliydan tuzilgan. Sekretor hujayralar uzluksiz ravishda maxsus kolloid modda ishlab chiqaradi. Shu sababli follikulalarning ichi o’sha kolloid moddalar bilan to’la turadi. Bu kolloid gidrolizlanganidan so’ng qon va limfaga o’tadi. Follikulalarning orasida biriktiruvchi to’qima bo’lib, u bezning stromasini tashkil qiladi.
Qalqonsimon bezning asosiy gormoni tiroksindir.Tiroksin tarkibida yod bor. Gormon bezda quyidagicha sintezlanadi: Organizmga o’zi bilan kiradigan yodning asosiy qismi qonga so’rilgandan keyin qalqonsimon bezga keltiriladi. Bez hujayralari uni ushlab qoladi. Bu erda anorganik yo’d sitoxromoksidaza va peroksidaza fermentlarining ishtirokida molekulalar yodgacha oksidlanadi. So’ngra taxminan ikki soat davomida yod tirozin aminokislotasi bilan birikadi. Oqibatda monoyodtirozin va diyodtirozin molekulalari hosil buladi. Tetrayodtirozin tiroksin gormoninig o’zidir. Hozir aytilgan yodli birikmalar bezning follikulalarida oqsillar bilan birikib, tireoglobulin degan kompleks birikma molekulalarini hosil qiladi. Tireoglobulin murrakkab glyukoproteiddir. Uning molekulasida 10 ta polipeptid zanjiri bor. Tarkibida yodlangan aminokislotalardan tashqari glyukoza, galaktoza, mannoza ham saqlanadi. Tireoglobulin follikulalarning ichidagi kolloidda yig’iladi, ayni vaqtda uning ma’lum qismi parchalanib ham turadi. Shunda triyodtirozin va tetrayodtirozin - tiroksin hosil bo’lib, qonga so’riladi. Ular qondagi oqsillar bilan birikadi va tegishli to’qima hamda organlarga tashiladi. Keyingi vaqtlarda olingan malumotlarga qaraganda triyodtirozin va tetrayodtirozin to’qimalarda oksidlanib, dezaminlanadi. Oqibatda triyodtiroasetat va triyodtiropropinant kislotalar hosil bo’ladi. Bular tiroksin va triyodtironinga qaraganda 80-300 baravar faolroqdir.
Tiroksin va triyodtironin to’qimalarda shu birikmalar holida ta’sir qiladi deb hisoblanadi.
Qalqonsimon bez gormonlari organizmning o’sishi, rivojlanishida, unda oqsillar, yog’lar, uglevodlar, suv va tuzlar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Bu gormonlar energiya almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Qalqosimon bezda hosil bo’ladigan tiroksin, triyodtironin va triyodteroasetat kislota va boshqa ba’zi yodli birikmalar oksidlanish jarayonini, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralarning mitoxondriyasidagi oksidlanish jarayonini faollashtirib, energiya almashinuvini kuchaytiradi. Bu gormonlar hujayra fermentlarining desilfed guruhlarini sulbigidril guruhlarga aylantirib, ularni faollashtiradi. Organizmda qalqonsimon gormonlari etishmay qolgan paytda asosiy almashinuv pasayadi. Organizmda ortiqcha osh tuzi va suv ushlanib qoladi. Oqibatda shish hosil bo’ladi, - suv shishlari deb shularga aytiladi. Qonda kalsiy miqdori kamayadi, jinsiy faoliyat pasayadi. Urg’ochi hayvonlarda ovulyasiya va urug’lanish jarayonlari kuzatilsa-da, rivojlanayotgan embrion bo’g’ozlikning boshidayoq halok bo’ladi.
Umuman olganda, bu bezning gormonlari embriogenezda benihoya katta ahamiyatga ega. Qalqonsimon bez gormonlari etishmaganida (gipofunksiyasida) yosh hayvonlar o’sishdan, rivojlanishdan qoladi, suyaklanish jarayonlari buziladi.
