ekoloji böhran sah
ԥlԥridir. Belԥ sahԥlԥrԥ Bakı, Sumqa-
yıt, Mahaçqala, Türkm
ԥnbaúı úԥhԥrlԥrinin akvatoriyaları,
istismarda olan d
ԥniz neft yataqları rayonları aid edilir.
X
ԥzԥr gölünün çirklԥnmԥsindԥn danıúarkԥn aúa÷ıdakı
xüsusiyy
ԥtlԥr nԥzԥrԥ alınmalıdır: birincisi, çirkabın qeyri-
b
ԥrabԥr paylanması dԥnizin ayrı-ayrı sahԥlԥrinin ciddi
úԥkildԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarır. økincisi, sahilboyu
yaranan çirkl
ԥnmԥni bir zonadan baúqasına aparır vԥ
oranı da çirkl
ԥndirir. Nԥzԥrԥ alsaq ki, tullantılar ԥsasԥn
suyun üzünd
ԥ - üst qatında toplaúaraq "su-atmosfer"
zonası yaradır, onda m
ԥhz burada yı÷ılmıú çirkablar
hesabına daha çox d
ԥnizin bioloji ԥhԥmiyyԥtli sahԥlԥrinin
çirkl
ԥndiyini qeyd etmԥk lazım gԥlir. Xԥzԥr dԥnizi üçün ԥn
t
ԥhlükԥli çirklԥnmԥ tԥrkibindԥ zԥrԥrli kimyԥvi maddԥlԥr
olan tullantılarla çirkl
ԥnmԥdir. Bunlardan neft karbohidro-
genl
ԥrini, karbohidrogenlԥri, karbonukleidlԥri, xlor üzvi
birl
ԥúmԥlԥrini vԥ a÷ır metalları göstԥrmԥk olar. Dԥnizin
çirkl
ԥnmԥsindԥ neft karbohidrogenlԥri böyük rol oynayır.
Söhb
ԥt Abúeron yarımadası vԥ Manqıúla÷ın yarısını
ԥhatԥ edԥn dԥniz neft sԥnayesi vԥ sualtı neft
borularından gedir. Vaxtil
ԥ dԥnizdԥ neft buruqlarının
görünm
ԥsi elm vԥ texnikanın nailiyyԥti sayılsa da, bԥzi
146
aliml
ԥr bunun yaxın gԥlԥcԥkdԥ zԥrԥrli fԥsadlar törԥdԥcԥyi
bar
ԥdԥ hԥyacan dolu mԥlumatlar veriblԥr. Üstündԥn
yarım
ԥsrdԥn çox ötmԥsinԥ baxmayaraq, hԥmin fikirlԥr
özünü do
÷ruldur vԥ biz artıq Xԥzԥrin dünya miqyaslı
problem
ԥ çevrildiyinin úahidlԥriyik. Onun ekoloji vԥziyyԥti
indi bütün dünyanı narahat edir. Bakı is
ԥ Xԥzԥrin ԥn çirkli
hiss
ԥsidir. Tԥsadüfi deyil ki, o, bioloji cԥhԥtdԥn "ölü
buxta" statusunu qazanıb.
X
ԥzԥryanı ölkԥlԥrdԥ baú verԥn ictimai-siyasi
prosesl
ԥr, ziddiyyԥtli münaqiúԥlԥr dԥ dԥnizin ekomühitinԥ
öz t
ԥsirini göstԥrib. Xüsusilԥ hԥrbi münaqiúԥlԥr. Mԥsԥlԥn,
1991-ci ild
ԥn baúlanan Rus-Çeçen müharibԥsi dԥnizin
ekosistemind
ԥ müԥyyԥn problemlԥr yaradıb. Hövzԥdԥ il
ԥrzindԥ 20-30 hԥrbi tullantı qeydԥ alınır. Bundan ԥlavԥ,
texnogen q
ԥzaların sayı da xeyli artıb. Belԥ ki, Xԥzԥrin
Rusiya sahill
ԥrindԥ karbohidrogenlԥrin miqdarı Çeçen
müharib
ԥsi ilԥ ԥlaqԥdar xeyli artmıúdır. Mԥlumdur ki,
Az
ԥrbaycanın yataqlarının birgԥ istismarı ilԥ ԥlaqԥdar
"
Ԥsrin müqavilԥsi" (1994) adlı saziú imzalanmıúdır.
Dünyanın m
ԥúhur neft korporasiyalarının qoúulduqları
sazi
ú, Azԥrbaycanın xam neftini dünya bazarına
çıxarmaq m
ԥqsԥdi güdür. Regiondakı digԥr neft
istehsalçıları da eyni maraqdan çıxı
ú edirlԥr. Qazaxıstan
147
v
ԥ Türkmԥnistanda da Abúeronda oldu÷u kimi neft-qaz
istehsalı m
ԥrkԥzlԥri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu
respublikamızla müqayis
ԥdԥ heç dԥ yaxúı deyil. Çünki
burada çıxarılan neftin t
ԥrkibindԥ merkaptanların miqdarı
çox, kükürdlü birl
ԥúmԥlԥr daha artıqdır. Belԥ nefti xüsusi
yolla t
ԥmizlԥmԥk lazım gԥlir ki, bu da ԥlavԥ problemlԥr
yaradır. Bu prosesd
ԥ ekoloji standartlar mütlԥq nԥzԥrԥ
alınmalıdır,
ԥks halda Xԥzԥrin bütün akvatoriyası pis hala
dü
úԥ bilԥr. Bu çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri içԥrisindԥ birinci yeri
X
ԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥtirilԥn çirklԥndirmԥ tutur.
X
ԥzԥrԥtrafı ölkԥlԥr arasında dԥnizin mühafizԥsi üçün
yekdil sazi
ú olmadı÷ından brakonyerlik vüsԥt almıúdır.
Çirkl
ԥnmԥnin vԥ brakonyerliyin artması, Xԥzԥr ԥtrafındakı
balıqartırma zavodlarının
ԥvvԥlki güclԥ iúlԥmԥmԥsi
d
ԥnizdԥ bir çox növlԥrin, xüsusԥn nԥrԥ balı÷ının
ehtiyatının tük
ԥnmԥsi problemini yaratmıúdır.
D
ԥnizdԥ vԥ sahilboyunda gözlԥnilԥn qԥzaların böyük
ԥksԥriyyԥti, ԥlbԥttԥ ki, burada yerlԥúdirilԥn neft sԥnayesilԥ
ba
÷lıdır. Bunlardan baúqa, Xԥzԥrin dibi palçıq
vulkanlarına meyllidir. Kükürd t
ԥrkibli neft çıxarılan
sah
ԥlԥr daha tԥhlükԥlidir. Güclü zԥlzԥlԥ baú verԥrsԥ,
havaya 1000 atmosfer t
ԥzyiqlԥ milyon ton kükürd tԥrkibli
karbohidrogen daxil ola bil
ԥr ki, bu da qlobal fԥlakԥtdir. Iri
148
tankerl
ԥrlԥ neftin daúınması da Xԥzԥrin çirklԥnmԥsinԥ
s
ԥbԥbdir. Xırda dԥniz donanmalarının inkiúafı iqtisadi vԥ
h
ԥrbi baxımdan ԥhԥmiyyԥt daúısa da, çirklԥndirici amil
kimi onların da rolu az deyil.
øri gԥmilԥrin ixrac etdiyi
axıntı suları çirkl
ԥnmԥ mԥnbԥlԥrindԥndir. Yeni limanların
tikilm
ԥsi, gԥmi istehsalı, neft vԥ neft mԥhsullarının nԥqli
v
ԥ s. suyun çirklԥnmԥsinin ԥsas sԥbԥblԥrindԥndir.