Odamlarda bu bezlarning bolalikdan sust ishlashi (gipofeoz) kretinizm kasalligini paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu paytda bo’y o’smaydi, uning og’zi doimo ochiq bo’lib, tili chiqib turadi. Chunki til haddan tashqari o’sib ketib og’izga sig’may qoladi. Voyaga etmagan hayvon va odamlarning qalqonsimon bezi etarlicha ishlamasa, Miksedema kasalligi paydo bo’ladi. Bu vaqtda asosiy almashinuv pasayadi, oqsillar almashinuvi buziladi, onkotik bosim oshib ketadi, to’qimalarda suv ushlanib qoladi, suv shishlari paydo bo’ladi. Organizmda yod kamchiligi paytida bo’qoq kasalligi avj oladi. Bu paytda bez to’qimasining etarlicha ishlamayotganligi tufayli u gipertrofiyalanib, katta bo’lib ketadi, follikulalari ko’payadi, ammo, ajralayotgan gormonlarning miqdori kam bo’ladi. Chunki ularning sintezlanishi uchun yod etishmaydi. Infitireoid, ya’ni qalqonsimon bez gormonlarining faolligini susaytiradigan, moddalar bor. Bular qatoriga tiomochevina, tionrasil, metiltionrasil va qalqonsimon bezda gormonlarning hosil bo’lishini tormozlaydigan ko’pchilik sulfanilamid preparatlar kiradi. Ular anorganik yod molekulalarini yodgacha oksidlovchi, tirozining yodlanishuvida, uning triyodtironin va tiroksinga aylanuvida ishtirok etadigan fermentlarning faolligini pasaytiradi. Bu moddalar ta’sir qilganda organizmda, xuddi qalqonsimon bez olib tashlanganda kuzatiladigan o’zgarishlar ro’y beradi. Ammo bu moddalar qonda mavjud bo’lgan va tashqaridan yuboriladigan gormonlarga ta’sir qilmaydi. Tireoid gormonlar organizmga yuborilganda oqsillar, yog’lar va uglevodlar tez parchalanib, ko’p sarf bo’ladi. Oqibatda ajralayotgan suyuqlikda azot asosan mochevina hisobiga ko’payadi. Manfiy azot muvizanati kuzatiladi. Jamg’arilgan yog’ ko’p miqdorda kamaya boradi. Tiroksin yuborilganda, yog’ depolaridagi yog’ning miqdori 70% gacha kamayib ketadi, qonda xolesterin ozayadi. Jigar va muskullardagi glikogenning parchalanishi tezlashib, qonda qand miqdori bir oz ko’payadi. Oqibatda organizmning fizik vazni kamayib, ozib ketadi. Diurez ko’payadi. Ma’lum me’yorda tiroksin yuborib turish sut beruvchi hayvonlarning sut mahsuldorligini, sutning yog’liligini oshiradi. Tovuqlar patining o’sishini yaxshilaydi, tuxum ko’payadi.
O’sayotgan bolalar tishining normal o’sib chiqishi, to’qimalarning regenerasiyasi, yaralarning tuzalib bitib ketishi ham shu gormonlarga bog’liq. Bu gormonlarning markaziy nerv tizimining funksional holatiga ta’sir qilishi diqqatga sazovordir.
Organizmga uzoq vaqt davomida tiroksin yuborilib turgan hayvonlar qo’zg’aluvchan, tinch turmaydigan, oyoq muskullari tinmay titraydigan bo’lib qoladi. Qalqonsimon bezi olib tashlangan hayvonlarda shartli reflekslarning hosil bo’lishi qiyinlashadi. Narkoz yuborilib, miya po’stlog’idagi qo’zg’alish jarayonlari pasaytirilsa, organizmga tiroksin yuborilishi asosiy almashinuvni oshirmaydi. Bu tireoid gormonlar miya po’stlog’i faoliyatiga katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Tiroksin bosh miya retikulyar formasiyasida to’planadi degan ma’lumotlar bor. Tiroksin bevosita bosh miyaga yuborilganda asosiy almashinuv, uni qonga yuborgan paytdagidan ko’proq kuchayadi. Normada qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi, ya’ni fizologik giperfunksiyasi hayvonning bo’g’ozlik, laktasiya (sut berish) davrlarida kuzatiladi. Bu bezning giperfunksiyasi buyrak usti bezining faolligini bir muncha tormozlaydi. Fiziologik gipofunksiya (bez faoliyatining normadan pasayishi), qishda uyquga kiradigan hayvonlarda ularning qishki uxlash vaqtida kuzatiladi.