X
ԥzԥrsahili ölkԥlԥrin hԥrbi dԥniz donanmalarının
yaradılması da h
ԥmin faktorlardandır. Xԥzԥr gölünün
çirkl
ԥnmԥ mԥnbԥyini yalnız fiziki-kimyԥvi sԥbԥblԥrlԥ
ԥlaqԥlԥndirmԥk olmaz. Problemin ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ
bioloji çirkl
ԥnmԥnin dԥ payı var. Söhbԥt Volqa-Don kanalı
vasit
ԥsilԥ Azov-Qara dԥniz hövzԥsindԥn gԥlԥn yad
orqanizml
ԥrdԥn gedir. Belԥ ki, bu yaxınlarda
Türkm
ԥnistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita,
mneniopsis leudyi) a
úkar edilmiúdir. Bu meduzalar
X
ԥzԥrdԥ çoxalaraq vԥtԥgԥ ԥhԥmiyyԥtli iri balıqların
qidasını yeyib tük
ԥndirir. Mԥsԥlԥn, bu meduzalar kilkԥ ilԥ
qidalanırlar. Kilk
ԥnin azalması paralel olaraq onlarla
qidalanan müxt
ԥlif su heyvanlarının sayca azalmasıyla
n
ԥticԥlԥnir. Neft-qaz istismarına geniú yer verilmԥsi
balıqçılıq t
ԥsԥrrüfatına da öz mԥnfi tԥsirini göstԥrir. Su
mühitinin ifrat çirkl
ԥnmԥsi balıq sԥnayesinԥ ciddi ziyan
149
vurur. Hesablamalara
ԥsasԥn, bu sԥbԥbdԥn nԥrԥ balı÷ı
t
ԥsԥrrüfatına dԥyԥn zԥrԥr 6 milyard, kürü biznesinԥ dԥyԥn
ziyan is
ԥ 10 milyard dollar tԥúkil edir. Hԥmçinin digԥr
v
ԥtԥgԥ balıqlarının iqtisadi cԥhԥtdԥn itirilmԥsi dԥ realdır.
X
ԥzԥr olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması
t
ԥkcԥ regional dövlԥtlԥrin yox, planetin iúidir. Beynԥlxalq
sistemin son ill
ԥr bu dԥnizin ekoloji problemlԥrinԥ maraq
göst
ԥrmԥsi tԥsadüfi deyil. Xԥzԥrԥ yalnız bir ölkԥnin yox, 5
sahilyanı ölk
ԥnin qay÷ı göstԥrmԥsi vacibdir. Hԥr bir
X
ԥzԥrsahili ölkԥ dԥnizԥ öz úԥxsi prizmasından yanaúsa,
onun sonrakı taleyi daha tutqun ola bil
ԥr. Xԥzԥrin statusu
tam mü
ԥyyԥnlԥúmԥdikcԥ dԥnizin nԥrԥ balı÷ı ehtiyatı,
canlıların r
ԥngarԥngliyi, ekosistemi tԥnԥzzülԥ u÷rayacaq.
5.4. X
ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi problemi
X
ԥzԥrin ekoloji problemlԥri onun sԥviyyԥsinin vaxtaúırı
d
ԥyiúmԥsilԥ dԥ ԥlaqԥdardır. 1978-ci ildԥn dԥnizin
s
ԥviyyԥsi tԥdricԥn qalxaraq ciddi tԥhlükԥyԥ sԥbԥb
olmu
údur. Belԥ ki, suyun sԥviyyԥsinin 2,5 m qalxması
sahil zonasının il
ԥrzindԥ 1-2 km sahԥsinin dԥnizin altında
qalması il
ԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Mԥsԥlԥn, 10-15 il ԥvvԥl
ölk
ԥmizin cԥnub bölgԥsindԥki (Lԥnkԥran-Astara) sahil
zola
÷ında yerlԥúԥn bir çox yaúayıú mԥntԥqԥlԥri vԥ
150
t
ԥsԥrrüfat sahԥlԥri hԥmin fԥlakԥtlԥ üzlԥúdi, ԥhaliyԥ,
dövl
ԥtԥ xeyli ziyan dԥydi.
D
ԥnizin sԥviyyԥsi aúa÷ı düúdüyü zaman úorlu÷u artır,
balıqların sahil zonalarında qidalanma bölg
ԥlԥrinin
m
ԥhsuldarlı÷ı vԥ sahԥsi azalır. Dԥnizin sԥviyyԥsi
qaxdıqca is
ԥ suların, xüsusilԥ böyük çayların delta
bölg
ԥlԥrinԥ yanaúan sahԥlԥrdԥ úorlu÷u azalır, yem
ehtiyatı artır. X
ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi sahil
zonasında h
ԥmiúԥ sosial-iqtisadi vԥ ekoloji problemlԥr
yaratmı
údır. Mԥsԥlԥn, sԥviyyԥnin endiyi hallarda bütün
hidrotexniki qur
÷uların, o cümlԥdԥn limanların, yenidԥn
tikilm
ԥsinԥ ehtiyac yaranır. Xԥzԥr faunasının mԥskunlaú-
dı
÷ı vԥ inkiúaf etdiyi úelf zonasının sahԥsi azalır,
balıqların kürü tökm
ԥk üçün çaylara keçmԥsinԥ ԥngԥl
yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji rejimind
ԥ dԥ mԥnfi
d
ԥyiúikliklԥr baú verir. Sԥviyyԥnin qalxdı÷ı hallarda da
sahil zonasının sosial-iqtisadi h
ԥyatına külli miqdarda
ziyan d
ԥyir, ekoloji úԥrait pislԥúir, bataqlıqlar yaranır,
evl
ԥr vԥ torpaqlar su altında qalır. Sԥviyyԥnin bu
qalxmasından Az
ԥrbaycana birbaúa dԥyԥn ziyanın
miqdarı 2 milyard AB
ù dollarıdır.
5.5. Az
ԥrbaycan torpaqlarının eroziyası
151
Az
ԥrbaycan ԥrazisinin 60%-ni da÷ vԥ da÷ԥtԥyi
sah
ԥlԥr tԥúkil edir ki, onun da xeyli hissԥsi müxtԥlif
d
ԥrԥcԥli eroziyaya mԥruz qalmıúdır. Burada yerlԥúԥn ԥkin
sah
ԥlԥrindԥ, otlaq vԥ biçԥnliklԥrdԥ aqrotexniki vԥ
meliorativ t
ԥdbirlԥrin düzgün hԥyata keçirilmԥmԥsi
torpaqların eroziyasına s
ԥbԥb olur. Belԥ ԥrazilԥrdԥ
torpaqların eroziyasının geni
ú intiúarına sԥbԥb, kԥnd
t
ԥsԥrrüfat dövriyyԥsindԥ olan sahԥlԥrin milliliyidir.
Aparılan t
ԥdqiqatlara görԥ Azԥrbaycanın da÷lıq
ԥrazilԥrindԥ (okean sԥviyyԥsinin 200m yüksԥklikdԥ
yerl
ԥúԥn sahԥlԥrdԥ) suvarmaya yararlı torpaq sahԥlԥrinin
ancaq 36%-nin (580,4 min ha) mailliyi 0,02-0,03, qalan
64%-nin (1041,1 min ha) mailliyi 0,02-d
ԥn artıqdır.
Respublikada torpaq eroziyasına qar
úı mübarizԥ
aparmaq, kompleks t
ԥdbirlԥr görmԥk üçün hԥmin prosesi
do
÷uran sԥbԥblԥri vԥ onun gediúini öyrԥnmԥk lazımdır.
Bunu is
ԥ úaquli zonalıq üzrԥ sԥciyyԥlԥndirmԥk daha
m
ԥqsԥdԥuy÷undur. Ԥsasԥn 2000-3500 metr (qismԥn
1600-3500 metr) hündürlükl
ԥri ԥhatԥ edԥn da÷-çԥmԥn
qur
úa÷ı alp, subalp vԥ bozqır çԥmԥnliklԥrdԥn, da÷-
ç
ԥmԥn, qaratorpaq, çürüntülü-karbonatlı vԥ s. torpaq
tipl
ԥrindԥn, meúԥ torpaqlarının bozqırlaúmıú
v
ԥ
ç
ԥmԥnlԥúmiú yarımtiplԥrindԥn ibarԥt torpaq örtüyünԥ
152
malikdir. Burada s
ԥthi eroziya geniú inkiúaf etmiúdir. Bԥzi
yerl
ԥrdԥ isԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmiúdir.
Az
ԥrbaycanın yay otlaqlarında eroziya prosesi güclü
inki
úaf etmiú olsa da, onlar ayrı – ayrı rayonlarda qeyri –
b
ԥrabԥr ԥraziyԥ vԥ inkiúaf dԥrԥcԥsinԥ malikdir. Mԥsԥlԥn,
eroziyaya u
÷ramıú sahԥlԥr Qusar, Laçın, Kԥlbԥcԥr kimi
rayonlara nisb
ԥtԥn Ordubad, Qԥbԥlԥ,
øsmayıllı
rayonlarında 24-31% artıq
ԥrazilԥri ԥhatԥ edir. Ordubad,
øsmayıllı, Qԥbԥlԥ kimi rayonların ԥrazisindԥki da÷ –
ç
ԥmԥn torpaqların 90-96%-i müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ eroziyaya
u
÷ramıú torpaqlardır. ùiddԥtli eroziyaya u÷ramıú torpaqlar
øsmayıllı rayonunda yuyulmuú torpaqların 20%-ԥ qԥdԥrini
t
ԥúkil edirsԥ, Qusar rayonunda bu rԥqԥm 56%-ԥ çatır.
Ya
úayıú yerlԥrinin ԥtraf meúԥlԥri daha çox mԥhv
edildiyind
ԥn hԥmin ԥrazilԥrdԥ sԥthi, istԥrsԥ dԥ yar÷an
eroziyaları geni
ú yayılmıúdır. Mԥsԥlԥn, 1925-1926-cı
ill
ԥrdԥ ùԥki rayonundakı Oxud vԥ Kiú, Qax rayonundakı
østisu, O÷uz rayonundakı Filfili kԥndlԥri ԥtrafında palıd vԥ
v
ԥlԥs meúԥlԥrinin qırılması nԥticԥsindԥ bu yerlԥrdԥ sԥthi
v
ԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmԥyԥ baúlamıúdır.
Mü
ԥyyԥn edilmiúdir ki, hԥr il qobular 2-2,6 metr uzununa
böyüy
ԥrԥk torpaqların yuyulmasına sԥbԥb olmuúdur.
Respublika
ԥrazisindԥ qobuların ԥn çox inkiúaf etdiyi
153
ԥrazilԥr da÷ԥtԥyi vԥ alçaq da÷lıq yarımqurúa÷ında boz-
q
ԥhvԥyi torpaqların yayıldı÷ı sahԥlԥrdir. Qobuların
intensiv inki
úaf etdiyi sahԥlԥr ԥsasԥn Ceyrançöldԥ, Kiçik
Qafqazın c
ԥnub – úԥrq qurtaraca÷ında, Lԥnkԥran
zonasının
úimal hissԥsindԥki Xԥzԥrin qԥdim terraslarında
v
ԥ digԥr torpaqlardadır. Eroziya nԥticԥsindԥ Azԥrbayca-
nın da
÷lıq ԥrazilԥrindԥ denudasiya, düzԥnlik ԥrazilԥrdԥ
is
ԥ akkumulyasiya prosesi intensiv inkiúaf etmiúdir. Lakin
çayların g
ԥtirdiyi torpaq vԥ süxur materiallarının xeyli
hiss
ԥsi akkumulyasiyada iútirak etmԥyib, Kür – Araz
çayları il
ԥ Xԥzԥr dԥnizinԥ axıdılır. Azԥrbaycanda çayların
n
ԥql etdirdiyi asılı gԥtirmԥlԥr olduqca çoxdur. A÷stafaçay
suyunun h
ԥr m
3
-d
ԥ 282 qram, Tu÷yançay suyunun hԥr
m
3
-d
ԥ bundan 16 dԥfԥ çox, yԥni 4490 qram asılı
g
ԥtirmԥlԥr vardır. Azԥrbaycanda külԥk eroziyası istԥr
a
úa÷ı da÷lıq vԥ da÷ԥtԥyi sahԥlԥrin bozqır qurúa÷ında,
ist
ԥrsԥ dԥ yarımsԥhra zonasında, güclü külԥklԥrin tԥsiri
il
ԥ qumlu, úumlanmıú, bitki örtüyü zԥiflԥmiú sahԥlԥrdԥ baú
verir. Bir çox yerl
ԥrdԥ torpa÷ın üst münbit qatı sovrulur,
alt az münbit qatı v
ԥ hԥtta süxur üzԥ çıxır vԥ sahԥnin
pisl
ԥúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Külԥk eroziyası su eroziyasına
nisb
ԥtԥn az ԥrazini ԥhatԥ etsԥ dԥ xalq tԥsԥrrüfatına
vurdu
÷u zԥrԥrԥ görԥ ondan geri qalmır. Göründüyü kimi,
154
eroziyala
úma tԥbiԥtԥ üçtԥrԥfli mԥnfi tԥsir göstԥrir:
1) münbit torpaq v
ԥ yumúaq qum qatını sovurub
aparmaqla torpa
÷ı münbitsizlԥúdirir, çökԥkliklԥr yarat-
maqla sah
ԥlԥrin relyefini pozur; 2) daúınma materialları
münbit torpaqlı sah
ԥlԥri, otlaqları, yaúayıú yerlԥrini basır,
onları sıradan çıxarır, müxt
ԥlif ölçüdԥ tԥpԥciklԥr
yaradaraq relyefi korlayır; 3) kül
ԥklԥr torpa÷ın üst münbit
qatını apararaq
úorlaúmıú úorakԥtlԥúmiú qatı üzԥ çıxarır,
úorlu torpaq vԥ süxur qatını aparıb baúqa yerlԥrԥ yayaraq
k
ԥnd tԥsԥrrüfatı üçün yararlı sahԥlԥri dԥ korlayır.
5.6. X
ԥzԥr dԥnizinin ekoloji mühitinin mühafizԥ
sisteml
ԥri
Az
ԥrbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 28
sentyabr tarixli 1697 nömr
ԥli Sԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq
olunmu
ú "Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji vԥziyyԥtin
yax
úılaúdırılmasına dair 2006–2010–cu illԥr üçün
Kompleks T
ԥdbirlԥr Planı”ndan irԥli gԥlԥn ԥtraf mühitin
mövcud
v
ԥziyyԥtinin bԥrpasına yönԥldilmiú Bakı
Buxtasının, Bibi Heyb
ԥt zonasının, H. Ԥliyev adına
Beyn
ԥlxalq Hava Limanının ԥtrafının, Abúeron yarımada-
sındakı göll
ԥrin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqlarının, lay suları
altında qalmı
ú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları ilԥ
155
çirkl
ԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması
sxemin
ԥ uy÷un Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥrindԥ
formala
úan tullantıların idarԥ olunmasının tԥkmillԥúdiril-
m
ԥsi vԥ s. tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi üçün Azԥrbaycan
Respublikası Prezidentinin göst
ԥriúinԥ ԥsasԥn maliyyԥ
v
ԥsaitlԥrinin ayrılması bu problemlԥrin vaxtında hԥll
edilm
ԥsini reallaúdırmıúdır.
Az
ԥrbaycan Respublikası Prezidenti tԥrԥfindԥn
imzalanmı
ú 2007–ci il 20 iyun tarixli 2244 ʋ–li "Xԥzԥr
d
ԥnizinin çirklԥnmԥdԥn qorunması üzrԥ bԥzi tԥdbirlԥr
haqqında" S
ԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥll
edilm
ԥsi mԥqsԥdilԥ Azԥrbaycan Respublikası Prezidenti-
nin Ehtiyat Fondundan 3,5 mln. manat v
ԥsait ayrılmıúdır.
Bu S
ԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥlli istiqamԥ-
tind
ԥ beynԥlxalq standartlara cavab verԥn modul tipli
lokal t
ԥmizlԥyici qur÷ular alınaraq Abúeron yarımadası-
nın Bilg
ԥh, Buzovna, Mԥrdԥkan vԥ Pirúa÷ı qԥsԥbԥlԥrindԥ
qura
údırılmıúdır.
5.7. Eroziyaya qar
úı mübarizԥ tԥdbirlԥri
Torpaq eroziyası il
ԥ mübarizԥ aparmaq, hazırda
eroziya yayılan sah
ԥlԥrdԥ onun qarúısını almaq,
torpaqları eroziyadan qorumaq ümumdövl
ԥt ԥhԥmiyyԥtli
156
problem olub, t
ԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥnin
v
ԥzifԥlԥrindԥn biridir. Bu tԥdbirlԥr üç istiqamԥtdԥ
aparılmalıdır:
1) eroziyanı tör
ԥdԥn sԥbԥblԥri aradan qaldırmaqla;
2) eroziya prosesl
ԥrinԥ qarúı bilavasitԥ mübarizԥ
t
ԥdbirlԥri vԥ vasitԥlԥri tԥtbiq etmԥklԥ;
3) eroziyanın xalq t
ԥsԥrrüfatına tԥsirinin mԥnfi nԥticԥlԥrini
aradan qaldırmaqla.
Eroziyanı tör
ԥdԥn sԥbԥblԥrin aradan qaldırılması elmi
c
ԥhԥtdԥn ԥsaslandırılmıú tԥdbirlԥri tԥtbiq etmԥklԥ
mümkündür. Bunun üçün a
úa÷ıdakı tԥsԥrrüfat-tԥúkilatı
t
ԥdbirlԥr hԥyata keçirilmԥlidir:
– d
ԥmyԥ
ԥkinçiliyi zonasında dik yamacların
úumlanmasına yol verilmԥmԥlidir. Azԥrbaycan
Respublikası T
ԥbiԥti Mühafizԥ qanununa ԥsasԥn, dikliyi
150-d
ԥn artıq olan yamacların baúdan-baúa úumlanması
qada
÷an edilmԥlidir. Birillik bitkilԥr ԥkilԥn sahԥlԥrdԥ
eroziyaya qar
úı aqrotexniki tԥdbirlԥr kompleksi hԥyata
keçirilm
ԥlidir;
– suvarma
ԥkinçiliyi rayonlarında irriqasiya vԥ meliorasiya
qaydalarına riay
ԥt edilmԥli, torpaqların suvarma
n
ԥticԥsindԥ yuyulmasına (irriqasiya eroziyasına) yol
verilm
ԥmԥlidir;
157
– yol, qaz, su k
ԥmԥrlԥri, yüksԥk gԥrginlikli elektrik xԥtlԥri
ç
ԥkiliúi vԥ müxtԥlif qur÷uların inúası zamanı torpaq
sah
ԥlԥrinin korlanmasına qarúı ciddi mübarizԥ
aparılmalıdır;
– dik yamaclarda ba
÷lar, plantasiyalar vԥ meúԥliklԥrin
salınması, sah
ԥlԥrin xԥndԥklԥrlԥ, zolaqlarla, yuvalarla,
meydançalarla hazırlanması v
ԥ terraslaúdırma ilԥ hԥyata
keçirilm
ԥlidir;
– yay otlaqlarının v
ԥziyyԥtindԥn, xüsusilԥ torpaqların
eroziyaya u
÷rama dԥrԥcԥsindԥn, onun mԥhsuldarlı÷ından
asılı olaraq, sah
ԥ vahidindԥ mal-qara otarılması
normalarına ciddi
ԥmԥl edilmԥlidir; sԥthi yuyulmamıú vԥ
otunun m
ԥhsuldarlı÷ı çox olan ԥrazilԥrin hԥr hektarında
5-8 ba
ú, sԥthi orta yuyulmuú vԥ otunun mԥhsuldarlı÷ı az
olan sah
ԥlԥrin hԥr hektarında isԥ 4-5 baú heyvanın
otarılması planla
údırılmalıdır;
– yaylaqlarda
ԥrazinin co÷rafi mövqeyi, dԥniz
s
ԥviyyԥsindԥn hündürlüyü, yamacların istiqamԥti vԥ s.
n
ԥzԥrԥ alınmaqla, otarmanın baúlanması vԥ qurtarması
müdd
ԥtinԥ ciddi ԥmԥl edilmԥlidir;
– otlaqların bitki kütl
ԥsindԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk
(xüsusil
ԥ otarılan zaman bitkilԥrdԥn qԥnaԥtlԥ istifadԥ
etm
ԥk vԥ onların artımı üçün úԥrait yaratmaq) üçün hԥr
158
yerd
ԥ dövriyyԥlԥr vԥ mԥdԥni otarma sistemi tԥtbiq
edilm
ԥlidir;
– ya
÷ıúlar zamanı islanmıú ԥrazilԥrdԥ heyvanların
dırnaqları il
ԥ bitkilԥrin mԥhv edilmԥmԥsi vԥ torpa÷ın
a
úınmaması üçün, ԥvvԥlcԥ quru sahԥlԥrdԥ otarma
aparılmalıdır;
– eroziya prosesinin intensiv getdiyi
ԥrazilԥrdԥ otlaqların
bitki örtüyünü b
ԥrpa etmԥk üçün, 2-3 il otarma
aparılmamalıdır;
–
úiddԥtli sel hadisԥsinin baú verdiyi çay hövzԥlԥrinin
yuxarı hiss
ԥsindԥ otarmanı tamamilԥ qada÷an etmԥk, ya
da xeyli m
ԥhdudlaúdırmaq lazımdır;
– sürü
úmԥ prosesi torpaq eroziyasını sürԥtlԥndirdiyindԥn
da
÷-çԥmԥn vԥ da÷-meúԥ qurúaqlarında belԥ ԥrazilԥrdԥ
torpaqlardan b
ԥrkimԥsi üçün 3-4 il otarma qada÷an
edilm
ԥlidir;
– istifad
ԥsiz qalan suvarma suyunun, kommunal-mԥiúԥt
qur
÷ularından buraxılan suların özbaúına axaraq
çök
ԥkliklԥri vԥ d. yerlԥri doldurmasına yol verilmԥmԥlidir.
|